Kimistari waa barashada guud ahaan iskuxirka cilmiga sayniska (science), iyada oo kuqotonta falgalid. Kimistariga waa maaddo aad u xeeldheer aadna u farabadan oo qeybo badan oo waxbarshada maantay ah laxiriirta sida:

1. Physical science: waxa ey laxiriirtaa barashada Fiisigiska iyo kimistriga
2. Formal science: formal waxa ey laxiriirtaa barashada xisaabaadka iyo computerada.
3. Social science: waxa ey laxiriirtaa barashada psychology iyo sociology.
4. Earth & Space: waxa ey laxiriirtaa barashada geology iyo planetaryga.
5. Life science: waxa ey laxiriirtaa barshada cell-ka.

Marka aan fiirinno ereyga kimistari (chemistry) oo ah erey Greek ah, asal ahaan waxa uu kasoojeedaa ereyga (الكیمیاء- Al-Chemy) oo ah Arabic.

Taariiqda Kimistiriga

Waxaa la’isticmaalijiray Taariiqda hore ee qadiimiga ah, waxaaba layiraahdaa 1000 BC.

Dunida waxaa lasoomaray waqti aan wax sharraxaad ah laga bixin Karin noocyado shaqo ee kimikaalka iyo waxa ey qabtaan intaba.

Tiknoolajiyada iyo ilbaxnimada casriga ah waxa ey heersare gaarsiiyeen kimistiriga qadiimiga ahaa, waxa eyna soo saartay tiknoolajiyadu laamaha kala duwan ee kimistiriga.

Tusaale dhirta waxaa laga soosaaray daawooyin, birta waxaa laga soosaaraa qalab kaladuwan sida baabuurta, sidookale baruurta waxaa laga soosaaraa saabuunta iyo dhalooyinka.

Hadaba annaga xaggee ayaan kataagannahay waxsoosaarka kimistiriga?

Fadlan soo aqri marka horre cashirkii 2aad…………….

Dabcan sidda aan wada ogsoonahay ganacsiga haddii uu leeyahay suuq wuxuu noqdaa ganacsi guulaysta. Marwalbo waxaa wanaagsan qofka ganacsadaha ah inuu yahay shaqsi dhiiran. Haddii aad tahay shaqsi ay ku badantahay cabsida waxaa adkaani karayso inaad abuurato ganacsi guulaysta. Marwalbo qofka ganacsadaha ah waa inuu noqdaa qof aragti dheer leh, inuu yahay shaqsi ku kalsoon naftiisa, waa inuu yahay shaqsi aaminsan inuu qasaari karaayo iyo inuu faa’idi karo.

Ganacsiga aad ayuu u kalla baahi duwanyahay waxayna ku xerantahay nooca aad u baahantahay inaad sameyso iyo sidda aad doonayso inaad u kobciso aragtida guud ee ganacsigaada. Inkastoo ay kalla duwantahay baahida ganacsiga hadana waxaa jirto siyaabooyin badan oo aad ugu guulaysani karto inaad sameyso ganacsi horumar weyn gaaray.

Waxaan dhinacyo kooban aan ka taabani doonaa haddii Alle idmo sidda dhaqaalaha u sameyni karo ganacsiga shirkadaha. Dabcan marwalbo oo ay timaado in maalgelin la sameyo waxaa wanaagsan in marka horre wax badan laga ogaado dhaqaalaha suuqa iyo cabirka isbedelka mustaqbalka soo socda.

Waxaa muhiim ah marka horre inaan sharaxno waa maxay dhaqaalaha? Wakhtigaan la joogo haddii aad isku daydo inaad ku qorto website browser-yada oo aad raadiso macnaha dhaqaalaha waxaa macquul ah inaad hesho macnayaal fara badan oo kalla duwan. Qoraa walbo wuxuu u qeexaa macnayaal kalla duwan balse haddii aad si fiican ulla raacdo indhaha waxaad oganaysaa in dhammaantooda ay yihiin kuwa isku macno ah. Haddii aad isbar-bar dhigto dhammaan macnayaasha laga qoray taariikhdii horre illaa waqtigaan la joogo manta waxaad ogaanaysaa in xaqiiqda ay tahay dhammaan inay yihiin kuwa isku wada macno ah.

Haddii aad ka raadiso qaamuusyada, erayga “dhaqaalaha” wuxuu u qeexayaa dhaqaalaha sida “daraasadda ee wax soo saarka, qaybinta, iyo isticmaalka Xoolaha ee bulshada iyo aadanaha”

Waxaad iskuulada iyo jaamacadaha kusoo baratay buugaag kalla duwan oo qeexaayo dhaqaalaha hadaba haddii aad qeexi karto, fadlan kusoo qor hoos qeybta commentiga su’aashaan jawaabteeda, Waa Maxay Dhaqaalaha?

Waa Maxay Dhaqaalaha?

Sidda professor dhaqaalaha ah iyo khabiirka dhaqaalaha ee Tukesomalism.com, jawaabta aan ka bixinaayo su’aashaas, waxay u badan tahay wax ay weheliyaan khadadka soo socda:

“Dhaqaalaha waa daraasad, sidda shakhsiyaad iyo kooxo go’aamo ugu gaaraan khayraadka kooban iyagoo isticmaalaayo sidda ugu wanaagsan ee loo isticmaali karaayo ama loo baahi tiri karo baahidda iyo rabitaan dadka”

In la fahmo dhaqaalaha waa muhiim, marwalbo waxaan go’aan gaari karnaa markii aan ogaano halka uu maraayo dhaqaalaha. Haddii aad ibsanayso guri marka horre waxaa wanaagsan inaad faa’ido weyn ka heli karto mustaqbalka soo socdoa adigoo saadaalinaayo dhaqaalaha ka jira dalka.

“Dhaqaalaha wuxuu ku anfacayaa marka la gaaro go’aamada sidda dhaqaalaha dalka iyo midka nafsiyeedba. Waxaan maalin walbo sameynaa go’aan ku saabsan dhaqaalaha. Anigoo isweydiinayno  sideen u isticmaali karaa gaaska gaariga, wax walbo waxad ku salaysaa qiimaha ay kugu fadhiyaan. Haddii aad leedahay ganacsi yar sidda dukaan oo kale, waxaad marka horre isweydiinaysaa maxaan ka heli karaa oo faa’ido ah haddii aan allaabtaas keeno dukaanka, wali adigoo diirada saaraayo kirida dukaanka, wakhtiga aad ku bixinayso shaqadaan, haddii aad heli karto shaqo oo aad ka dhalini karto dhaqaallo fiican waxaa macquul ah inaad dukaanka iskeega tagto. Marwalbo waxaad sameyni kartaa go’aan wanaagsan haddii aad dhinacyo badan ka fiiriso go’aanka aad ka gaarayso ganacsigaada”

Dhaqaalaha waa shey ku tiirsan nolosheena maalin walbo. Waxaad rabtaa inaad jaamacad aado, waxaad isweydiinaysaa haddii aad jaamacad aado maxaa faa’ido kuugu jira? Xaguu marayaa suuqa shaqada ee aan doonaayo inaan ka barto jaamacada? Haddii ay timaado codeynta madaxweyne, waxaad isweydiinaysaa siyaasigee ayaan u codeyni karaa? Muxuu kugu soo kordhini doonaa siyaasigaan haddii aad doorato? Muwaadanka dhabta ah marwalbo wuxuu u codeeyo siyaasiga ka fikira danaha guud ee dalka ee ma ahan mid dantiisa dhaqaalle oo kali meesha ka fiirsado. Waxwalbo oo dunidda ka mid ah waxaa lagu saleeyaa dhaqaallo.

Haddii aad guursanayso waxaad ka fakiraysaa mahaysataa dhaqaalle kugu filan ama shaqo fiican? Ma tahay aabo awooddo inuu bixiyo biilka caruurtiisa? Xageed guri ugu sameynaysaa caruurtaada? Maxaad u qabani kartaa hooyo iyo aabo? Su’aalahaas iyo su’aallo kale ayaad isweydiisaa oo ku saabsan noloshaada/nolosheeda maalin walbo.

Dhaqaalaha waa go’aamada aadanaha ee maalin walbo. Waxaan sameynaa ficilo badan ee kusalaysan dhaqaalaha. Maalin walbo waxaad ku fakaraysaa inaad aado jaamacada ama waxbarasho, maxaa yeelay waxaa kuu muuqdo dhaqaalaha ka soo bixi karo mustaqbalka soo socda. Waxaad ku fakarayaa inaad tahriibto oo aad tagto wadan kale waxaan shaki ku jirin inaad wadankaas u aadayso inaad ka hesho dhaqaallo si aad naftaada ay u hesho farxad ku filan, balse waxaa naga maqan in adduunka uusan ahayn meel lagu farxo ama lagu raaxaysto. Kuligeena waxaan u joognaa waa imtixaan aduunkaan.

Ka hadalka dhaqaalaha waa mawduuc ay in badan ka hadleen aqqoonyahaano badan oo caalamka joogo. Sidda aan la wada socono wadamada caalamka ayaa ah kuwa ku kalla horumarsan xagga dhaqaalaha, qaarka kalena ay yihiin kuwa wali taag daran oo faqriga baahsaday. Hadaba su’aasha isweydiinta mudan ayaa ah maxaa keenay faqriga wadamada haysata?

Wadamo badan oo ka mid ah kuwa caalamka ayaa waxaa ka jira faqri aad u dhibaateeyay bulshada. Musuqmaasuqa waa waxa keeno in ay timaado dhaqaallo xumo. Dawladda waa inay marwalbo u taagnaadaa danaha ummada oo dhan. Haddii ay dawladda noqoto dawlad ka shaqeyso dano gaar ah waxaa dhexda ka baxa xaqqa masaakiinta.

Waxaa jiro tusaalooyin badan oo ka jira dalkeena Soomaaliya. Xarunta Xalane ee magaalada Muqdisho waxaa waqti dhaw dhul balaaran laga siiyay midawga Yurub si ay xarun ugu dhistaan. Waxaana la helay cadeymo qeexaayo in xaruntaas midawga Yurub aanan ka shaqayni Karin qof Soomaali ah mise qof asalkiisa kasoo jeedo Soomaali, waxaana warqadaas u saxiixay Madaxweynaha Soomaaliya Xasaan Sh. Maxamuud sidda ay qoreen warbaahinta Soomaalida.

Hadaba yaa iska leh xarunta ay deganyihiin midawga Yurub? Dabcan Soomaali baa iska leh. Haddii dhul kale oo caalamka kale ku yaallo waxbay ahaani lahayd laakiin dhul ummadiisa la leeyahay ma soo geli karaan oo wax shaqo ah umma soo raadsani karaan waa waxyaabaha keeni karo damiir la’aanta na haysata. Waxaana sawab u ah heerka musuq-maasuqa gaarsiisanyahay. Dhaqaalaha ma kobci karo illaa la helo simnaan iyo cadaalad ay u wada simanyihiin ummada oo dhan. Haddii ay timaado cadaalad waxaa si fudud u suurta geli karo in la helo dhaqaalaha dalka oo horumaro. Marwalbana dawladaha caalamka ka jira waa inay ku dadaalaan cadaalada si loo helo dhaqaalaha oo ay bulshada u wada simanyihiin.

Dhaqaalaha wuxuu sii kalla leeyahay noocyo muhiim u ah dawladda inay gacanta ku qabato sidda Xarunta Dhexe ee Keydka Shidaalka oo Muqdisho laga hirgeliyey dhawaan. Ganacsato Soomaaliyeed ayaa ka hirgeliyey magaalada Muqdisho shirkad ballaran oo ka ganacsanaysa shidaalka taas oo leh xarumo keyd, waxaana loogu magacdarey Xarunta Dhexe ee Keydka Shidaalka.

Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud oo khudbad ka jeediyay munaasabadda ayaa sheegay in wax lagu farxo ay tahay in mid ka mid ah kaabeyaashii dhaqaalaha ee dagaalka sokeeye ku burburey maanta dib loo unkay.

“Waddankan inagaa ayaa duminay haddaan nahay Soomaali, dib u dhiskiisana inaga ayaa la inooga fadhiyaa. Shirkadda Somali Fuel Company ee mashruucan hirgelisayna waxay qeyb ahaan fulisey baaqii aan horay u soo jeediyay ee ahaa DALKAAGA DHISO. Waddanka si tartiib tartiib ah ayuu uga soo kabanayaa dhibaatadii nagu habsatey’’, ayuu yiri Madaxweynaha.

Ganacsiga ku dhisan dhaqaalaha noocyadaan oo kale waxaa loo baahnaa in dawladda ay gacanta ku hayso ee ma ahan in dad qaas ah gacanta loo geliyo. Nuxurka hadalkayga ayaa ah dawlada maanta waxay mucaawino ka heshaa wadamada shisheeya, waa in meel la wada fadhiistaa oo la isweydiiyaa siddii loogu bixi lahaa mucaawinadaas. Maxaa yeelay cidwalbo wey ogtahay in Soomaali aysan ka bixi Karin dhibaatadaan illaa ay ka baxdo deeqda gacanta shisheeye. Cidwalbo wey ogsoontahay maanta dalkaan in gacan shisheeye ay gacanta ku hayaan sawabtoo ah waa madaxdeena ayaa ah kuwa mishaarkooda la bixiyo, “af wax cunay xishoo”

Nuxurka cashirkaan oo aan diirada ku saarayo dhaqaalaha iyo suuqyada ayaa ah in ay muhiim tahay fahanka dhaqaalaha iyo suuqyada. Ganacsi lama sameyni karo illaa la ogaado heerka u gaarsiisanyahay dhaqaalaha dalkaada ama dalalka kale ee caalamka oo aad ganacsi ku samaynayo. Hadaba waxaa muhiim ah inaan si fiican diirada markalle u saarno waxa keeno dhaqaallo xumidda qabsani karto ganacsigaada iyo suuqyada markaas aad ka hawl gasho.

Waa wax aad u wanaagsan inaad ogtahay sharuucda dalalka u yaallo, si aad wax badan ugu fahmi karto qaababka aad ku geli karto suuqyada dunidda. Wakhtigaan la joogo dawladda Federalka Soomaaliya malahan sharuuc ganacsi ee la aqqoonsanyahay “Ganacsiga waddankeena waa in shuruuc loo sameeyaa si uu u noqdo mid la jaanqaadi karo ganacsiga kalle ee caalamka. “Waad aragtaan in ganacsatadeena ay hanti badan geliyeen dalalka shisheeye, iyagoo taas sabab uga dhigaya jiritaanka nidaam iyo sharci ganacsi oo lagu kala dambeeyo. Inaan nidaam sameysano waxay naga caawineysaa soo jiidashada maalgashi ka yimaada dibedda iyo gudaha, haba ugu badnaadeen Soomaalida’’.  ayuu yiri Madaxweynaha.

Qodobka labaad ee u baahan inaan sharaxno ayaa ah waa maxay suukh?

Suukha waa goobta ay ku wada kulmaan kan wax iibsanaayo iyo midka wax iibinaayo. Suukha waxaa lagu qeexi karaa goob walbo oo dadka iskugu yimaadaan oo ay ku kalla iibsani karaan alaabaha sidda maacuunta guryaha, cuntada, xoolaha, guryaha iwm.

Suukha waxaa kale oo lagu qeexi karaa goobaha internet-ka ee loo yaqaano “ecommerce” ama “ebusiness” sidda xaashi.com, seylad.com iyo kuwa kale oo badan oo ay leeyihiin ganacsato Soomaaliyeed. Kuwa caalamiga ee laga isticmaallo wadamada kale waxaa ka mid ah sidda amazon.com, ebay.com, alibaba.com iyo kuwa kale oo ka jira daafaha dunidda.

Cashirkeenii horre waxaan ku qeexnay aas-aasida ganacsiga, waxaana soo sheegnay in ganacsiga u kalla baxo noocyo kalla duwan. Koorsadaan waxaa wali socoto qaabka aan ku aas-aasi karno ganacsi guulaysani karo anagoo diirada saarayno qaabkii aan ugu dhigi lahayn ganacsigaas mid la jaan qaadi karo caalamka. Si aad ulla jaan qaadi karto ganacsiga kale ee ka jira daafaha dunidda waxaad marwalbo u baahantahay fahanka qanuunada iyo dhammaan sharuucda loo maro inaad balaariso ganacsigaada. Balse cashirkeena 3aad wuxuu ku saabsanyahay qaabka ama sidda ugu fudud oo aan ku fahmi karno dhaqaalaha suuqyada dunidda ganacsiga.

Labada shey ee ugu muhiimsan ee cashirkeena waxaan jeclahay inaan ku sharaxay guud ahaan fahanka dhaqaalaha iyo suuqyada. Haddi aad fahansantahay labadaas shey sidda:

1. Dhaqaalaha
2. Suukh-yada

Waxaad halkaas cabir ka qaadani kartaa qiimeynta guud ee aad u baahantahay inaad ka sal gaarto markii aad sameynayso maalgelinta ama marwalbo oo aad sameynayso maalgelin cusub, iyo guud ahaan suukhgaynta.

Suukh-yada waxaa marwalbo soo farageliyo dawladaha. Dawladda Soomaaliya ma ahan dawlad soo farageliso suuqyada gudaha Soomaaliya. Dawlada waa inay la socotaa waxa ka dhacaayo suukh-yada dalka. Maxa yeelay haddii dawladda iska qaadato canshuur oo kali oo aysan ka warqabin badeecada suukha taallo waxa ay tahay, waxaa kor u kacaayo suntan dadka laga iibinaayo. Dabcan sidda aan la wada socono gudaha suukh-yada Soomaaliya waxaa lagu kalla iibsadaa daawo dhacday. Xittaa bulshada waa ay ka warqabtaa in wadanka lagu iibiyo daawo dhacday. Sawabtoo ah malahan dawlad ku hayso koontorool. Haddii ay jiraan dawrkii dawladnimo waxaa suurta geli lahaa in la qabto dadka dalka soo geliyo daawooyinka dhacday. Marwalbo uu maqanyahay dawrka dawladnimo waxaa dalka marwalbo iska soo farogelini karo gacmo shisheeye, weyna dhacday midaan.

Ganacsadaha ka hawl galo suuqyada dunidda wuxuu u baahanyahay inuu dhinacyo badan ka ka eegi karo sidda isbedelka lacagaha. Waa wax aad u wanaagsan inaad ka warqabto isbedelka suukhyada dunidda. Waa inaad ogaataa maxaa keenay in suukhyada isbedelaan.

Isbedelka suukh-yada waxa keeno noocyo badan oo ay ka mid tahay “tariff” oo ah xadidinta xaduudaha iyo canshuuraha. Haddii dawladdaada iyo dawladaha kale ee aad u iib gayso allaabahaaga aysan lahayn xariir diplomasiyadeed waxaa adkaani karayso inaad ku ganacsato wadamada kale sawabtoo ah, waxaa ka jira tariff.

Markalle aan si fiican u sharaxo, waa maxay “tariff” jawaabaha ugu wanaagsan ee tariff waxaa ka mid ah sidda wadamada Qaliijka ah ee loo yaqaano “Gul Nations” دول الخليج

Siddoo kale waxaa jira Midawga Yurub “European Union” iyo NAFTA “North American Free Trade Agreement”

Dhammaan dawladahaas waxay leeyihiin qaab ganacsi oo xor ah, in ganacsadaha ka dhashay wadamadaan uu u iibgeyni karo badeecadahiisa wadamada deriska la ah asigoo aan laga qaadi Karin wax canshuur ah. Maxaa yeelay waa heshiis ay ku heshiiyeen wadamadaan.

Qofkii allaabo “products” rabo inuu u iib geeyo sidda Bahrain oo ka mid ah wadamada Qaliijka waxaa laga qaadayaa canshuur hadduusan ganacsadaas yahay ganacsade ka yimid wadamo ka baxsan dawladahaan qaliijka ah. Haddii aad u dhalatay Qadar waxaad allaabtaada u iibgeyni kartaa Sacuudiga ama kuwa kale oo ka mid ah dawladahaa wali iyadoo aan lagu weydiinaynin wax canshuur ah balse waa inay kaa koontoroolaan waxaad wado. Sidda haddii ay yihiin wax dhacay oo kale. Dawladda ayaa marwalbo masuul ka ah waxwalbo oo bulshada saameyn ku haayo. Haddii doorka dawladda meesha kasoo baxaayo daneyste oo bulshada ayaa dhibaato aad u balaaran la kulmo, qaasatan kuwooda ugu ducufsan.

La soco cashirkii 4aad……………

F.G: Fadlan soo aqri cashirkii 1aad………….

Marka horre waa wax aad u wanaagsan inaan fahano faah-faahinta aas-aasiga ganacsiga. Ganacsiga wuxuu leeyahay noocyo kalla duwan waxaana cashirkeena labaad ku sharaxi doonaa noocyada kalla duwan ee ganacsiga iyo sawabaha loo aas aaso. Balse marka horre waxaa wanaagsan inaan qeexno waxa loo yaqaano ganacsi. Waa maxay ganacsi?

Aad ayay u wanaagsan tahay marka horre inaan si fiican u qeexi karto waxa loo yaqaano ganacsi. Waxaad marar badan dhagahaaga ku soo dhaceen ganacsi. Soomaalida waxay u badanyihiin dad Illaahay ganacsiga u siiyay haybad. Soomaalida ayaa waxaa lagu tiriyaa inay yihiin dad aad ugu fir-fircoon xagga ganacsiga. Hadaba koorsadaan la magic baxsay Maamulka ganacsiga caalamiga waxaan ku qeexi doonaa noocyada ganacsiga iyo guud ahaan isbar-bardhigida markuu ganacsigaada yahay mid caalami iyo mid maxali ah. Dhammaan arrimahaas waxaan ku qeexi doonaa koorsooyinka kale ee nagu soo wajahan. Aan usoo noqdo marka mawduuca cashirkeena ku saabsanaa aas-aaska ganacsiga.

Ganacsigu waa nidaam dhaqaalle oo meesha allaabta iyo adeegyadda wax lagu badelo mid kale ama lacag.  Ganacsi kasta wuxuu u baahanyahay nooc ka mid ah maalgelinta iyo macaamiil ku filan in loo iibin karo si joogta ah si uu ugu caddeeyo faa’iidada.  Ganacsiga wuxuu u kalla baxaa noocyo badan oo kala duwan sidda midka qaas ah (private) ama mid ay leedahay dawladda sidda kuwa aanay ka raadinin bulshada faa’iido (non-profit business). Ganacsiga noocaan oo kalle waxaa jiro qaar aysan dawladda ka raadinin lacago badan sidda korantada iyo biyaha oo kale. Waxaana ugu badan hay,adaha caafimaad oo ah gargaar u qaas ah bulshada. Waxaa jiro hay,ado kale oo u qaabilsan horumarinta dhaqaalaha dalka. Wadamada qaar  dunidda waxaad ku arkaysaa bangiyada dhexe in ay leeyihiin mashruucyada dhiiri gelinta ganacsiga yar-yar (micro-finance) oo hadafkiisa yahay in bulshada laga dhiso kaabayaasha dhaqaale.

Ganacsiga, siddoo kalle waxaa loo yaqannaa shirkado ama shirkad, waa urur ku hawlan bixinta badeecadda, adeegyadda, ama labadaba, si ay macaamiisha u helaan adeeg. Ganacsiga waa dhaqaale rasamaal ahaan loo leeyahay oo hadafkiisuna yahay in faa’iido lagu raadiyo rasamaalkaas. 

Ganacsiga qaaska ah iyo kuwa kalle ee dowladda waxaa ka mid ah:

Kuwa dhaqaalaha iyo maaliyada waxaa kamid ah:

• Amal Express, Adeegyada maaliyadeed
• Bank of Somaliland, Bangiga dhexe
• Central Bank of Somalia, Bangiga dhexe
• Dahabshiil, adeegyada maaliyadeed
• First Somali Bank, Bangi ganacsi ah
• International Bank of Somalia, Bangi ganacsi
• Islamic Insurance Company, caymiska
• Salaam Bank, Bangi ganacsi
• Salaam Somali Bank, Bangi ganacsi
• Somali Chamber of Commerce and Industry, urur ganacsi

Shidaalka iyo saliidda:

• Midowga Sahaminta shidaalka Soomaaliyeed, saliidda iyo gaaska

Shirkadaha safarada:

• Air Somalia, Diyaarad
• Daallo Airlines, Diyaarad
• Hargeisa Taxi, Shirkad takaasi
• Jubba Airways, Diyaarad
• Raho City Taxi, Shirkad takaasi
• Somali Airlines, Diyaarad

Kuwa isgaarsiinta waxaa ka mid ah: 

• Golis Telecom Somalia, Isgaarsiinta
• Hormuud Telecom, Isgaarsiinta
• NationLink Telecom, Isgaarsiinta
• Netco, Isgaarsiinta
• Somafone, Isgaarsiinta
• Somali Telecom Group, Isgaarsiinta
• Somtel, Isgaarsiinta
• Telcom, Isgaarsiinta
• Telesom, Isgaarsiinta

Marka laga hadlaayo xagga suuqa, ganacsi walbo wuxuu leeyahay qaab loo sharaxaayo ama ay u qeexaan milkiilayaasha ganacsigaas. Ganacsi walbo waxaa wanaagsan inuu leeyahay qaab loo sharaxi karo markii ay timaado xagga suuqa. Haddii ganacsiga laga bixini karo sharaxaad waxay kuu suurta gelin kartaa inaad fahanto waxaad uga baahantahay inaad sameyso sida suuq geynta markaad sameynayso.

Qaababka Aas-aasiga Ah Ee Lahaanshaha Ganacsi

Ganacsi hal qof uu leeyahay  (Sole proprietorship): Ganacsiga noocaan oo kale ah waxaa iska leh hal qof oo kali ah. Qofka noocaan oo kale ayaa wax walbo oo ganacsigaas rasaamaal u ah iska leh. Sida makiinadaha, kombuyuutaradda IWM. Milkiilaha ganacsiga noocaan oo kale ayaa lagu lahadaa deymo badan, laakiin markaad dhinacyo badan ka fiiriso marna waa Qatar weyn marna waxaa laga helaa faa’iido badan.

Iskaashi (partnership) waa ganacsi ay leeyihiin laba qof ama ka badan. Iskaashiga micnihiisa waa in waxwalbo la wadaago sida deymaha, rasamaalka ay leedahay shirkadda, macaamiilka, dejinta go’aamada, iyo guud ahaan in la wadaago faa’iido iyo qasaaro.  Waxaa jiro saddex nooc oo iskaashi. Saddexda nooc ee ugu badan iskaashiga waxay kalla yihiin iskaashi faa’iido-doon, iskaashi guud iyo iskaashiga xadidan.

Ganacsi ka kooban dad badan (Corporation) ganacsiga noocaan oo kalle waxaa lagu leeyahay daymo aan sidaas usii badneen. Waxwalbo oo ku jira ganacsigaas waxaa iskaleh dadka wax ku leh oo kali ah. Qof walbo oo ganacsigaas wax ku leh waxaa loogu dhuftaa boqolkiiba. Waxaa laga yabaa inuu ka koobanyahay 500 ama in ka badan milkiilayaal, milkiile walbo waxaa loogu dhuftaa boqolkiiba inta uu ku leeyahay. Waxaana jira nidaam ka wada dhaxeeyo dhammaan milkiilayaashaas noocaan oo kale.

“Dhammaan ganacsiga nooc walbo uu yahay wuxu u baahanyahay dulqaad, qaasatan waqtiyada ugu horeyso oo uu ku cusubyahay suuqa. Ganacsiga wuxuu kale uu u baahanyahay hawlgal wanaagsan. Hawlgalka ayaa loo baahanyahay inuu noqdo mid wax ku ool ah. Hawlgalkaan waxaa loo yaqanaa maamulka. Laamaha ugu waaweyn ee maamulka waa maareynta maaliyadda, maamulka suuq-geynta, maareynta shaqaalaha, maamulka istiraatiiji ah, maamulka wax soo saarka, maaraynta hawlaha, maamulka adeegga iyo macluumaadka, maamulka teknoolijiyada.

Marwalbo oo ganacsiga ku dhisanyahay xikmad iyo waayo aragnimo dheeri ah waxaa laga dareemaa saan-saanta kobaca dhaqaalaha ee ganacsigaas. Marwalbo la imaaw fikir aad kaga duwantahay ganacsadayaasha kale ee aad tartanka kulla jirto suuqa. Marwalbo waxaa wanaagsan in faraskaada fardaha wax kaga duwanyahay. Iskuday oo isku taxluuji inaad ku guulaysato siyaasadda aad ka damacsantahay inaad guullo kaga gaarto ganacsigaada.

“Ma ogtahay in libaax badeedka hal il uu ku hurdo?” marwalbo oo aad feejignaan joogto ah la timaado waxaa macquul ah inaad hanato ama aad dhammaystirto baahida ugu weyn ee suuqa taalo.

Ganacsiyada inta badan waxay leeyihiin “hantida aqooneed” oo u baahan in laga illaaliyo tartamayaasha shirkadda inuu sii joogo uu faa’iido. Tani waxay u baahan tahay shatiyada, xuquuqda, allaabooyinka ama illaalinta qarsoon ee ganacsiga. Ganacsiyada intooda badan waxay leeyihiin magacyo, shicaaro, farsamooyinka kalle, Shatiyada iyo xuquuqda daabacaada. Dastuurka Soomaaliya waxaan ka rajeynaynaa inay soo saari doonaan sharciyo iyo qaanuuno ka hadlaayo arrimaha ku salaysan sharciyada ganacsiga ee federalka, halka sirta ganacsiga iyo trademarking inta badan laga doonaayo inay noqoto arin gobol.

Nidaamka ganacsiga dalka oo dhan in la dhiso oo la hergeliyo ku dhaqankiisa waxay suurta gelini kartaa ama ay u tahay horumarka dhaqaalaha bulshada qeybaheeda kalla duwan. Nidaamyada noocaan oo kale waxaa laga dhexlaa horumar iyo isbedel ku salaysan dhaqaalaha dalka oo idil.

La soco cashirkii 3aad……………..

Koorsadaan waa koorso gaarayso illaa iyo 25 cashir. Koorsadaan waxaan ku bixini doonaa afka Soomaaliga si bulsha weynta Soomaaliyeed wax badan ugu fahmaan waxa loo yaqaano Maamulka Ganacsiga Caalamiga (International Business Management). Dabcan jaamacadaha ku yaallo gudaha Soomaaliya sidda: Muqdisho, Hargeysa, Garowe, kismaanyo, Baydhabo, Waqooyi bari, Soomaali Galbeed, Jabuuti iyo meelo kale oo ka mid ah gayiga Soomaaliyeed,waxaad ku aragtaa Maamulka iyo Maareenta (Business Adminstration) oo lagu dhigaayo jaamacahada, balse hadalkeyga nuxurkiisa ayaa ah dadka inta badan waxay yaqanaan Maamulka iyo Maareenta ee ma yaqanaan waxa loo yaqaano Maamulka Ganacsiga Caalamiga (International Business Management)

Koorsadaan waxay ka koobantahay qeybo kale duwan qeyb walbana waxay sii kalla leedahay farqiyo kale duwan oo aan halkaan lagu soo koobi Karin balse anigoo ah Cabduljabaar Sh. Axmed oo ah qoraha koorsadaan waxaan jeclahay inaan gelini doono wakhti badan qaabka ugu fudud oo ay bulshada ku fahmi karaan koorsadaan. Waxaana isku dayi doonaa haddii Alle idmo inaan soo koobi karo nuxurka ugu weyn ee u baahan inay si fiican u fahmaan bulshada qaasatan ardayda dhigato jaamacadaha, ganacsatada, ardayda ka baxday dugsiga sarre, ama cidwalbo oo jecel inay cilmi ku kordhiyaan naftooda.

Si aan u fahano koorsadaan ku saabsan Maamulka Ganacsiga Caalamiga waxaa haboon inaan ku weydiiyo marka horre su’aal ah, Maxay ku kalla duwanyihiin:

1. Maamulka iyo Maareynta? (ama sidda kale oo aad u taqaano Maamulka Ganacsiga*Business Adminstration or Business Management)
2. Maamulka Ganacsiga Caalamiga? (International Business Management or International Business Adminstration)

Inta aadan aqrinin qeybta hoose fadlan isku day inaad jawaabta saxda ah bixini karto, waa wax aad u wanaagsan inaad naftaada tijaabiso si aad u ogaato awooda maskaxda kugu xeran heerka ay gaarsiisantahay.

???……..

Waan ku sugi lahaa illaa aad jawaab iga siinayso oo waan ku hor fadhini lahaa, balse nasiib daro ma ihi shaqsi ku hor fadhiyo. Si fiican u aqri qeybtaan hoose, maqaalkaan si fiican u dhuux waxaad haysataa fursad qaali ah…..

Waa Maxay Maamulka Iyo Maareynta (Business Adminstration)?

Maamulka iyo maareynta waa nidaam iyo geedi socodka lagu maarayni karo ururada ganacsi  ama shirkadaha ganacsiga, haayadaha dawliga ah iyo ururada samafalka. Ardayda kasoo baxay maamulka iyo maareynta waa kuwa u leh aqqoon duruqsan markii ay timaado maamulida shirkada iyo horumarinta fikrada shirkada. Waxayna masuul ay ka noqoni karaan qeybaha sidda, maamulida mashruuca, maamulka xafiiska, iyo maamulaha sarre ee shirkada.

Qeybaha ugu badan uu ka hawlgalo maamulka iyo maareyaha aad ayay u tiro badanyihiin, sidda mashruucyada, dhoofinta, suuqgeynta, dhaqaalaha, maamulka aadanaha, iyo maamulka. Dhammaan qeybahaas oo dhan shirkadaha ganacsi waxay u wada shaqeeyaan si wada jir ah si ganacsiga shirkada ay u noqoto ganacsi guulaysta. Marwalbo ganacsiga ma guulaysani karo illaa la helo wax ku ool ah oo hufan. Maamulayaasha shirkadaha waxay ku xerantahay sidda ay ugu kalla yihiin kuwa wax soo saar leh, haddii ay yihiin hogaamiye wax soo saar leh waxaa inta badan laga dareemaa xariirka ay la leeyihiin shaqalaha shirkada ama ururka. Inta badan shirkadaha waa weyn waxay leeyihiin hal qeyb oo maareynta ah. Qeybtaas ayaa waxwalbo hoos yimadeen.  Marwalbo ku shaqeynta deegaanka waxay ku xerantahay qofka gacanta ku haayo nidaaminta ganacsiga shirkada. Qofka ah maamulka iyo mareeyaha ganacsiga waa inuu yahay qof ku wanaagsan xariirinta shaqaalaha shirkada, sawabtoo ah asiga ama iyada waxay la shaqeyni doontaa dad kalla duwan sidda dirida warqadaha iyo teleefoonada.

Maamulka iyo maareynta (Business administration) waxaa loogu soo baxaa jaamacad inta badan ardayga waxaa si fiican loo baraa qeybaha sidda qadamaadka, maaliyada ganacsiga, suuqgeynta, maamulka aadanaha, anshaxa iyo xisabaadka. Ardayga dhiganaayo waxay ku qaadataa illaa 3 sano ama 4 sano waxay ku xerantahay ardayga dadaalkiisa iyo jaamacada sidda ay u bixiso kuliyada.

Waa Maxay Maamulka Ganacsiga Caalamiga? (International Business Management)

Haddii aad xiisayso maaliyada iyo dhaqamada caalamka ka dhigo kuliyada jaamacada Maamulka ganacsiga caalamiga, sawabtoo ah kuliyada maamulka ganacsiga caalamiga, wuxuu salka ku hayaa in ardayga muhiim u tahay inay fahmaan maaliyada iyo dhaqamada kalla duwan (cross cultural management). Ardayga markuu dhiganayo kuliyadaan wuxuu jaamacada ka baranayaa kalla duwanaanshaha maaliyadeed ee suuqyada sarafka iyo lacagaha. Waa inaad si fiican u fahantaa dhaqaalaha caalamka iyo isbedelka suuqyada caalamka. Midda labaad waa inaad tahay shaqsi jecel inuu barto kalla duwanaanshaha bulshada caalamka ku nool.

Ardayga dhiganaayo maamulka ganacsiga caalamiga wuxuu baranayaa waxwalbo oo ku saabsan caalamiga (International) sidda suuqgeynta caalamiga (Global Marketing), qanuunka ganacsiga caalamiga (International business law), iwm. Waxaa kale oo muhiim ah inaad ogtahay qanuunada caalamiga sidda haayada shaqada adduunka (International Labor organization), xariirka ganacsi ee ka dhaxeeyo wadamada (free trade agreements) iwm.

Qeybahaas oo dhan oo aan soo tilmaamay waxaan si fiican ugu sharaxi doonaa cashirada soo socda. Inta ay socoto koorsadaan ah maamulka ganacsiga caalamiga waxaanu barani doonaa waxyaabo badan oo ay ka mid yihiin qaabka aad ganacsigaada ugu dhigi karto ganacsi caalami ah wali asigoo maxali ah.

Qaarada Afrika waxaa ka jirto fursado badan oo ganacsi balse wali lama helin Afrikaankii kafaa’ideysani lahaa dhulkiisa. Waxaana waxyar ka tilmaami doonaa Insha Allah sawabta Soomaaliya ay u tahay wadan ku wanaagsan ganacsi marka loo eego qaarada Afrika iyo caalamkuba. Inaan fahano maamulka ganacsiga caalamiga waa wax aad u wanaagsan inta ay socoto koorsadaana waxaad fahmi doontaa qiimaha y leedahay inaad fahanto dhaqamada kalla duwan si aad u noqoto qof maskax furan oo caalamka wax badan ka fahmay.

Fadlan la soco cashirkii labaad……..

Ganacsiga wuxuu u baahanyahay xirfado kalle duwan hadba nooca ganacsigaada uu yahay. Ganacsiga marwalbo wuu sii kalla adagyahay waxayna ku xerantahay hawsha iyo sidda aad adiga go’aankaada u wanaagsanyahay. Ganacsiga marwalbo wuxuu u baahanyahay go’aan wanaagsan.

Ganacsadaha waa qofka abuura fikirka ganacsiga shirkada. Marka loo fiiriyo siyaabaha kalla duwan ee ganacsiga ayaa waxay u kalla duwanyihiin qaab uu ku shaqeeyo gudaha dalka oo kali, qaabka kalena waa qaab u dhaxeeyo wadamada sidda shirkadaha waa weyn oo kalle, tusaale ahaan Coca-cola, Basken-robben, London Dairy, Pepsi, International Bank Of Somalia, Premier Bank, Yoga, Tetra Pak, Ikea, Dahabshiil, Qaran Express, Kaah, Fastpay, McDonald, KFC, Amazon iyo kuwa kalle oo badan oo aan halkaan lagu soo koobi karin.

Waxaa jiro kuwa ka shaqeeyo gudaha hal wadan oo kali, sidda shirkada Hormuud Telecom, SOSTEC, shirkada korontada ee gobolka Banaadir, BECO, Bahnano Hospital, Somtel, iyo kuwa kalle oo aad haysataan tusaalooyinkiisa. Waxaa marwalbo kalla duwan shaqada nooc shirkada aan soo wada sheegey. Kuwa ka shaqeeyo gudaha dalka oo kali waa ay ka dhib yaryihiin kuwa ka shaqeeyo gudaha dalka iyo dalka binaankiisa intaba (multinational companies).

Shirkada markii ay ka shaqeyso dalka binaankiisa waxay soo wajahaysaa siyaabooyin kalla duwan sidda canshuurta, dhaqanka oo ay ku kalla duwanyihiin wadamada iyo bulshada, xaduudaha, wadamada siyaasadooda kalle duwan iwm. Maamulaha guud ee shirkadaha noocaan oo kalle, wuxuu u baahanyahay inuu yahay qof u fikiro qaab caalami ah. Inuu fahansanyahay dhaqamada caalamka, siyaasada, isbedelka lacaga iyo guud ahaan canshuuraha wadamada.

Qoraalkaan oo koorso ah ayaad si toos ah ugu qaadani kartaa Afrikaan. Wax lacag ah lagaama rabo waad is qoreysaa oo kali kadibna halkaas ayaad kalla soconaysaa casharidaada oo toos ah.

Maxaa sharuud ah?

Inaad is qorto, si toosna ulla socoto casharadaada. Waxaad iska qori kartaa gudaha website-http://www.tukesomalism.com/ -qeybta hoose ee qoraalkaan…….

Aqoonkalle inaan leeyahay maloo baahanyahay?

Maya looma baahno ee waxaa sharuud ah inaad Afsoomaaliga aqrini karto oo aadna qori karto. Waxaa kalle lagaaga baahanyahay inaad soo diyaarini karto qoraalada laguu diro adigoo ka tixraacaayo aqoontii aad ka heshay Afrikaan.

Halkaan waxaad ka heli kartaa koorsada Maamulka Ganacsiga Caalamiga waliba waxaad ku qaadan kartaa shahaado adigoo meelwalbo caalamka ka jooga. Riix sawirka hoose: