Israa’iil ayaa si rasmi ah safaaradeeda uga furtay Baxrayn Isniintii, saddex sano ka dib markii ay labada dhinac caadi ka dhigteen xiriirkooda iyo iyada oo Washington ay ku cadaadineyso Riyaadh heshiis la mid ah midka ugu weyn ee Israa’iil ka gaarto gobolka.

Wasiirka arrimaha dibadda Israa’iil Eli Cohen ayaa ka qeyb galay munaasabad rasmi ah oo lagu furayay ergada diblomaasiyadeed ee uu ku tagay Baxreyn oo ay ka mid ahaayeen wafdi ganacsato iyo mas’uuliyiin dowladeed ah.

“Aniga iyo wasiirka arrimaha dibadda (Baxrayn) waxaan ku heshiinnay inaan ka wada shaqeyno kordhinta tirada duullimaadyada tooska ah, dalxiiska, baaxadda ganacsiga, maalgashiga,” Cohen ayaa yiri intii ay socotay xafladda.

Wasiirka arrimaha dibadda Baxrayn Cabdullatif Al Zayani ayaa sheegay in furitaanka safaaradda “ay ka dhigan tahay sida ay nooga go’an tahay amniga iyo barwaaqada dhammaan shucuubta gobolkayaga”.

Heshiiskii caadiga ahaa ee Baxrayn iyo Israa’iil ayaa qayb ka ahaa heshiisyo dhowr ah, oo loo yaqaanay heshiiskii Abraham, kuwaas oo ay sidoo kale la saxiixdeen Imaaraadka Carabta, Marooko iyo Suudaan.

Falastiiniyiinta ayaa heshiisyadaas ku tilmaamay mid lagu khiyaamaynayo qadiyadooda, waxayna tilmaameen inay Israa’iil abaal-gud u siiyeen intii ay sii qabsanaysay Daanta Galbeed, isla markaana ay go’doomisay marinka Qaza.

Baxrayn, oo ay ku nool yihiin ciidamada badda ee Maraykanka ee loo yaqaan Fleet Fleet, waa jasiirad yar oo ku taal gacanka khaliijka halkaas oo xulafada Sucuudiga ee Sunniga ah, qoyska boqortooyada Al Khalifa ay maamulaan Shiicada aqlabiyadda ah.

Falanqeeyayaasha ayaa sheegay in isu soo dhawaanshaha Israa’iil ay qayb ahaan ka dhalatay cabsi la wadaago ee Iiraan.

Furitaanka safaaradda Israa’iil ee Baxrayn ayaa ku soo beegantay iyadoo Maraykanku uu cadaadis ku saarayo xulafadiisa dhaqameed ee Riyaadh inay heshiis kan la mid ah u saxeexdo Sucuudiga oo ah halka ay ku yaallaan xaramka barakaysan ee Islaamka.

Si kastaba ha ahaatee, Riyaadh ayaa ilaa hadda iska caabisay cadaadiska Mareykanka, waxayna tallaabadan ku xirtay abuuritaanka dowlad Falastiini ah oo qeyb ka ah in xal laba dowladood laga gaaro colaadda Israa’iil iyo Falastiin, iyo shuruudo kale.

(Reuters iyo The New Arab Staff)

Ra’iisul Wasaaraha Israa’iil Benjamin Netanyahu ayaa u safri doona Turkiga  28-ka luulyo, si u wada-hadallo ula yeesho madaxweyne Recep Tayyip Erdogan, waxaa sidaas Khamiistii xaqiijiyey xafiisyada labada hogaamiye. Netanyahu ayaa la qaabili doonaa maalmo kadib hoggaamiyaha Falastiniyiinta Mahmoud Abbas, oo la filayo 25-ka July, ayey sheegtay madaxtooyada Turkey.

Marka xulafada gobolka ay isku dhow yihiin, xiriirka Israa’iil iyo Turkiga ayaa ah mid aan wanaagsaneyn in ka badan toban sano, iyadoo Ankara ay eriday safiirkii Israa’iil ka dib markii 2010-kii ay Israa’iil weerartay markab waday shixnad gargaar u siday Qaza, kaasoo ay ku dhinteen 10 muwaadiniin Turki ah.

Warka kasoo baxay Turkiga ayaa lagu sheegay in labada hogaamiye ay kulmi doonaan 28-ka bisha luulyo si ay uga wadahadlaan tillaabooyinka lagu horumarinayo iskaashiga iyo sidoo kale arrimaha caalamiga ah iyo kuwa gobolka.

Labada hoggaamiye ayaa kulmi doona markii ugu horeysay muddo 14 sano ah iyadoo uu si dhaqsi leh u soo hagaagayo xiriirka ka dib sanado badan oo khilaaf dhex yaalay. Markii ugu dambeysay ee Netanyahu uu booqdo Turkiga waxa ay aheyd 2009, ka hor inta aan la qaadin weerar militari oo lagu qaaday diyaarad gargaar bini’aadanimo oo ku sii jeeday Qaza oo ay ku dhinteen 10 qof oo Turki ah 2010. Dhacdada ka dib, labada dal ayaa jaray xiriirkooda diblomaasiyadeed.

Dadaalo dhowr ah oo lagu doonayay in lagu soo celiyo xiriirka ayaa fashilmay ilaa sanadkii hore, markaasoo madaxweynaha Israa’iil Isaac Herzog uu booqday Turkiga bishii Maarso. Booqashada Herzog waxay ku timid qayb ka mid ah xayndaabka gobolka Ankara ee lagu hagaajinayo cadawgeedii hore ee gobolka, oo ay ku jiraan Israa’iil, Masar, Sacuudi Carabiya iyo Isutagga Imaaraadka Carabta.

Ka dib booqashadii Herzog, xiriirku si degdeg ah ayuu u fiicnaaday booqashooyin heer sare ah oo labada dhinac ah. Turkiga iyo Israa’iil ayaa si buuxda dib ugu soo celiyay xiriirkooda diblomaasiyadeed iyagoo si wadajir ah safiiro u magacaabay bishii Agoosto ee la soo dhaafay. Bishii Sebtembar 2022, Erdogan wuxuu la kulmay ra’iisul wasaaraha Israa’iil Naftali Bennett kulankii ugu horreeyay ee noociisa ah muddo 14 sano ah oo ka dhacay New York.

Qaar ayaa qiyaasayay in doorashada Netanyahu ee bishii Nofeembar ay meesha ka saari doonto jihada togan, sababo la xiriira khilaafkoodii hore. Si kastaba ha ahaatee, Israa’iil ayaa ka mid ahayd waddamadii ugu horreeyay ee u dira samatabbixinta ka dib 6-dii bishii Febraayo dhulgariirkii ba’naa ee ku dhuftay Koonfur-bari Turkiga.

Xafiiska Erdogan ayaa Khamiistii sheegay in hogaamiyaha Falastiin Maxamuud Cabaas uu sidoo kale booqasho ku tagi doono Turkiga Arbacada, laba maalmood ka hor Netanyahu. Cabbaas iyo Erdogan ayaa ka wadahadli doona xaaladihii ugu dambeeyay ee colaadda Israa’iil iyo Falastiin iyo sidoo kale arrimo kale oo laba geesood ah iyo mid goboleed, ayaa lagu xusay bayaanka.

“Madaxweyne Recep Tayyip Erdogan waxa uu soo dhoweyn doonaa madaxweynaha Falastiin Mahmoud Abbas iyo ra’iisul wasaaraha Israel Benjamin Netanyahu toddobaad gudihiis,” ayey madaxtooyada ku tiri war-saxaafadeed.

Hogaamiyayaasha ayaa ka wada hadli doona “Xiriirka Turkiga iyo Falastiin iyo xaaladihii ugu dambeeyay ee dagaalka Israa’iil iyo Falastiin, iyo sidoo kale arrimo kale oo caalami ah,”, ayay raacisay. Xafiiska Netanyahu ayaa xaqiijiyey booqashada oo noqoneysa tii ugu horreysay ee ra’iisul wasaare Israeli ah, tan iyo Ehud Olmert oo booqday Turkey 2008.

Dadaallada diblamaasiyadeed ee Turkiga ayaa ku soo beegmaya xilli geeddi-socodkii nabadda ee Israel iyo Falastiin uu hakad ku jiro, ayada oo ay jiraan rabshadihii ugu xumaa ee sanado ka dhaca Daanta Galbeed ee la haysto. Bishii Abriil, isku dhacyo ayaa ka dhacay gudaha Masjidka Al-Aqsa ee magaalada Qudus, halkaasi oo booliska Israel ay kula dagaalameen Falastiiniyiinta.

Xiriirka ayaa xumaaday sanadkii 2010 kadib markii ciidamada Israel ay weerar culus ku qaadeen markabka Turkiga laga leeyahay ee Mavi Marmara, kaasi oo doonayay in uu gargaar gaarsiiyo marinka Gaza oo ay Israel go’doomisay ayna maamusho kooxda Xamas. Bishii Maay 2018, Turkiga ayaa u yeeray safiirkii u joogay Tel Aviv, wuxuuna eryay safiirkii Israel ee Ankara kadib markii ciidammada Israa’iil ay Gaza ku dileen ilaa 50 Falastiiniyiin ah.

Israa’iil ayaa ku aargudatay inay cayrisay qunsulkii guud ee Turkiga u joogay Qudus.

___

© AFP, VOA

Xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka Antony Blinken ayaa kala hadlay arrimaha xuquuqul insaanka dhaxal-sugaha Sacuudiga Amiir Maxamed Bin Salmaan (MbS) Talaadadii, intii lagu guda jiray safar uu ujeedkiisu ahaa inuu sare u qaado xiriirka uu la leeyahay saaxiibka muddada dheer ee xiriir dhow la yeeshay dhinacyada iska soo horjeeda ee Washington.

Booqashada Xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka Antony Blinken oo qaadan doonta muddo saddex maalmood ah Boqortooyada qaniga ku ah Saliida ayaa sidoo kale diiradda lagu saari doonaa dadaallada lagu soo afjarayo colaadaha Suudaan iyo Yemen, dagaalka wadajirka ah ee lagula jiro kooxda Daacish iyo xiriirka Carabta ee Israa’iil.

Socdaalkiisu waxa uu ku soo beegmay xilli ay si degdeg ah isu bedelayaan xulafada Bariga Dhexe, kuwaas oo udub dhexaad u ahaa isku soo dhawaanshihii Shiinuhu dhexdhexaadinayey bishii Maarso ee u dhexeeyey dalalka miisaanka culus kue leh bariga dhexe, Sucuudiga iyo Iiraan.

Isbeddel kale oo taariikhi ah ayaa lagu arkay hogaamiyaha Nidaamka Suuriya Bashaar Al-Asad oo lagu casuumay dib ugu noqoshada Ururka Jaamacadda Carabta bishii hore markii ugu horreysay tan iyo markii uu billowday dagaalka sokeeye ee 12-ka sano ah ee ay dowladdiisa ku taageerayaan Ruushka iyo Iiraan.

Dib u soo celinta Dimishiq ee ururka gobolka, kaas oo Sucuudigu kaalin muhiim ah ka qaatay, ayaa waxaa dhaleeceyn xooggan kala kulmay mucaaradka Suuriya.

Madaxweyne Joe Biden ayaa Talaadadii la kulmay dhaxal-sugaha Sacuudiga Amiir Maxamed Bin Salmaan, labada dhinac waxay yeesheen “wadahadal furan, oo hufan oo ku saabsan dhammaan arrimaha gobolka iyo labada dhinacba”, ayuu yiri sarkaal Mareykan ah oo diiday in magaciisa la shaaciyo.

“Xoghayaha wuxuu soo qaaday xuquuqda aadanaha guud ahaan iyo arrimo gaar ah labadaba.”

Kulanka oo qaatay ku dhawaad saacad iyo 40-daqiiqo ayaa waxaa looga hadlay arrimo ay ka mid yihiin Taageerada Sacuudiga uu ka geysto daad-gureynta Maraykanka ee Suudaan, baahida loo qabo wada-hadallo siyaasadeed oo Yemen iyo sidii uu caadi u noqon lahaa xiriirka kala dhexeeya Israa’iil.

Madaxweyne Joe Biden ayaa fiidnimadii Talaadada ka soo degay magaalada Jeddah ee ku taal badda cas, waxaana la filayaa in uu u ambabaxo magaalada Riyaad Arbacada shirka golaha iskaashiga Khaliijka kadib.

Qiimaha tamarta

Booqashadan ayaa ah tii ugu horeysay ee Blinken tan iyo markii boqortooyadu ay dib u soo celisay xiriirkii diblomaasiyadeed ee ay la lahayd Iiraan, taasoo reer galbeedku ay u arkaan in ay tahay mid ku qotonta hawlaha nukliyeerka ee lagu muransan yahay iyo ku lug lahaanshaha colaadaha gobolka.

Mareykanka ayaa si taxadar leh u taageeray heshiiska lagu soo xiray Shiinaha, awoodda sare ee soo galeysa Bariga Dhexe.

Xiriirka Mareykanka iyo Sacuudiga, oo muddo tobanaan sano ah saldhig u ahaa tamarta iyo difaaca, ayaa waxaa si xun u xumaaday dilkii 2018-kii ay wakiilada Sacuudiga u geysteen wariye Jamal Khashoggi.

Washington waxa ay sidoo kale ka xumaatay markii Sacuudi Carabiya, oo ah dhoofiyaha ugu weyn ee saliidda adduunka, uu diiday inuu gacan ka geysto hoos u dhigista qiimaha tamarta cirka isku shareeray ka dib weerarkii Ruushka ee Yukrayn bishii Febraayo ee sannadkii hore.

Dadka u dhaqdhaqaaqa xuquuqda oo uu ku jiro Cabdullah Al-Qahtani, oo ah muwaadin Mareykan ah, Maxammad Al-Qahtani, lagu xiray 10 sano ka dib markii uu aasaasay koox xuquuqda madaniga ah ee Sacuudi Carabiya oo aan weli la ogeyn, ayaa Blinken ku booriyay inay soo bandhigaan walaacooda.

Amiir Mohammed, oo 37 jir ah, ayaa maamula siyaasadda arrimaha dibadda, isagoo sidoo kale martigeliyay madaxweynaha Venezuela Nicolas Maduro Isniintii.

Iiraan oo ah cadowga ugu weyn ee Mareykanka iyo Israa’iil tobanaan sano ayaa safaaradeedii dib uga furtay Sacuudiga Talaadadii kadib todobo sano oo ay hakad ku jirtay.

Weli, xiriirka istiraatijiyadeed ee Mareykanka iyo Sacuudiga ayaa weli ah mid aad u dhow, gaar ahaan dhanka difaaca: Washington ayaa muddo dheer siineysay amniga Carabta Sunniga ah ee ka ilaalinaya Shiicada Iiraan, iyo Riyaad waxay soo iibsatay hubka aadka u wanaagsan ee Mareykanka.

Xiriirka Israa’iil

Diblomaasiyiinta Maraykanka iyo Sucuudiga ayaa si dhow isaga kaashaday dadaallada lagu doonayo in lagu dhexdhexaadiyo xabbad-joojin waarta oo laga gaaro dagaalka siddeedda toddobaad ah ka socda Suudaan, illaa hadda laguma guulaysan, waxaana kaalmada Sucuudigu aad muhiim ugu ahayd daad-gureynta kumanaan ajaanib ah oo ku sugnaa aagga dagaalka.

Labadan isbahaysi ayaa sidoo kale ku guda jira dagaalka ka dhanka ah Daacish oo ah kooxda jihaad doonka ah ee laga saaray dhamaan dhulkii ay ka haysteen bariga dhexe balse si xoog leh uga socda qeybo kamid ah Afrika oo ay Soomaaliya kamid tahay.

Waxa ay sidoo kale ka wada hadlayaan dadaallada lagu soo afjarayo colaadda Yemen, halkaasoo isbaheysiga uu Sacuudigu hoggaamiyo ay muddo dheer taageero milateri ku siinayeen dowladda dagaalka ka dhanka ah fallaagada Xuutiyiinta oo ay taageerto Iiraan.

Mareykanka ayaa sidoo kale rajeynaya in Sacuudiga uu ugu dambeyntii ogolaado inuu caadi ka dhigo xiriirka uu la leeyahay Israa’iil, oo horey xiriir ula sameysatay dhowr waddan oo kale oo Carbeed sida uu dhigayo heshiiskii Abraham ee muranka dhaliyay ee uu garwadeen ka ahaa maamulka Donald Trump.

Caadi ahaan xiriirka u dhexeeya Israa’iil iyo dowladaha Carabta ee Morooko, Imiraatka, Baxrayn iyo Suudaan ayaa waxaa si weyn u cambaareeyay Falastiiniyiinta. Talaabadan ayay ku tilmaameen mid dhabarka ka riixaysa qadiyada Falastiiniyiinta, iyadoo Israa’iil ay wali sii qabsanayso Daanta Galbeed iyo bariga Quddus, sidoo kalena ay go’doomisay marinka Qaza.

Habeenimadii safarkiisa Sucuudiga, Blinken waxa uu ku celiyay in “Maraykanku uu dano amni qaran oo dhab ah ka leeyahay kor u qaadida caadinimada u dhaxaysa Israa’iil iyo Sucuudiga”.

Waxa uu sheegay in Washington aysan “wax khiyaali ah” ka qabin in tani si dhaqso ah ama si sahlan loo samayn karo, laakiin wuxuu carrabka ku adkeeyay “inay naga go’an tahay inaan ka shaqeyno natiijadaas”.

In kasta oo ay caadi ka tahay wararka xanta ah ee Tel Aviv, Sacuudi Carabiya waxay ilaa hadda ku adkaysanaysaa in Israa’iil ay tahay in ay marka hore aqoonsato dawlad madaxbannaan oo Falastiin ah.

Wasiirka difaaca Israa’iil Yoav Gallant ayaa ku gacan seyray ku dhawaaqista Iran ee ah in ay samaysay gantaalkeedii ugu horeeyay ee hypersonic, isaga oo sheegay in dalkiisu mar walba awood u yeelan doono in uu ka hortago khatar kasta.

“Waxaan maqlayaa cadawgeena oo ku faanaya hubka ay sameynayaan. Horumar kasta oo noocaas ah, waxaan leennahay jawaab ka sii wanaagsan – haddii ay ahaan lahayd dhulka, hawada, ama fagaarayaasha badda, oo ay ku jiraan qaab difaac iyo weerar labadaba,” wasiir Gallant ayaa u xaqiijiyay saxafiyiinta mar uu booqasho ku tagay Taliska Waqooyiga ee militariga Talaadadii.

Iiraan ayaa soo bandhigtay hubkeeda cusub, kaas oo lagu magacaabo Fattah, intii lagu guda jiray munaasabad si weyn loo hadal hayay gelinkii hore ee maanta. Waxay sheeganaysaa 1,400km iyo xawaarihiisa ilaa 15 jeer xawaraha codka, ama Mach-15.

Hubka hypersonic ayaa aad uga dhib badan in la dhexgalo marka loo eego dhubabka kale, laakiin gaaritaanka xawaaraha lagama maarmaanka ah eee duulimaadka jawiga waa caqabad tignoolajiyadeed oo weyn. Qaar ka mid ah khubarada militariga ayaa aaminsan in nidaamyada ka hortagga gantaallada ee jira aysan awood u lahayn inay si isku halleyn ah u joojiyaan madfacyada hypersonic.

Warbaahinta Iiraan ayaa Fattah ku tilmaantay mid awood u leh inay dhaafto difaaca ugu horumarsan ee Maraykanka iyo Israa’iil. Tehraan ayaa markii ugu horeysay sheegtay inay horumar ka samaysay tignoolajiyada hypersonic bishii Nofeember ee la soo dhaafay, markaasoo ay ku dhawaaqday inay samaynayso hubka riddada dheer kaas oo dhex mari kara kana bixi kara jawiga.

Halka Iiraan ay nidaamyada cusub ku tilmaantay mid difaac ah, Gallant waxa uu ka digay in Israa’iil ay “dharbaaxo xun” ku keeni doonto cadawgeeda haddii la soo weeraro. Waxa uu hadlayay xilli militariga Israa’iil ay wadeen dhoolatus milatari oo socday muddo laba toddobaad ah, diiradda lagu saarayay sidii ay ugu adkaan lahaayeen dagaal fool ka fool ah oo ka dhan ah Iiraan iyo xulafadeeda gobolka.

Xiriirka Iiraan iyo Israa’iil

Xiriirka u dhexeeya Iiraan iyo Israa’iil waxa loo qaybin karaa afar weji oo waaweyn oo kala ah: Xiligii madmadowga soo dhexgalay ee u dhexeeyay sanadihii 1947 ilaa 1953, Xiligii Saaxiibtinimo ee Xiligii Boqortooyadii Pahlavi ee 1953 ilaa 1979, Xiligii sii xumaanayay ee ka danbeeyay Kacaankii Iiraan ee 1979 ilaa 1990, iyo muddada hadda socota ee cadaawad furan tan iyo dhamaadkii dagaalkii Gacanka ee 1991.

1947, Iiraan waxay ka mid ahayd 13 dal oo ka soo horjeeda Qorshaha Qaybinta Qaramada Midoobay ee Mandate of Palestine. Laba sano ka dib, Iiraan ayaa sidoo kale u codeysay diidmada ogolaanshaha Israa’iil ee Qaramada Midoobay. Illaa iyo maanta, hadalada iyo siyaasadaha labadan dowladdood ayaa si weyn isaga soo horjeeda.

Madaxweynaha Suuriya Bashaar Al-asad ayaa xoojiyay ku soo laabashadiisa jaamacadda Carabta Talaadadii, waxaana garab ku siiyay awoodda hoggaanka gobolka ee Sacuudi Carabiya – oo muddo dheer taageertay mucaaradka Suuriya.

Xidhiidhka diblumaasiyadeed ee u dhexeeya labadan dal ee Bariga Dhexe waxa uu ahaa mid muddo dheer xumaaday dhacdooyin waaweyn ee gobolka awgeed. Xidhiidhka u dhexeeya Sucuudiga iyo Suuriya ayaa sii xumaaday ka dib dagaalkii sokeeye ee Suuriya iyo baaqyadii tirada badnaa ee Sucuudigu ku baaqayay in Bashaar Assad xukunka laga tuuro. Sacuudi Carabiya ayaa xiriirka u jartay Suuriya ka dib markii ay go’aansadeen in ay xiraan safaaradda Dimishiq, isla markaana ay ceyriyaan safiirka Suuriya 2012. Bishii Maarso 2023, Sacuudi Carabiya iyo Suuriya waxay bilaabeen inay ka wada hadlaan soo celinta xiriirkooda diblomaasiyadeed.

Dib u soo celinta xiriirka diblomaasiyadeed, oo ay markii dambe xaqiijisay Dimishiq, ayaa timid in ka badan 10 sano ka dib markii Riyadh ay la baxday wakiiladeeda intii lagu jiray dagaalka sokeeye ee Suuriya, iyo laba maalmood ka dib markii ururka Jaamacadda Carabta uu soo afjaray xayiraaddii muddada sanadaha ah saarnaa Suuriya.

Boqortooyadu “waxay go’aansatay inay dib u bilowdo shaqadeeda diblomaasiyadeed ee Suuriya,” ayay wasaaradda arrimaha dibadda ee Riyadh ku sheegtay bayaan ay soo saartay wakaaladda wararka Sucuudiga ee rasmiga ah ayaa sheegtay, iyadoo sheegtay inay raadinayso “in la horumariyo tallaabo wadajir ah oo Carabta ah”.

Wakaaladda wararka Suuriya ee SANA ayaa sidoo kale sheegtay “Jamhuuriyadda Carabta Suuriya waxay go’aansatay inay dib u bilowdo shaqadeeda diblomaasiyadeed ee Sucuudiga,” iyadoo soo xiganaysa ilo ka tirsan wasaaradda arrimaha dibadda.

Sacuudi Carabiya ayaa martigelin doonta shirmadaxeedka soo socda ee Midowga Carabta 19-ka Maay.

Madaxweyne Assad ayaa siyaasad ahaan ka go’doonsanaa gobolka tan iyo markii uu billowday dagaalka Suuriya, balse dhaq-dhaqaaqyo diblomaasiyadeed oo dhowr ah ayaa socday toddobaadyadii tegay.

Go’aankan ayaa yimid toddobaadyo kadib markii ay xiriirka diblomaasi soo celiyeen Iiraan oo xulufo la ah Suuriya iyo Sacuudi Carabiya.

Saddex toddobaad kahor, Assad ayaa Dimishiq kula kulmay wasiirka arrimaha dibedda Sacuudiga Faisal bin Farhan, taasi oo aheyd booqashadii ugu horreysay ee nooceeda ah ee sarkaal Sacuudi ah uu dalkaas ku tago tan iyo 2011.

Sacuudi Carabiya ayaa xiriirka u jartay dowladda Assad 2012, waxaana Riyadh ay mudda taageereysay in xukunka laga tuuro Assad ayada oo la safan mucaaradka Syria, marxaladihii hore ee dagaalka. Assad ayaa rajeynaya in soo-celinta xiriirka dalalka Khaliijka uu horseedi doono kaalmo dhaqaale iyo maaliyadeed oo dib loogu dhiso dalkaas.

Axaddii Jaamacadda Carabta ayaa soo dhaweysay dib-u-soo celinta Suuriya.

Hay’addu waxay shaqada ka joojisay Dimishiq bishii Nofeembar 2011-kii, sababo la xidhiidha caburinta arxan darada ah ee ay ku hayso mudaaharaadyada nabadeed, kuwaas oo billowday horraantii sannadkaas, isla markaana galay dagaal ba’an oo ay ku soo qaadeen quwado shisheeye, oo ay ku dhinteen in ka badan 500,000 oo qof, malaayiin qofna ay barakiciyeen, isla markaana burburiyeen kaabayaasha dhaqaalaha ee dalka iyo warshadaha.

Iyadoo jiidaha hore ee dagaalka ay inta badan aamusnaayeen, ayaa haddana qeybo badan oo ka mid ah waqooyiga dalka ayaa weli ka baxsan gacanta taliska, mana jirto weli xal siyaasadeed oo laga gaaray colaadda.

Wasiirrada arrimaha dibedda ee Jaamacadda Carabta ayaa Axaddii ku nuuxnuuxsaday “in ay doonayaan inay bilaabaan doorka hoggaamineed ee Carabta ee dadaallada lagu xallinayo” dhibaatada Suuriya.

Axmed Aboul Gheit, oo ah madaxa 22-ka xubnood ee Jaamacadda Carabta, ayaa sheegay in go’aanka “uu keenayo in dhinaca Carabta ay la xiriiraan nidaamka Suuriya markii ugu horeysay muddo sanado ah”.

Ku soo laabashada Suuriya ee ururka waa “bilaw…ma aha dhammaadka arrinta,” ayuu raaciyay, isaga oo xusay in dalal gaar ah ay go’aan ka gaari karaan in ay dib u soo celiyaan xiriirkii ay la lahaayeen Dimishiq.

Isbaheysiga Qaranka Suuriya, oo ah isbaheysiga mucaaradka ugu weyn, ayaa sheegay in go’aanka Axadda uu la macno yahay “in la iska daayo” Suuriya oo laga tago “iyada oo aan la helin taageerada Carabta rasmiga ah”.

Mareykanka iyo Britain ayaa sheegay in ay wali kasoo horjeedaan xiriirka kala dhaxeeya Bashaar Al-Asad balse ay la shaqeyn doonaan dowladaha Carbeed ee dib u soo celinaya xiriirka.

“Mawqifkayagu waa cad yahay: Ma doonayno inaan ku hawlannahay inaan caadi ka dhigno xiriirka Assad iyo maamulkaas,” ayuu xoghayaha arrimaha dibadda Antony Blinken u sheegay wariyeyaasha isagoo ku sugan Washington.

Laakiin Blinken waxa uu sheegay in Maraykanku uu la wadaago hadafyada saaxiibada Carabta ee Suuriya, oo ay ku jiraan bixinta gargaarka bini’aadantinimo iyo la dagaallanka kooxda Islaamiga ah ee xagjirka ah.

“Marka waxaan u maleynayaa in aragtida Carabta, sida lagu caddeeyey Jaamacadda Carabta, ay aaminsan yihiin in ay ku sii wadi karaan ujeedooyinkan iyada oo loo marayo ka-qaybgal toos ah,” Blinken ayaa yiri.

Xoghayaha arrimaha dibadda ee Britain, James Cleverly, oo ka garab hadlayay Blinken, ayaa sheegay in London ay “aad ugu faraxsanayn” go’aanka Jaamacadda Carabta.

“Kaliya ma rabi karno ficilada taliska Asad dhowrkii sano ee la soo dhaafay; arxandarrada ka dhanka ah dadka Suuriya maahan in la iska indhatiro. UK hubaal ma cadayneyso taas rooga hoosteeda,” ayuu yiri Cleverly. Laakin waxaan aqoonsanahay in uu jiro cadaadis aad u weyn oo saaran wadamada gobolka,” ayuu yiri.

Maraykanka ayaa boqollaal askari ku haya Suuriya, kuwaas oo qayb ka ah isbahaysiga ka dhanka ah kooxda dawladda Islaamka. Ciidamada Turkiga iyo Iiraan ee xiriirka la leh ayaa sidoo kale ku sugan dalka.

Su’aasha iswaydiinta muwan ayaa waxay noqonaysaa wasaaradda arrimaha dibedda ee Soomaaliya door intee la’eg ayay ka ciyaari kartaan isbeddelada socda?

Wafti farsamo oo ka socda dalka Iiraan ayaa toddobaadkan booqan doona dalka Sucuudiga si ay ugu diyaargaroobaan furitaanka safaaradda Iiraan ee Riyaadh, sida ay baahisay wakaaladda wararka ee ISNA.

Ku dhawaaqistan ayaa ku soo beegantay maalmo uun ka dib markii wasiirada arrimaha debedda ee Iiraan iyo Sucuudigu ay Khamiistii ku kulmeen Beijing, kaas oo ahaa shirkii ugu horreeyey ee rasmi ah ee dhex mara labada wasiir arrima debedeed ee labada dal, muddo toddoba sano ah.

Bishii hore dowladaha Iiraan iyo Sacuudi Carabiya ayaa ku heshiiyay inay dib u soo ceshadaan xiriirkooda diblomaasiyadeed ayna dib u furaan safaaradahooda muddo labo bilood gudahood ah, sida ay sheegtay warbaahinta dowladda Iiraan iyo Sacuudiga.

Shiinaha ayaa ka odayeeyey heshiiska labada dal dhex maray ee dib loogu soo celiyey xiriirkooda diblomaasiyadeed.

“Waftiga farsamo ee dalka Iiraan ayaa booqan doona safaaradda Iiraan ee ku taalla Riyaadh, halkaas oo ay ka bilaabi doonaan diyaargarowga dib u furista safaaraddooda” ayaa lagu yirri qoraal ay daabacday wakaaladda wararka ee ISNA.

Wasaaradda arrimaha debedda ee Sucuudiga ayaa sheegtay Sabtidii in wefti ka socda dalkoodu inuu booqday Iran si ay dalkaas ugala xaajoodaan, dib u furista safaaradda ay ku leeyihiin Tehraan. Waftiga ayaa maanta oo Axad ahayd booqday safaaradda Sucuudiga ee Tehraan.

Maalmo kahor, bayaan wadajir ah oo lasii daayey kadib wadahadallo dhex-maray wasiirka arrimaha dibedda Iiraan Hossein Amir-Abdollahian iyo dhiggiisa Sacuudi Carabiya Amir Faysal bin Farxaan, ayey labada dhinac wacad ku mareen inay sii wadaan inay ka wada shaqeeyaan horumarinta xiriirka.

Iiraan iyo Sacuudi Carabiya, oo ah labada waddan ee sida weyn ugu loolamaya saliidda Bariga Dhexe, ayaa ku heshiiyey inay dib u soo celiyaan xiriirkooda, safaaradahoodana dib loo furo 7 sano ka dib markii uu Sacuudiga xiriirka u jaray Iiraan.

Heshiiska ayaa yimid ka dib wadahadalo uu Shiinuhu garwadeen ka ahaa oo lagu qabtay magaalada Beijing. “Natiijada wadahadallada, Iiraan iyo Sacuudi Carabiya waxay ku heshiiyeen inay dib u soo celiyaan xiriirkooda diblomaasiyadeed ayna dib u furaan safaaradahooda … laba bilood gudahood,” wakaaladda wararka ee Iiraan ayaa werisay, iyadoo soo xiganeysa bayaanka wadajirka ah.

“Labada dhinac waxay adkeeyeen muhiimadda ay leedahay in dabagal lagu sameeyo dhaqan-gelinta heshiiskii Beijing iyo dardar-gelintiisa, si loo ballaariyo kalsoonida labada dhinac iyo dhinacyada iskaashiga, islamarkaana gacan laga gaysto abuurista amni, xasillooni iyo barwaaqo lagu soo dabbaalo gobolka,” ayaa lagu yiri bayaanka.

Xiisad ayaa muddo dheer ka dhex taagneyd dhinacyada isku haya gobolka.

Riyaadh ayaa xiriirka u jartay Tehraan 2016 ka dib markii mudaaharaadayaal ay weerareen xarumaha diblomaasiyadeed ee Sacuudiga ee Iiraan. Sacuudi Carabiya ayaa maalmo ka hor dil toogasho ah ku fulisay wadaad Shiico ah oo caan ahaa, taasoo keentay mudaaharaadyada.

Iiraan oo ay Shiicadu u badan tahay iyo Sucuudiga oo Sunni ah ayaa taageera dhinacyada isku haya dhowr goobood oo isku dhacyo ah oo Bariga Dhexe ah, oo ay ku jiraan Yemen, halkaas oo fallaagada Xuutiyiinta ay taageerto Tehraan, Riyaadna ay hogaamiso isbahaysi milateri oo taageeraya dawladda.