Erayga iyo dhac ama boob waa mid markiiba ku dhiilo gelinaya kuuna muujinaya in halkaas ay ka jirto in wax lagu qaadanayo awood iyadoo qofka ama dadka laga qaadanayaa aysan raali ka ahayn. Dhacu waa qof awood iyo si qaabdaran ku hantiya wax aannu lahayn, hanti iyo dad, dal  wax kasta oo la taaban karo ama muuqanaya.

Dhaqan ahaan bulshada soomaaliyeed, dhacu waa ka dhaxayn jirey dadka deegaan wada dega iyo kuwa kala duruqsan, waxaana jirey laba siyaabood oo wax loo dhaco, mid wuxuu ahaa qolyo qawlaysato ah oo dadka jidadka u gala, socotada iyo dadka gedislayda ahna ka booba oo ka dhaca hantidooda.

Midka kalena wuxuu ahaa Geel qaadka,  geela oo la kala dhaco guud ahaan geyiga soomaaliyeed waa dhaqan ay ka sinaayeen, marka colaado dhexmaraan ama qaarkood ayaabay u ahayd guul iyo ragganimo inay dhacaan geelasha dadyoowga kale, waagii xeerka kaynta iyo kala awood badnaanta wax lagu maareyn jirey.

Haddana ogoow dhacaasi mar walba ma ahayn mid bulshadu ku wada faraxsantahay kuna qanacsantahay ee wuxuu ahaa mid ay fulliyaan kooxaha falaago ah oo arrinkan u ban baxay, waxaa jira halku dhegyo ay lahaayeen marka ay geela ammaanyaan iyagoo leh : “ Xalaal iyo xoog suu ku xero galo, midna kuma xuma”

Arrintani maaha mid ku kooban soomaalida oo keliya ee dadyoowga kale ee carra edeg ayaa la wadaaga labadan habdhaqan ee qaloocan, boobka iyo dhacu waa midkii abuurey  in gumeyste dad nool ka qaato dhulkooda iyagana dhulal kale geeyo.

Waayihii dambe ee hannaanka ku dhisan sinaanta iyo garsoorka, talo wadaaga iyo nabad ku wada noolaanshuhu hirgalay, guud ahaan waxaa la joojiyey adduunka oodhan, dhaca iyo boobka waxaana laga soo saaray xeerar guud iyo dal walba xeer u gaar ah.

“Halkudhega qormadayda ee ah dhaca hantida guud ee bulsho wada leedahay ayaa ah mid u baahan maanta bulshada soomaaliyeed inay ka qaadato talo iyo go’aan midaysan oo leh xeer iyo xayndaab aan cidna ku xadgudbi karin.”

Sida aan kor ku sheegnay waa qayb ka mid ah nolasha aadanaha lagama waayo dhac iyo sed bursi. Sidaas daraadeed hantida guud waxa timaada marar badan in gacan dambeedis iyo boob awood qalin ku daaban lagu lunsado ama laguba qaato, iyadoo cid is weydiinaysaa jirin. Arrimahan ayaa inta badan yimaad marka uu qofku gabo xil ammaaneedkii loo dhiibtay inuu xadgudubyo.

Bulshada soomaaliyeed oo wacyigoodu yar yahay dhanka dawladnimada ayaa waxa ay u haystaan in badani xadgudubyada loo geysto hantida guud ay tahay keliya xatooyo lacageed iyo dhul lagu habsado. Haddaba waxaan rabaa inaan si weyn halkan ugu lafa gurno una iftiimiyo muuqaalada kala duwan ee xadgudubka hantida guud:

Dhaca iyo boobka hantida guud ee dahsoon.

1.Dheefsiga (Ka macaashida) shaqada dadweynaha

Dheefsiga waxa ay noqonaysaa qofka masuulka ah sida: “Madaxweyne ,, Ra’iisalwasaaare, Wasiir, Agaasime, Maamule, Maareeye  agaasime iyo qofkasta oo haya jago xileed dadweyne marka uu isku dayo In uu ka macaasho jagada uu haayo .ka macaashidda jagadaasi waxa ay leedahay dhowr muuqaal oo ay ka mid yihiin:

B. Bixinta fursado shaqo iyo qandaraas

Masuulku asagoo ka faa’ idaysanaya jagada uu hayo, In uu siiyo qandaraas shirkad uu asagu wax ka leeyahay ama qoyskiisu leeyahay,sidoo kale qandaraaska shirkada la siiyay in uu shardi oga dhigo in uu ku yeesho saami .

T. Faafinta sirta shaqada:

Xarumaha danta guud iyo wasaaradaha , waxa ay soo bandhigaan shaqooyin ay shuruudo ku xiranyihiin oo tartan loo galayo , haddii qofka ka masuulka ah jagadaas uu sirtii iyo su’aalihii imtixaanka, u gudbiyo dad asaga xigto la ah ama uu laaluush ka qaatay, si adeegaas ay uga faa idaystaan, waxa ay noqonaysaa dhac loo gaystay hantidii dadwaynaha.

J. Deeqaha waxbarashada

Haddii la helo fursado deeqo waxbarasho oo dowladdu bixinayso ama laga helayo dalka dibadiisa, kuwaasoo u baahan dadka  la siinayo inay maraan imtixaano iyo tartan,  haddii qofka masuulka ah ama kooxaha xilalka hayaa ku koobaan xigaalkooda, ubadkooda ama dad ay laaluush ka qaateen  lana dhaho iyaga ayaa ku guuleystay waa qayb ka mid ah dhaca iyo boobka hantida.

2. Xil gudasho la’aan

Qofka shaqaalaha ah ee ka shaqeeya xarumaha dadweynaha waxa uu ku shaqeeyaa heshiis. Waxa uuna ku qaataa shaqadaas Bilgoosad(mushaar) iyo xuquuq kale. Haddaba waxaa saaran qofkaas shaqaalaha ah,  in uu dadweynaha ugu adeego hufnaan iyo kala sooc la aan sidoo kale uu adeegaas iyo shaqadaas ku qabto, sidii lagu heshiiyey, Maalmo la yaqaan iyo gooro la yaqaan sida ku cad heshiiska uu galay ee uu ku mushahar qaato.Haddii taas ay dhici wayso, waxa ay noqonaysaa ku xadgudub hantidii dad waynaha oo lagu xad gudbay.

B. Isdaba marin hawleed

Shaqaalahii oo ka soo dib dhaca xilligii shaqada  iyo ka bixidda shaqada ayadoon la gaarin xiligii ay dhamaanaysay inuu iska maqnaado shuruud iyo wargelin la’aan(Cudur daar)I n aan la dhawrin waqtiga shaqada oo shaqaalaha uu ku bixiyo waqti badan danihiisa gaarka ah sida sheeko ,cunto iyo xaajo gudasho iyo salaad sunno ah tukashadood, iyadoo aan la qaban hawl maalmeedkii la rabay in la dhammeystiro.

T. Adkaynta adeegyada xafiisyada:

In shaqo lagu qaban karo muddo yar laga dhigo mid waqti dheer qaadanaysa. Si loo dhibo qofka muwaadinka ah ee adeega u baahan, dhawr barina la iska daba celceliyo  ama uu daalo qofkaasi iyadoo looga gol leeyahay inuu bixiyo hawl fududay(Sharuur ama Caano) Laaluushka magacyada cusub ee loola baxay.

Waxaa  mudan in la dejiyo xeerar iyo  qawaaniin ma dhaafaan ah oo dhammaan boobka dahsoon ee aan ka soo hadalnay  xadidaya si loola dagaallamo, lunsiga iyo dhaca  hantida dadweynaha si dadban iyo si toos ah.

3. Bur burinta caddaymaha:

Laamaha kala duwan ee dadwaynaha loogu adeego waxaa ka mid ah kuwa lagu kaydiyo caddaymo ama xogo ku saabsan dadka iyo dalka. Sida laamaha garsoorka iyo hanti dhawrka oo lagu kaydiyo caddaymaha ku saabsan xuquuqda dadwaynaha ha ahaato mid ku saabsan: caddaymaha dhulka, fal dambiyeedka dad kala galay caddaymahood, dhac iyo boob loo gaystay , xuquuqda dadwaynaha iyo hantidooda.

Sidoo kale hay adda sirdoonka ayaa ah meel lagu kaydiyo sirta iyo xogta dalka ku saabsan nabadgelyada dalka, heshiisyada dalka, iyo waxyaabo badan oo lagama maarmaan ah.

Caddaymahaas waa hanti qaran oo la wada leeyahay, waxaana iska leh, dadka ku nool dadkaas ee gaarka u leh waxaana ku xiran ah oo ay nolasha malaayin qof ku xirantahay ku xadgudub keeduna ama faafinteeda ay galaafan karto nolasha malaayiintaas dadka ah eek u dhaqan dhulkaas.

4. Hantida guud oo loo adeegsado dan gaar ah

Had iyo jeeraale waxaa dhacda in dadka xilalka hayaa ee loo igmaday maamulka hantida guud  in ay u adeegsadaan dano gaar ah:

Sida lacagaha lagu bixinayo xafladdaha, marti qaadyada gaarka ah aan ujeeddo waxgal ah ku fadhiyin iyo socdaal dibadda ah oo aan lahayn hiigsi iyo majiire dhab ah,macana sidoo kale in diyaarado gaar ah loo kireeyo dad aan wax hawl qaran haynin ,Lacagahaa qaabka micno darada ah lagu bixi nayo waxa ay baahi tiri lahayd boqolaal qof oo shacab ah waa hadii dhanka saxda ah loo weecin lahaa

5. Xatooyo

Xatooyadu waa dhaca ugu badan ee hantida guud ay la kulanto haba ugu darnaato lacagaha caddaanka ah. Lacagahaas oo laga soo qaado goobaha danta guud sida: Gegada diyaaradaha, dakaddaha iyo IWM.  lagacahaas ayaa la lunsadaa ayadoon soo gaarin goobihii loogu tala galay in lagu ilaaliyo sida bangiyada oo kale, qaarkoodka waxaa laga bixiyaa bangiga ayadoon looga bixinayn sifo sharci ah loona isticmaaliyo waddo aan sharci ahayn oo lagu lunsanayo.

Lacagaha la xado waxaa ka mid ah lacagaha ay bixiyaan dawladdaha iyo hay ado ajnabi ah oo ay ubixiyaan dayn ahaan ama deeq , ayadoon gaarin shacabkii lacagahaas la daymiyay oo hadhaw gudideeda laga rabo ayaa la leexsadaa xatooyadu kuma eka lacagta cad, sidoo kale waxaa boob la kulma ,dhulkii danta guud , sida goobihii waxbarashada  iyo goobaha caafimaadka IWM.

________

W/Q. Maxamuud Axmed Muuse Tallman

E-mail. mahamudp@gmail.com

whatspp: +252907635771

Dowlada federaalka ee Soomaaliya waxay ka mid tahay dowladaha ku tiirsan kaalmaha shisheeye kuwaasoo ay ka helaan Qamada Midoobay, iyo midowga Yurub balse sannadan ayaa ah sanadkii ugu yaabka badnaa ee abid soo mara.

In ka badan rubuc milyan qof ayaa gaajo ugu dhintay Soomaaliya 2011-kii – kala bar waxay ahaayeen carruur ka yar shan sano. Xaaladda Soomaaliya bilaha soo socda ayaa noqon karta mid aad uga sii dareysa, inkastoo caalamku uu ballanqaaday in aan marnaba loo ogolaan in macaluushii 2011 ay mar kale dhacdo.

Qaramada Midoobay ayaa saadaalisay in in ka badan 300,000 oo qof oo Soomaaliya ku nool ay macaluul ku dhici doonaan bisha Diseembar.

Soomaaliya waxay hoy u tahay 16 milyan oo qof, waxayna leedahay taariikh qani ah oo soo jirtay ka hor Boqortooyadii Roomaanka. Dadka Soomaaliyeed waxa ay soo saarayeen fanka quruxda badan ee qarnigii saddexaad ee BC, iyaga oo ka ganacsanayay Masaaridii hore oo ay Muqdisho ka hirgeliyeen masaajido iyo masaajido muhiim ah qarniyadii 7aad iyo 13aad wixii ka dambeeyay.

Si kastaba ha ahaatee, waayadan dambe, dadka Soomaaliyeed waxay la soo derseen dagaallo, aafooyin ayax, fatahaado, masiibo iyo hadda, abaaro aad u daran. Maanta, qalalaasaha ugu sarreeya dhibaatada waxay la macno tahay 7 milyan oo qof ayaa u baahan gargaar bini’aadantinimo – laba milyan oo ka badan saddex bilood ka hor.

Kaalmooyinka ay bixiyaan wadamada shisheeye ayaa inta badan lagu bixiyaa mushaaraadka xillibaanada iyo Shaqaalaha dowlada, balse waxaa suurta gal in ay joogsadaan dhaqaalahii kaga imaan jiray dibada sababtoo ah dunida maanta waxay ku mashquul santahay dagaal iyo bah wadaag ay la noqdaan quwadaha caalamka.

Soomaaliya iyo wadamada kale ee la mid ka ah kuwaas oo ku tiirsan kaalmada shisheeye ayaa looga fadhiyaa inay la yimadaan qorshe ay wax kaga cunto midowga Yurub iyo Beesha caalamka, hase yeeshee waxay u badan tahay in heli doonaan mashruuc ay ku helaan lacag waayo haddii aysan soo bandhigin mashruucaan waxay u badnaan doontaa inay noqoto mid meesha wax ku weydo.

Dowladda Soomaaliya waxaa ka muuqato inay la imaday qorshe ay wax ku cuni karto kaasoo ah ‘Soomaaliya cagaar ah’. Mudane Xasan Sheekh Maxamuud oo daah furay qorshaha Qaran ee Soomaaliya cagaar ah ayaa ku beeray guriga Ummadda geed ka mid ah 10 Malyan oo geed oo lagu dhireynayo dalka. Madaxweynaha ayaa tilmaamay ahmiyadda dhirtu ay u leedahay dalkeenna oo abaaro soo noq-noqday ay aafeeyeen, saameyn xoogganna ay ku yeelatay duruufihii adkaa ee dalku soo maray, taas oo sababtay nabaad-guur xooggan oo saameeyey nolasha iyo deegankaba.

Qorshahaan waxaa bilaabay oo hawshaan u istaagay Wasaaradda Deegaanka iyo Isbeddelka Cimilada ee Soomaaliya. (Middig) Wasiirka Wasaaradda Deegaanka iyo Isbedelka Cimilada Amb. Khadija Maxamed Al-makhzoumi iyo mudane Xassan Sh. Maxamuud (Biddix)

Qorshahaan waxaa bilaabay oo hawshaan u istaagay Wasaaradda Deegaanka iyo Isbeddelka Cimilada ee Soomaaliya. Wasiiridii ugu horeysay ee Wasaaradda Deegaanka iyo Isbedelka Cimilada Khadija Maxamed Al-makhzoumi ayaa ah shaqsiga hormuudka u ah qorshahaan.

Ma jiro sidda ii muuqato in dowlada Soomaaliya ay heyso mashruuc ay ku heli karto lacag si ay u gordhiso lacagaha soo gala dowlada, balse xaqiiqada way ka duwan tahay sababtoo ah malaha kaabe yaal dhaqaale oo badali kara kaalmada shisheeye haddii ay dhacdana in ay laba jibaarto canshuurta dalka, tani waxay sare u qaadeysaa qiimaha la iibiyo maciishada taasoo sameyn ku yeelan doonto dhamaan qeybaha kala gedisan ee bulshada. Tani ma ahan markii ugu horeysay ay ka dhacdo Soomaaliya waxaa jiray kol hore ay dowalda ku fashilantay inay sameyso hal ku dhigyo lagu lagu dhiiri gelinaayo dadka si ay u bixiyaan canshuurta balse dhaqaalo yari ka jirta dunida oo dhan ayaa dadka geliyay saameyn aad u badan haba ugu yaraatee in qaarkood ay awoodin waxyaabahii ay ku maareyn lahaayeen noloshooda.

Halkan waxaan idin kula wadaagi doonaa dhowr siyaabood oo lagu maareyn karo dhaqaalaha Soomaaliya, taas oo muhiihada tahay in hurdada ka kacaan siyaasiyiinta si loo helo misaaniyda ku filan dalka.

1. Dowlada Soomaaliya waa in ay la timaadaa qorshooyin cad cad kaasoo ay ka mid yihiin inay kordhiso canshuuraha ay ka qaado wadamada ajaaniibta iyo inay kireyso dekedaha si wax un ay u hesho.

Kuma filnaan doonto intaa kaliya waa inay laba jibaarta canshuurta waayo waxaa laga yaabaa inay dhacaan rabshado ay ku hoos ku jiraan gacmo shisheeye oo sababi karto in ay dowlada dhacdo.

Ka dib afgambigii dhicisooway ee Turkiga waxaa hoos u dhacay dhaqalaaha uu ka heli jiray markii hore, madaama Soomaaliya aan loo barbardhigi karin Turkiga wuxuu lacag aad u yar ku iibiyay visaha iyo dal ku galka si uu sare u kaco dhaqaalahiisa balse Soomaaliya xittaa ma jirto meelo qaar oo soo jiidatay caalamka si ay u maaal gashadaan.

Dowlada Soomaaliya iyo wadama la mid ka ah waxaa looga baahan yahay inay sameeyaan ficilo dhaqaajin karo dhaqaalaha wadanka taasoo muhiim ay tahay in ay ku dhaqaaqaan si tartiib tartiib.

Saameynta dhaqaale ee dunida waxay aad saameyn ugu yeelan wadamada aan abaarta baran sidda Yurub iyo meelo kale oo ka tirsan caaalmka. Dunida aynu maanta ku nool nahay inta badan majiro siyaasi dhaqaaliyahan ah inyar mooyee, tanina waxay waji gabax ku tahay madaxda iminka talineyso ayagooo lagu eedeen doono musuq iyo inay lunsadeen lacagahii dowlada.

2. Dowlada Soomaaliya waxay ku qasbanaan doontaa in shaqo fariisin ku sameyso qaar kamid ah shaqaalayaasha dowlada sababo la xiriira dhaqaale yari iyo inay hoos u dhacdo mushraadka ciidanka.

Sidda kaliya lagu maareyn karo ayaan ah in ay helaan misaaniyad ku filan labbada sanno ee soo socoto taasoo ay ka imaan doonto muwaadiniinta dalka iyo inay maalgeliyaan meelaha lagu dalxiiso si loo soo jiito indhaha caalamka.

Haddii ay suurtoobi wayaan waxaa macquul noqon karto in laa baahdo gacan kale oo seddexaad taasoo la kordhin doono shirkadaha ganacsiga kuwaasoo ay ku jiran gadiidka badda iyo kuwa cirka lana kormeero laamaha missaniyada, sido kale waxay tani fursan u noqon doontaa dhalin yarada aan shaqada heysan kuwaas oo inta badan laga yaabo inay helaan shaqooyin  waa haddii ay suurtowdo.

Waxa ka dhalan karo dhibaatada dhaqaale ee Soomaaliya

Waxyaabo badan aan halkaan lagu soo koobi Karin ayaa laga yaabaa inay dhacaan sidda in la xaraasho hantida dalka ayagoo ay ogeen muwaadiniinta, in ganacsatada dalka ay qaal iibiyaan maciishada iyo in la marin habaayo laamaha dowlada, waayo waxaaa adag in siyaasiga uu ka fikiro dhaqaale sidda qofka dhaqaaliyahanka ah.

Intaa kaliya kuma eka waxaa sare kacaayo ganacsiga suuqa xorta ay faa’iido ku qabaan dadka taajiriinta, haddaba ma iisheegi kartaa haddii qofka uu maalgashado lacagtii uu ku helaayo labba jibaar maxay tahay sababta ku qasbeysa inuu deyn siiyo sidda wadan Soomaaliya oo kala ah aan la ogeyn xilliga ay deenta bixin doonto. Nidamka maanta dunida uu ku dhisan waa ribo waxaana faa’iido ku qabo dadka taajiriinta ah.

Erayga ‘miisaaniyad’ waxa uu ka yimid kalmad Faransiis ah ‘bougette’ oo macneheedu yahay boorasada gacanta lagu qaato ama qandi.

Ereygan waxa loo adeegsaday macnihiisa markii ugu horreysay sannadkii 1733 markii Wasiirkii Maaliyadda ee Ingiriiska Sir Robert Walpole uu furay boorsadiisa si uu u soo jeediyo soo jeedinta miisaaniyadda ee Aqalka Baarlamaanka, xubnaha qaarna waxay ku qaylinayeen, ‘bougette waa la furay’ xiligaasi sida maanta oo kale ma aheen dunida dowlada shaqooyinka ay qabanayso waa yaraayeen taasi ayaa keentay in lacagaha miisaniyada iyadoo kash ah barlamaanka la horkeeno.

Tan iyo markaas, ereyga ‘bouget’ ayaa bilaabay in loo isticmaalo miisaaniyad qoran oo Dukumeenti leh kuna cad qarashaadka dowlada sida loo isticmaalaayo iyo shaqooyinka dowlada ay qabanayso si cad oo faahfahsan.

Miisaaniyadda guud waa qorshe dakhli iyo kharashaad la filayo sannad-maaliyadeedka soo socda, kaas oo ah muddo laba iyo toban bilood ah oo ah laga bilaabo xiliga ay baarlamaanka ansixiyaan baddanaa waa janaayo ilaa diseembar oo ah sida kalanderka sannadlaha ah waddamada qaar sidaasi maahin tusaalle Hindiya miisaaniyadeeda waa Febraayo ilaa Febraayo-da kale oo ah labo iyo tobban bilood. Waxayna ka kooban tahay wadarta qiyaasaha dhammaan waaxaha, barnaamijyada dowladda, addeegyada dowladda, iwm.

Waxay tilmaamaysaa baahiyaha loo baahan yahay in lagu daboolo kharashka heer degmo ilaa gobol ku baxaayo si adeegyada dowlada u gaaraan dhammaan dalka oo dhan. Tusaalle meelaha qarashaadku ku baxaayo sida caafimaadka, waxbarashada, illaalinta bay’ada, latacaalida aafooyinka dhaca sida abaaraha, daadadka webiyada  iyo roobabka keenaan haddii ay dhacaan waa qarashkii loogu gurman lahaa,  aminiga gudaha, difaacada waddan, siyaasadda arrimada dibadda sida safaaradaha iyo ururada ay dowlada xubinta ka tahay sida Qaramada Midoobe, Midowga Afrika, Jaamacadda Carabta, Tusaalle Maraykanka wuxuu bixiyaa sannadkii 11 bilyan oo dollar oo kamid ah Miisaaniyada sannadlaha ah ee Qaramada Midoobay una dhiganta Boqolkiiba 24%  wuxuuna sidaasi ku noqday dalka bixiyo qarashka ugu badan miisaaniyada Qaramada Midoobay waxaana ku xigto Shiinaha oo ah dalka labbaad  oo bixiso qarashaad dhan 2 bilyan oo dollarka Mareykanka ah una dhiganta boqolkiiba 17%. 

Taasi waa sababta ay labbadaasi dal ugu leeyihiin saameynta ugu badan Qaramada Midoobay howlaha ay qabanasyo sida howlgalada nabad illaalineed (Ciidamada nabad illaalineed oo joogu meelaha colaadda ka jirto sida Soomaaliya oo ay joogaan ciidamada  Midawga Afrika ee AMISOM, Afrikada dhexe, Maali oo kamid ah dalalka kale Ciidankasi Qarashaadka ku baxo iyo howlada ay qabanayaan) iyo caawinta dalalka saboolka ah.    

Hannaanka miisaaniyadeed ee waddan kastaa waxa uu dhigayaa in Xukuumadda iyo sharci-dejintu ay go’aan ka gaadhaan inta lacag ah, waxa ay ku baxayaan, iyo sidii ay u urruurin lahaayeen lacagta ay go’aansadeen in ay kharash gareeyaan.

Dowladda marka ay miisaaniyadda sanadlaha ah qorsheyso, ujeedka ayaa ah inay dakhli ka sameyso miisaaniyada si isku filnaansho loo gaaro. Miisaaniyadda kadib, dowladda waxaa loogu baahan yahay inay u kabo gashato siddii ay dakh u abuuri lahayd. Habka ugu horreeya ee ay dawladdaha dakhli ku samayso waa cashuurta. Waxaa jira dhowr ilo oo dakhli canshuureed.

Sidee dowladda dhaqaalle ku samaysaa?

Dowlada waxay dhaqaalle ku samaysaa labo siyaabood

• Daqli canshuurta ka yimaado: Kaas oo ah dakhliga laga soo urruuriyo canshuurta dakhliga iyo faa’iidada, tabbarucaadka amniga bulshada, canshuurta laga qaado baddeecadaha iyo addeegyada, canshuuraha mushaarka, canshuurta  lahaanshaha hantida  iyo wareejinta hantida sida qof hanti oo lahaa ka iibinaayo qofkale tusaalle dhulalka, baabuurta IWM, iyo  canshuuraha kale.
• Dakhliga aan cashuurta lahayn: Dakhliga soo noqnoqda ee ay dawladdu ka hesho ilo aan ahayn cashuuraha sida shirkada ay iyada leedahay ama shirkad ay dowlada saami ku leedahay sida shirkadii diyaaradaha hore Somali Airlines, hadda waxaa tusaalle ah Qatar Airways iyo Turkish airways, sidoo kale qaraashka ay dowlada la hesho shaqooyinka ay qabato iyo sida bixinta jinsiydaha baasboorka, dal ku galka, bixinta shatiyada ganacsi iyo caawinaad ay dowlada ka hesho dowladdo kale ama ururada ay xubinta ka tahay sida Qaramda Midoobay (QM), Midowga Afrika (MA).

  Maxay ku kala Duwanyihiin Miisaaniyada Shirkadaha gaarka ah iyo Dowlada

• Maaliyadda shirkadaha gaarka ah had iyo jeer waa arrin qarsoodi ah halka miisaniyada dowlada ay tahay arrin u furan bulshada qof kasta oo muwaadin ah ayaa ka doodi karo ka hor inta aan la ansixin.
• Maaliyadda shirkadaha gaarka ah waxay dib u dhigi kartaa kharashaadkooda gaarka ah halka aysan dowladdu dib u dhigi karin qarashada ku baxo addeegyada ay dowlada qabato tusaalle qarashadka ciidanka iyo waxbarashda dibaa u dhignay sannadka qarash uma hayno ciidanka iyo iskuulada dowlada waa fasax sannadkan oo dhan waa inoo sannadka dambe halka Shirkadaha gaarka ah ay dib u dhigan karaan shaqooyinka qaar ah ay qabtaan tusaalle waxay dhehi karaan sannadka wax masoo dhoofsanayno keedkii sadkii hore isticmaalaynaa si qarashka noogu yaraaado.
• Shirkadaha gaarka ah waxay raadiyaan faa’iido waqtiga dhaw keed badan oo mushtaqbalka ahna malahan halka ay dowlada raadin wax faa’iido u gaar ah waxayna diirada saran Qorshada mudada dheer, sida qorshihii shanta sanno ahayd ee dowladdii Soomaaliya isticmaali jirtay waxaana diyaarin jiray wasaarada qorsheynta. Wadamada qaar qorsheyntooda waa tobban sanno.
• Dowladdu marka ay jirto xaaladaha adag oo dhaqaallo yaraan ah waxay u addeegsan kartaa daabacaadda lacagta si ay u noqoto il dakhli oo dheeri ah inta lagu jiro xaaladaha degdegga ah sida dagaalka, dhibaatada maaliyadeed, dhulgariir iyo masiibooyinka kale ee dabiiciga ah halka shirkadaha gaarka ah aysan dakhli soo kordhin karin iyagoo lacag daabacaayo, daabacaada lacagaha kaliya waxaa awood u leh bankiga dhexe ee dowlada (Bangiga Dhexe ee Soomaaliya).
• Miisaaniyadda dheeraadka ah (haddii lacagaha miisaniyada wax kasoo haraan) waxay mar walba u roon tahay Shirkadaha gaarka ah halka Miisaaniyadda dheeraadka ah dawladdu aanu u fiicnayn waxay ka dhigan tahay laba arrimood midkood noqonee in dowlada dadka kasoo aroorisay lacago badan taasi macnaheedu tahay in shacabka la saaray canshuur xad dhaaf ah oo aysan awoodin waxayna keenaysa in lagula xisaabtama sababta lacago laga maarmi karay loo soo arooriyay, mida kale miisaaniyada lacago ku soo harin karaan waa in dowlada shaqooyin lagu talagalay in ay qabato ay ka gaabisay oo sidii la rabay loo qaban, Lacagaha ay dowlada soo arruurinayso iyo barnaamijyada dowlada qabanayso waa inay islahadan oo isla dhammadaan si shaqooyinka dowlada u ahaadan mid hufan oo cad (Transbarancy) halka shirkadaha  aysan ku qasabanayn inay qarashadka ay helayaan shaqooyinkooda islahadaan lacagaha dheeraadka ah shirkada usoo haro waxaa qeebsanaayo saamileyda shirkada (Shareholder).
• Dowladu waxay diyaarinaysaa oddoroska  qarashaadkeeda iyo barnaamijyadeeda si Sanadle ah labo iyo toban bilood halka Shirkadaha  gaarka ahi aanay xaddidnayn waxa laga yaabaa inay barnaamijyadooda  noqoto toddobaadle, bille, ama sannadle hadba waa sida ay ku heshiiyaan saamileyda shirkada (Shareholders).  

Muhiimada ay leedahay Miisaaniyadda dowladda

• Siyaasadda miisaaniyada, Dawladdu waxay hiigsanaysaa in ay dib-u-habeen ku samayso kheyraadka si waafaqsan dhaqalaha (kor u qaadida faa’iidada) iyo mudnaanta bulshada (daryeelka guud) ee dalka. Dawladdu waxay saameyn ku yeelan kartaa qoondaynta kheyraadka iyada oo loo marayo si waafaq sharuucda iyo dastuurka dalka.
• Miisaaniyadda dawladda waxaa loo isticmaalaa si looga hortago isbedbeddelka ganacsiga ee sicir-bararka ama qiimo-dhaca si loo gaaro ujeeddada xasilloonida dhaqaalaha. Dawladdu waxay rabta inay xakamayso wejiyada kala duwan ee isbedbeddelka ganacsiga iyada oo loo marayo siyaasaddeeda miisaaniyadeed. Siyaasadaha miisaaniyada dheeraadka ah inta lagu jiro sicir bararka dowlada waxay isku dayaysaa inay xakamayso haddi sacirka maciishada kor u kaco dowlada waxay samaynaysaa canshuur dhaaf raashirka si xasilooni dhaqaale loo helo bulshda dhexdeeda.
• Sinnaan la’aanta dhaqaale waa qayb ka mid ah nidaam kasta oo dhaqaale. Dawladdu waxay rabta inay yarayso sinnaan la’aanta dakhliga iyo hantida, iyada oo loo marayo siyaasaddeeda miisaaniyadeed. Dawladdu waxay hiigsanaysaa in ay saamayn ku yeelato qaybsiga dakhliga iyada oo cashuurta ku soo rogtay dadka taajiriinta ah, wax badana ku bixinaysa daryeelka dadka saboolka ah. Waxay hoos u dhigi doontaa dakhliga dadka taajiriinta ah waxayna kor u qaadi doontaa heerka nolosha dadka saboolka ah, sidaas darteed waxay yaraynaysaa sinnaan la’aanta qaybsiga dakhliga.
• Miisaaniyadda dawladdu waxay rabta inay yarayso kala duwanaanshiyaha gobolka iyada oo loo marayo siyaasaddeeda cashuuraha iyo kharashaadka ee lagu dhiirigelinayo in golbada liito dhaqaalo ahaan in dowlada dhexe ay kabto tusaale Gobalada dalka isku mid maahin qaar ayaa leh qeeraad badan oo dabiici ah sida wabiyo dhul beerashda ku haboon, celal laga qudo shiidaalka halka gobolada qaar ay laheen wax qareed ah sida wabiyada iyo dhul beerasdha ku ahboon dowlada dhexe waxay isku dayaysaa inay isku mid ka dhigo nolosha dadka ku nool gollada dalka oo dhan.

Marxaladaha Dejinta iyo ansixinta miisaaniyada

Dejinta miisaaniyada, Wasaarada Maaliyada oo xubin ka ah laanta fulinta xukuumadda  ayaa dejisa qabyo qoraalka miisaaniyada kadib waxay u gudbinaysaa gollaha wasiirada si ay u ansixiyaan kalafadhiga gollaha wasiirada ayaa lagu ansixiyaaa.

Ansixinta miisaaniyadda: Sharci-dejinta ama baarlamaanka, ayaa dib u eegis ku sameeyay oo wax ka beddela miisaaniyadda ka dibna waxay meelmariyeen sharciga miisaaniyadda iyagoo u coddeynaya aqlabiyadda golaha coddeenta kadib ayey ansax noqonaysaa miisaaniyada sannadka soo socdo lagu shaqeen lahaa.

Dhaqan gelinta miisaaniyadda: Xukuumadda (laanta fulinta) ayaa soo urruurisa dakhliga iyo kharashaadka sida ku cad qoondaynta sharciga miisaaniyadda.

Kormeerka miisaaniyadda: Kormeerka miisaaniyada, xisaab xidhka miisaaniyada waxaa baarayo hanti dhoowraha qaran kadib dhammaadka sannadka ayuu la waddaggaa baarlamaanka xisaab xirka miisaaniyadda qaraashaadkii baxay asigoo ka horjeedinaayo kala fadhiga barlamaanka si su’aalo ugu waydiiyaan xildhibaanada.

Sida dambiisha rootiga ee adduunka, Afrika waxay muddo dheer quudin jirtay khasnadaha warshadaha Faransiiska, laga bilaabo difaaca ilaa kheyraadka dabiiciga ah. Paris waxay caado ahaan isu tixgelisay inay tahay lamaane mudnaan leh oo qaaradda ah, gaar ahaanna dalalkeedii hore sida Jabuuti iyo kuwa kale oo badan.

Iyadoo Faransiiska laftiisa uu yahay mid kheyraadkiisa liita, cilaaqaadyada ayaa loo arkaa inay muhiim u yihiin madax-banaanida Faransiiska. Faransiiska ayaa doonaya inuu dib u cusboonaysiiyo iskaashiga ka dhexeeya Yurub iyo Afrika ka hor shir madaxeedka muhiim ah oo u dhexeeya labada qaaradood bisha Febraayo.

Kulan Isniintii ka dhacay magaalada Paris ayaa ujeeddadiisu ahayd sidii loo ogaan lahaa waxyaabaha mudnaanta u leh dalalka xubnaha ka ah Midowga Yurub ee ku aaddan xiriirka ay la leeyihiin Midowga Afrika, taasoo ah tii ugu horreysay oo ay soo qabanqaabiso dowladda Faransiiska oo qeyb ka ah hoggaanka Golaha Midowga Yurub oo lix bilood ah.

Madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron ayaa markii uu soo bandhigayay barnaamijkiisa ku aaddan in dalkiisa uu xilka hayo bishii Diseembar, waxa uu mudnaanta koowaad siiyay xiriirka Afrika.

Waxa uu sheegay in uu doonayo in uu “dib u dhiso heshiis dhaqaale iyo mid maaliyadeed oo cusub oo lala yeesho Afrika”, isaga oo muujiyay xiriirka hadda ka dhexeeya labada qaaradood.

Haddaba markii Macron uu la wareegay hoggaanka wareegtada lix biloodlaha ah ee Golaha Midowga Yurub Janaayo 1, 2022, wuxuu si toos ah ugu soo jeestay Afrika. Munaasabadii ugu horeysay oo ay soo qaban qaabiso dowlada Faransiiska doorkan ayaa aheyd kulan ku saabsan sidii loo ogaan lahaa muhiimada xubnaha Midowga Yurub ee xiriirka ay la leeyihiin Midowga Afrika ka hor shir madaxeedka bisha Febraayo ee sanadkan. Intii lagu guda jiray shirka jaraa’id oo uu qabtay Janaayo 11, Macron wuxuu sheegay inuu doonayo in Yurub ay noqoto qaarad “ku xooggan adduunka” iyo “in la dhiso isbahaysi cusub, si aan dib ugu dhisno iskaashiga Midowga Yurub iyo Midowga Afrika.”

Macron waxa uu muddo dheer ku hammiyi jiray is-dhexgalka Yurub, taas oo mid ka mid ah tiirarka ay tahay riyadiisa ah ‘difaaca Yurub’. Fikraddan waxay ku habboon tahay aragtida Macron ee Yurub taas oo muraayad u ah kordhinta booska General hore ee Faransiiska iyo Madaxweynihii hore ee Charles de Gaulle ee Faransiiska oo ah awood juqraafi ah oo awood u leh inuu u adeego sidii dalaal u dhexeeya tiirarka awoodda juqraafi ee Ruushka iyo Maraykanka. Waxayna Afrika siinaysaa colaadda ugu habboon iyo u dhawaanshaha Yurub si ay ugu adeegto marmarsiinyo lagu soo bandhigayo fikraddan cusub ee ciidamada Yurub.

Laakiin, sida caadiga ah, shaydaanku waa ku jiraa faahfaahinta. Tusaale ahaan, waa kuwee wadamada kale ee Yurub ee leh ciidamo si sharci ah wax ugu biirin kara xoog ama hawlgal guud oo reer Yurub ah? Giriiga? Talyaaniga? Poland? (Iska ilow Jarmalka, kaas oo ka caga jiiday inuu la galo Faransiiska oo dhan si uu uga carooday NATO ee uu Maraykanku hoggaamiyo, kaas oo Berlin siiya dallad nukliyeer ah.)

Hadda ka gudub murashaxiintan oo kale oo doonaya inay soo farageliyaan arrimaha dibadda, gaar ahaan hawlgallada dib u soo celinta maalgashiga taas oo ugu dambeyntii cirro yeelan doonta marka la barbardhigo waxa Faransiisku helayo marka ay lama huraan tahay inay ka takhalusaan tartamayaasha warshadaha shisheeye, sida hawlgallada milatari ee hoos yimaada argagixisada ama marmarsiiyo bini’aadantinimo ugu dambeyntii dariiq dhaqaale loo helo.

Waxa kale oo shaki la gelinayaa in Talyaani, Polish, Giriig ama muwaadiniin kale oo ka tirsan Midowga Yurub ay taageerayaan ku lug lahaanshiyaha militariga ajnabiga ah ee gobolka Saaxil ee Afrika, kaas oo ku saabsanaa Macron uu garaacayay miiska, isagoo caddeeyay inay asal ahaan tahay hawlgal uu Faransiisku hogaaminayo dhaymada daaqada. Halkaa waxa ka jira is-bar-bar yaac weyn oo ku saabsan madaxbannaanida qaranka iyo madaxbannaanida Yurub. Xataa suurtagal ma tahay in la xoojiyo Yurub iyada oo aan la wiiqin dalalkeeda gaarka ah iyada oo lagu qasbayo inay ka jawaabaan hoggaanka sare ee laga yaabo in aan si buuxda ula socon danaha qaranka?

Waxa kale oo sii adkaynaya hamiga Afrika ee Macron ee Faransiiska iyo mashruuciisa bandhigga EU-da, waa xaqiiqda ah in Faransiisku sameeyay khaladaad isdaba joog ah oo aan qasab ahayn oo ka dhacay qaaradda taas oo keentay in tartamayaasha sida Shiinaha, Ruushka, iyo Mareykanka ay xaddaan qadada Paris.

Tusaalaha ugu dambeeyay wuxuu ahaa aqbalida Macron ee “caawinta” Washington ee Afrika oo ah abaal-marin dhiirigelin ah oo loogu talagalay dhaca Faransiiska ee Australia markii heshiis balaayiin euro ah oo badda hoostiisa ah si lama filaan ah loo joojiyay loona abaalmariyay Washington. Halkaan waxaan ka fahmi karnaa hadalada ay adeegsadaan reer galbeedka oo ahayd – nin kastaa wuu ogyahay in haddii aad rabto inaad isticmaasho gabadha saaxiibkaa, waxaad waydiisaa inaad la joogi karto iyada. Muxuu Macron u malaynayaa in danta Washington runtii ay tahay in ay weydiisato in ay Paris kala soo baxdo howlgallada Afrika?

Waxa kale oo jirta in istiraatijiyaddii hore ee hormoodka u ahayd faragelinta Afrika oo leh dardar-gelin ciidan ama mid amni-qaran oo colaadaha ama afgambiga la taageero – iyada oo la rajaynayo u gudubka dib-u-soo-noqosho dhaqaale oo aakhirka iyo warshadayntu aanay hadda ahayn tusaale lagu guulaysan karo, haddii kaliya sababtoo ah dadwaynaha ayaa ku jira koontada. Tan iyo markii la beddelay qaab kale oo ka bilaabmaya raad dhaqaale oo shisheeye ah ka dibna fursad u siinaya shaqaalaha amniga gaarka ah inay ku lug yeeshaan waddamada shisheeye si loo ilaaliyo maalgashiga gaarka ah.

Optics-ka faragelinta ciidanka weyn ee maqnaanshaha sabab dhab ah oo lagu taageerayo ra’yiga dadweynaha hadda ma ahan dhaqan wanaagsan. Tusaale ahaan, markii maamulaha shirkadda caalamiga ah ee saliidda iyo gaaska ee Total Energies, Patrick Pouyanne, uu ka baryay waddamada Yurub inay ka caawiyaan Mozambique dagaalka ay kula jirto Daacish sanadka 2020, codsigiisu wuxuu ku dhacay dhego-la’aan. Kacdoonka Islaamiyiinta ayaa caqabad ku ahaa horumarinta mashruuca gaaska dabiiciga ah ee shirkadda, isagoo ugu dambeyntii dib u dhigay ilaa ugu yaraan 2026.

Marka kuwa ugu weyn ee warshadaha Yurub ay tahay inay naftooda u huraan Afrika inkasta oo ay u qaylinayaan caawinta dalalkooda sababtoo ah indho-indheynta waa dhibaato siyaasadeed, la yaab maaha in tartamayaasha kale ee qaranka ay doortaan ikhtiyaaro amni oo hoose oo leh raad yar oo u oggolaanaya diidmo macquul ah oo ka weyn geynta rasmiga ah ee ballaaran.

Waana muuqaalkan in Macron uu rajeynayo inuu u tallaalo xooggiisa Yurub sidii daaqadda cusub ee saadaalintiisa la qorsheeyay ee dhaqaalaha, militariga, iyo siyaasadda Yurub. Nasiib darro, Macron waxa uu ku eegayaa goobta dagaalka ee hadda ka socda aragti-raadiye caqli-gal ah oo xoogaa ku qalloocan fikradda iyo rabitaan siyaasadeed.

Waa “cadaalad darro weyn” in qaarada Afrika oo ay ku nool yihiin 1.3 bilyan aysan matalin golaha ammaanka ee Qaramada Midoobay, madaxweyne Recep Tayyip Erdoğan ayaa Sabtidii sheegay, isagoo ku nuux-nuuxsaday in matalaadda Afrika ee golaha ammaanka ay waajib tahay.

Isaga oo tixraacaya hal-ku-dheggiisa “adduunku waxa uu ka weyn yahay shan” – Edogan waxa uu sheegay in dadaalka Turkigu uu sidoo kale ula jeedo walaalahooda Afrikaanka.

“Waxaan rumeysanahay in loo baahan yahay in la is garab istaago si Afrika ay uga mid noqoto Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay sida ay xaq u leedahay” ayuu yiri Ra’iisul Wasaaraha oo khudbad ka jeediyay furitaanka Shir Madaxeedka Saddexaad ee Iskaashiga Turkiga iyo Afrika oo ka furmay Istanbul.

Shirkan oo socday muddo saddex maalmood ah ayaa Khamiistii ku billowday shirka madaxda sare ee dowladda ee Istanbul, waxaana sii socday shirka wasiirrada arrimaha dibadda ee 17-kii Disembar.

In ka badan 100 wasiir oo ka tirsan xukuumadda iyo 16 madaxweyne oo ka socda Afrika ayaa ka qayb galaya shirkan, kaasoo hal-ku-dhiggiisu yahay “Kordhinta Iskaashiga Horumarka Guud iyo Barwaaqada.”

“Turkigu waligiis dhabarka uma jeedin Afrika iyo shucuubta Afrika, wuxuuna si weyn u taageeray dhaqdhaqaaqyada xoriyadda ee qaaradda, gaar ahaan dalalka Waqooyiga Afrika, inkastoo ay jiraan xaalado adag, dadaalka wadajirka ah ee aan sameynay, waxaan gaarsiinay xiriirka Turkiga iyo Afrika heerar. taasi waxay ahayd wax aan la qiyaasi karin 16 sano ka hor,” ayuu yiri Erdoğan.

Madaxweyne Erdogan wuxuu muujiyay sida uu ugu faraxsan yahay inuu martigeliyo ka qaybgalayaasha Turkiga munaasabadda shir-madaxeedka saddexaad, Erdoğan wuxuu sidoo kale u mahadceliyay guddiga Midowga Afrika, oo aan u tusin waxqabadkooda fulinta shir madaxeedka in kasta oo ay jiraan masiibada dib u soo cusboonaatay.

Erdogan waxa uu carabka ku adkeeyay in qaranka Turkigu uu xidhiidh bini’aadminimo la leeyahay Afrika ilaa qarnigii 9-aad, waxa uu xusay in masaajidda, maktabadaha, hudheelada iyo dekedaha laga dhisay magaalooyinka kala duwan ee qaaradda oo qarniyo soo jiray.

“Raadka taariikhda wadaagga ah waxaa laga heli karaa gees walba oo ka mid ah qaarada Afrika laga bilaabo Suudaan ilaa Liibiya, Harar ilaa Cape Town, Muqdisho ilaa Timbuktu” ayuu yiri Edogan oo xusay in bog cusub uu u furmay xiriirka qaaradda Afrika kadib.

“Iyadoo shirweynaha iskaashiga Turkiga iyo Afrika oo laba jeer la soo agaasimay, waxaan si cad u muujinnay halista dalkeena iyo muhiimadda aan siineyno xiriirka qaaradda,” ayuu yiri.

“Mugga ganacsigeena, oo (sannadkii 2003) ahaa $5.4 bilyan marka aan la leenahay Afrika, wuxuu kor u dhaafay $25.3 bilyan sanadka 2020, ganacsigeena 11-kii bilood ee ugu horreeyay 2021 wuxuu hadda gaaray $30 bilyan, qiimaha maalgashiga qaaradda oo dhan wuxuu gaaray $6 bilyan. Shirkadaha Turkiga ayaa shaqo siiya ku dhawaad ​​25,000 oo Afrikaan ah,” ayuu yiri Erdoğan, isagoo intaa ku daray in shirkadaha qandaraaslayaasha ah ee Turkiga ay saxiixeen 1,686 mashruuc oo qiimahoodu dhan yahay ilaa 78 bilyan oo dollar oo Afrika oo dhan ah.

Isagoo ka hadlayay heshiiska Aagga Ganacsiga Xorta ah ee Qaaradda Afrika, kaasoo dhaqan galay Janaayo 1, 2021, Erdogan wuxuu yiri, “Waxaan aaminsanahay inaan ganacsigeenna laba geesoodka ah gaarsiin doono 50 bilyan oo doolar, ka dibna $75 bilyan annaga oo kaashanayna dadaalladayada wadajirka ah”.

“Marka laga soo tago safaradayada diblomaasiyadeed, waxaan sii ballaarinay joogitaankayaga guud ahaan qaaradda, anagoo kaashanayna hay’ado ay ka mid yihiin TIKA, Yunus Emre Institute, Maarif Foundation, Anadolu Agency, Turkish Airlines iyo Bisha Cas.” Oggolaanshaha isticmaalka degdega ah ee TURKOVAC waa la dhammeeyey, waxay siin doonaan tallaalka u adeega dhammaan aadanaha, oo ay ku jiraan dadka Afrikaanka ah.

Shirkii ugu horreeyay ee Iskaashiga Turkiga iyo Afrika ayaa lagu qabtay Istanbul, kii labaadna wuxuu ka dhacay magaalada Malabo ee caasimadda Equatorial Guinea, ka hor inta uusan mar kale ku laaban Istanbul.

Madaxweyne Recep Tayyip Erdoğan ayaa bishii hore mar kale xaqiijiyay in habka Turkiga uu u wajahayo xiriirka sii kordhaya ee uu la leeyahay wadamada Afrika uu ku saleysan yahay iskaashi siman iyo mabda’ii guuleysiga, isagoo carabka ku adkeeyay rabitaanka xooggan ee lagu horumarinayo xiriirka ganacsi.

Xiriirka Turkiga ee qaaradda Afrika ayaa sii kordhayay sannadihii la soo dhaafay. Tan iyo markii uu xafiiska la wareegay ku dhawaad ​​labaatan sano ka hor, markii ugu horeysay ee uu noqday ra’iisul wasaare, Erdoğan waxa uu kobcinayay xiriirka Afrika, isagoo u soo bandhigay Turkiga inuu yahay ciyaaryahan ka cadaalad badan dalalkii hore ee gumeysiga.

Waxaan isweydiin karnaa madaxda Soomaaliyeed oo ka qeyb-gashay shirkaan iyo xariirka Turkiga iyo Soomaaliya maxay kaga faa’idaysan karaan?

Britain ayaa u sheegtay Faransiiska isniintii in ay waajib ku tahay in ay dib uga laabato 48 saacadood gudahood isku dhac kalluumeysi oo khatar ku ah in uu u wareego muran ganacsi oo ballaaran ama uu wajihi doono tillaabo sharci ah oo ciqaab ah sida uu dhigayo heshiiska ganacsiga Brexit.

Faransiiska ayaa sheegay in Britain ay diiday inay siiso kalluumaysatadeeda tirada saxda ah ee shatiyada ay kaga hawlgalaan biyaha Britain, waxayna sheegeen inay soo rogi karaan tallaabooyin la beegsanayo laga bilaabo talaadada, oo ay ku jiraan in la adkeeyo qaar ka mid ah hubinta baabuurta xamuulka ah ee isaga kala goosha wadamada dariska. Britain ayaa sheegtay inay ruqsado siinayso maraakiib caddaynaysa inay hore uga kalluumaysanayeen biyaha Ingiriiska.

Muranka ayaa sii xoogeystay todobaadkii hore markii Faransiisku ay ku qabteen biyaha Faransiiska meel u dhow Le Havre nin u dhashay Britain oo lagu magacaabo Cornelis Gert Jan, isagoo sheegay in uusan haysan shatigii loo baahnaa, inkastoo mulkiilaha doonta uu sheegay in uu haysto dhammaan dukumeentiyadii ku habboonaa.

“Faransiiska waxay sameeyeen hanjabaado aan macquul ahayn, oo ay ku jiraan jasiiradaha Channel-ka iyo warshadaha kalluumeysiga, waxayna u baahan yihiin inay ka baxaan hanjabaadahaas haddii kale waxaan isticmaali doonaa hababka heshiiska ganacsiga ee EU si aan tallaabo u qaadno,” Xoghayaha Arrimaha Dibadda Liz Truss. ayuu u sheegay Sky News. “Faransiiska ayaa u dhaqmay si aan caddaalad ahayn. Kuma jiraan shuruudaha heshiiska ganacsiga. Haddii qof u dhaqmo si aan caddaalad ahayn heshiiska ganacsiga, waxaad xaq u leedahay inaad tallaabo ka qaado iyaga oo aad raadsato tallaabooyin magdhow ah. Taasi waa waxa aan sameyn doono haddii Faransiisku dib uga noqon waayaan,” Truss ayaa yidhi.

Mar wax laga waydiiyay wakhtiga ay tahay in Faransiisku dib uga laabto, Truss waxa uu yidhi, “Arrintan waxa ay u baahan tahay in la xaliyo 48 saacadood ee soo socda.”

Waxay soo jeedisay in madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron laga yaabo inuu sameeyo “hanjabaado aan macquul ahayn” sababtoo ah waxaa ku soo fool leh doorasho adag.

Mar la weydiiyay sababta uu khilaafku u soo baxay, waxay u sheegtay Sky News, “Waxaa laga yaabaa inaad tiraahdo waxaa soo socda doorashada Faransiiska.” – Truss ayaa u muuqatay mid ka cadhootay khilaafka oo yidhi, “Kuma faraxsani waxa dhacay.”

Khilaafkaan cusub ayaa sidoo kale halis u ah inuu noqdo carqaladayn shirka cimilada COP26 ee ka bilaabmay Scotland Axadii. Paris ayaa sheegtay in laga yaabo in laga mamnuuco doonyaha kalluumeysiga ee Britain in ay wax ka soo dejiyaan dekedaha Faransiiska, in ay baaritaan dheeraad ah ku sameeyaan maraakiibta Britain, in la adkeeyo koontaroolka baabuurta iyo in la xoojiyo ilaalinta kastamka iyo nadaafadda haddii wadahadaladu fashilmaan.

Ra’iisel wasaare Boris Johnson ayaa Axadii sheegay inuu “la yaabay” inuu akhriyo warqad ka timid Paris oo loo diray Midowga Yurub. Waxaa soo diray ra’iisul wasaaraha Faransiiska Jean Castex, waxay ugu yeertay ururka inay muujiyaan “waxyeelo badan oo soo gaartay ka bixista Midowga Yurub marka loo eego inay halkaas ku sii jiraan.”

Arrinta kalluumeysiga ayaa hakisay wadahadallada Brexit muddo sanado ah, ma ahan muhiimadda dhaqaale ee ay leedahay laakiin sababtoo ah muhiimada siyaasadeed. Haddii aan la xalin, waxay kicin kartaa bilawga tallaabooyinka khilaafka ee heshiiska ganacsiga Brexit horaantii usbuucan. Mar la weydiiyay sababta arrinta kalluumeysiga, oo ah isha fidnada dheer ee u dhexeysa Faransiiska iyo Britain, ay mar kale u xumeysay xiriirkooda, Truss ayaa soo jeedisay in laga yaabo inay wax ku yeeshaan doorashada madaxtinimada ee sannadka soo socda ee Faransiiska.

Pierre-Henri Dumont, oo ah siyaasi Faransiis ah oo ka tirsan xisbiga Jamhuuriga, ayaa sheegay in Faransiisku kaliya doonayo in Britain ay “fuliso ballamihii ay samaysay intii lagu jiray heshiiskii Brexit ka dib.”

Waxa uu sheegay in uu u malaynayo in “wada xaajood adag” laga yaabo in loo baahdo in lala furo dhinaca Ingiriiska. Waxa uu u sheegay barnaamijka BBC Radio 4’s Today: “Waxa aan weydiinayno waa uun in dowladda Britain ay fuliso oo ay fuliso ballamihii ay samaysay markii ay saxiixday heshiiskan Brexit ka dib.

“Ma waydiisanayno (wax kale) mar dambe. Ma codsaneyno wax aan heshiiskan ku jirin, waxaan kaliya ka codsaneynaa dowladda Ingiriiska inay fuliso oo ay ilaaliso saxiixeeda.”

Laakin Truss waxa uu sheegay in Britain aysan “ka wareegi doonin” hanjabaadaha Faransiiska. Waxay u sheegtay barnaamijka BBC Radio 4’s Today: “Faransiiska wuxuu u baahan yahay inuu ka laabto hanjabaadahaas haddii kale waxaan adeegsan doonnaa habka xallinta khilaafaadka ee heshiiska EU si aan tallaabo u qaadno.

“Si fudud uma socon doonno in aan ku dul wareegno hanjabaadahaas.”