Bishan in ka badan hal bilyan oo muslimiin ah oo ku kala nool daafaha caalamka ayaa billaabay soonka bisha barakaysan ee Ramadaanka, waxaana hadda saynisyahannadu ay isku raaceen in soonku uu ka caawin karo ka hortagga dhibaatooyinka ay ka mid yihiin kor u kaca kolestaroolka, cudurrada wadnaha iyo buurnaanta.

Soonka:- Waa tiirka afraad, waana waajib saaran qof kasta oo Muslim ah oo qaangaar ah, waxaana waajib ah in qofku ka soommanaado cuntada, cabitaanka iyo galmoodka laga bilaabo marka waagu dillaaco ilaa laga gaaraayo qorraxda marka ay dhacdo, qofkii jiritaankiisa beeniyana diinta Islaamka ayuu kaga baxayaa.

Waxaa wanaagsan oo muhiim ah marka hore inaan ogaano soonka fadliga uu leeyahay si bacdamaa aan ugu baratano faa’idadiisa qaaliga ah oo sanadkii mar na soo marta.Xadiis ku jira saxiixul Bukhaariga iyo Muslim oo uu soo weriyay Abuu-Hurayra A.K.R (Allahaka raali noqda’e) wuxuu yidhi: ”Camal kasta oo bani aadamku la yimaado oo camal san ah waaloo lalaabayaa, halkii wanaagna toban laab ayaa looga dhigaa ilaa toddaba boqol oo laab, Allaahkor ahaaye wuxuu yidhi: ”Soonka mooyaane, soonka anigaa iska leh, anigaana ka abaalmarinaya, wuxuu qofka soomaani ka tagay hawadiisii iyo cuntadiisii aniga dartay” qofkasoomani laba jeer ayuu farxaa; (marka uu afurayo iyo marka uu rabbigii la kulmayo). Urkaafkiisa ayaana Alle agtiisa ka udgoon carafta Miskiga”

Bisha soonka waxa ay leedahay fadli aad iyo aad u weyn, waana fursad sanadkii hal mar soo marta dadka Muslimiinta ah ee diinta Islaamka si dhab ah u aaminsan. Waa bil lagu tarabiyeeyo Nafsadda loogana daahiriyo waxyaabaha xun-xun sidoo kale waa bisha dulqaadka. Maxaa yeelay qofka inta uu soomanyahay waxa uu dareemayaa oon iyo gaajo sidaas darteed, oonka waxa uu qofka barayaa dulqaadka oo wixii nafsaddiisa oo jecleyd oo dhan ayuu ka tagayaa isagoo aaminsan inuu illaahay dartiis u sooman yahay ajarna xisaabsanayo, sidoo kale gaajada waxay qofka ay bareysaa inuu qalbigiisa qashuuco oo wax yaabihii shahawaadka ahaa uu iskaga tago.

1,400 oo sano ka hor ayey muslimiinta ku asteeyeen in ramadanka caafimaad ku jirro, laakiin hadda saynisyahannadu waxay isku raaceen in soonku uu ka hortagi karo dhibaatooyinka caafimaad ee ay ka mid yihiin kor u kaca kolestaroolka, cudurada wadnaha iyo buurnaanta.

Bishan in ka badan hal bilyan oo muslimiin ah oo ku kala nool daafaha caalamka ayaa sooman. Waxaana laga rabaa qofka Muslimka ah inuu ahaado cunto la’aan, biyo la’aan, sigaar la’aan, galmo la’aan iyo waxwalbo oo soonkaaga wax u dhimaayo sida caayda, xanta iwm.

Sannadkan, saacadaha soonka ayaa noqon doona mid aad ugu adag soonka dadka ku nool dalalka waqooyiga fog, halkaas oo qorraxdu ay ku sii jiri karto cirka ku dhawaad maalinta oo dhan.

Si ay ugu dhawaadaan Ilaahay oo ay u helaan taqwo wanaagsan, soonku waxa uu gacan ka geysan karaa in jirkeena sunta laga saaro, caafimaadkayagana uu wanaajiyo oo uu xitaa lumiyo miisaanka.

Faa’iidooyinka caafimaad

Soonka, si ka duwan gaajo naftaada, waxay kaa caawin kartaa inaad si badbaado leh u lumiso miisaanka. Caadi ahaan, cunista cuntooyin yar ayaa la ogaaday inay jirka ka caawiso inuu dufanka iska daadiyo, daraasado la sameeyayna waxay muujinayaan cabbista dareeraha yar ee bil gudaheed aanay saamayn xun ku lahayn caafimaadka.

Daraasaduhu waxay sidoo kale ogaadeen in dadka sooma bisha Ramadaanka ay leeyihiin heerar hoose oo kolestarool – waxaana yar inuu ku dhaco cudurrada wadnaha.

Cilmi baaris ayaa sidoo kale lagu ogaaday in soonka saddex maalmood oo kaliya ay saameyn togan ku yeelan karto habka difaaca jirka. Waxa ay ogaadeen in soonku uu keena in ay ku soo qulqulaan unugyo cusub oo dhiigga cad, kuwaas oo xoojiya hab-dhiska difaaca.

Cuntooyinka qadiimi ah, oo leh isbeddel casri ah

Shantii sano ee la soo dhaafay, cunnada 5:2 waxay noqotay mid si weyn caan u noqotay laakiin waxa laga yaabo inaadan ogayn ayaa ah in ay ka timid dhaqanka Islaamka ee bisha soonka.

“Ma jiro wax kale oo aad ku samayn karto jirkaaga oo u xoog badan sida soonka”

Sidoo kale waxaa loo yaqaanaa cuntada soonka. Ujeedadu waa in aad si caadi ah wax u cunto shanta maalmood ee isbuuca, laba maalmoodna waxa aad xaddidaysaa cuntadaada 600-500 oo kalori maalintii.

Tani waxay daba socotaa sunnada (hab nololeedka Nabiga scw) oo muslimiinta lagu booriyay inay soomaan Isniinta iyo Khamiista kasta, sidaas darteed waxay noqotaa caado joogto ah.

Buugga The Fast Diet, oo uu qoray Dr Michael Mosley, ayaa sidoo kale leh: “Ma jiraan wax kale oo aad ku samayn karto jirkaaga oo u xoog badan sida soonka.”

Ka digtoonow cunidda cuntada xad-dhaafka ah

Inkastoo ay jiraan faa’iidooyin badan oo soonku leeyahay, haddaan si sax ah loo raacin waxay dhab ahaantii saameyn xun ku yeelan kartaa caafimaadkeena. Waana sababta aad u maqashay dadka qaar oo si kaftan ah u sheegaya inay kordheen miisaanka bisha Ramadaan.

Dambiga ugu weyn ee arrintani ayaa ah inaad si xad-dhaaf ah u cunto, cunto badan xilliga afurka.

Qoysas badan, gaar ahaan qoysaska dadkiisa badan yihiin, ayaa diyaariya cuntooyin badan oo saliida ku badan tahay iyagoo aad ugu faraxsan cunidooda. Waxaana koow ka ah oo ay Soomaalida aadka u jecelyihiin sanbuuska. Menu-ga waxay u badan tahay inaad ka hesho sambuuska saliidda leh, bariis iyo hilib karbohaydrayt ka buuxaan.

Tan waxaa si fudud looga fogaan karaa in la qorsheeyo wakhti ka hor: qorshe cunto in la sameeyo ayay ku fiican tahay, haddana cunto nafaqo leh oo ku sii hayn kara, sida digirta, cagaarka caleenta ah, lawska iyo timirta.

Ka waran jimicsiga?

Jimicsiga adag iska illaali marka aad sooman tahay, sababtoo ah waad ku fuuqbaxi kartaa, laakiin dhaqdhaqaaqa fudud ee jirka ayaa weli la dhiirigelinayaa sida socodka dheer oo lagu gubo baruur iyo in waqti lagu dilo ayaa lagu tirin karaa jimicsi.

Soo jeedinta wax ka bedelka dastuurka ee xijaabka iyo qeexida ururada isqabta ayaa loo gudbiyay afhayeenka baarlamaanka Mustafa Şentop jimcihii, ayuu yiri Özlem Zengin, gudoomiye ku xigeenka xisbiga cadaalada iyo horumarinta ee AK Party.

Zengin ayaa sheegay mar uu shir jaraa’id ku qabtay xarunta baarlamaanka ee caasimadda Ankara in sharcigan ay saxiixeen 366 xildhibaan oo ka tirsan 600-ka kursi ee baarlamaanka. Xisbiga AK iyo xulafadiisa wadani waxay haystaan 334 kursi.

“Arrinta xijaabka ayaa ah shayga ugu muhiimsan ee joogitaanka xisbiga AK Party, qaabka aan u wajahayno arrintan ma noqon karo mid siyaasadeed,” ayay raacisay.

Indho-shareerka ayaa mar ahaa il khilaaf qoto dheer oo Turkiga ka jira – aasaaskeeda cilmaaniga ah ee awoodda leh waxay u aragtay inay khatar ku tahay nidaamka cilmaaniga ah. Laakiin su’aasha ayaa joojisay in ay dhaliso muran ka dib markii dib u habeyn uu sameeyay xisbiga AK Party 20-kii sano ee uu xukunka hayay.

Si kastaba ha ahaatee, xisbiga cilmaaniga ah ee Jamhuuriga (CHP), oo ah xisbi muddo dheer ka soo horjeeday xidhashada indho-shareerka ee baarlamaanka iyo xafiisyada dawladda, ayaa arrintan dib u soo nooleeyay bishii Oktoobar iyaga oo soo jeediyay soo jeedin ah in lagu dhaqo xuquuqda sharci, isku day ah in ay soo jiidato taageerada codbixiyayaasha muxaafidka ah.

Halkii sharci laga soo saari lahaa, xisbiga AK wuxuu isku dayay inuu wax ka beddelo dastuurka si loo dammaanad qaado xaqa uu qofku u leeyahay in uu mar keliya xirto xijaabka. Isagoo kor u qaadaya saamiga, madaxweynuhu wuxuu sheegay in wax ka beddelka uu sidoo kale ka koobnaan doono tallaabooyinka lagu ilaalinayo qoyska.

Haweenka xijaaban ee Turkiga ayaa muddo dheer la daalaa dhacayay sharciyo u diidaya inay xirtaan xijaabka iskuulada ay dhigtaan arday ahaan iyo xarumaha dowladda oo ah xirfadlayaal, inkastoo dalka ay ku badan yihiin dumarka xijaaban. Xisbiga CHP waxay dadka ka dhex kiciyeen aragti kasoo horjeeda xijaabka oo waxay taageertaa sharciyada mamnuucaya.

Arrinta mamnuucidda xijaabka ayaa meel muhiim ah laga gaaray doodaha dadweynaha iyo siyaasadda ee Turkiga intii lagu jiray 1990-meeyadii iyo 2000-meeyadii.

Mamnuucidda xijaabka ee Turkiga ayaa markii ugu horreysay si ballaaran loo hirgeliyay sannadihii 1980-meeyadii, balse waxa ay noqotay mid adag kaddib 1997-kii markaasoo milaterigu ku khasbay xukuumadda muxaafidka ah inay is casisho dhacdo markii dambe loogu magac daray 28-kii Feberaayo “afgambigii ka dambeeyay”.

Baarlamaanka ayaa sanadkii 2008-dii ka qaaday xayiraadii saarneyd ardayda haweenka ah ee xirta xijaabka jaamacadda, tallaabadaas oo uu ku ololeynayay Erdogan oo xildhibaanada CHP, oo uu ku jiro guddoomiyaha CHP Kemal Kılıçdaroğlu, ay ku guuldareysteen inay hor istaagaan maxkamadda dastuuriga ah.

Sannadkii 2013-kii, Turkiga waxa uu qaaday xayiraaddii saarnayd in dumarka ay xirtaan xijaab xarumaha dowladda iyadoo la raacayo isbedello ay dowladdu sheegtay in loogu talagalay in lagu xoojiyo dimuqraadiyadda.

Sida wadamada kale ee carabta, bisha barakaysan ee Ramadaan waa munaasabad bulsho iyo mid diimeed oo muwaadiniinta ay ku dhaqmaan cibaadooyinkooda sanadlaha ah, laakiin masiibada Corona ayaa ka hor istaagtay qaar badan oo ka mid ah taas, iyada oo loo eegayo tirada sii kordheysa ee infekshinka iyo dhimashada fayruuska.

Yamaniyiinta, / bulshooyinka carabta badankood, waxay is weydaarsan jireen booqashooyinka habeenada Ramadaan, qoysaskuna waxay is weydaarsan jireen casuumaadaha afurka iyo cashada, halka salaada taraawiixda ee masaajida ay tahay muuqaalka ugu caansan ee xilliga Ramadaanka sanad walba, marka lagu daro howlaha bulshada sida cajaladaha banaanka, gaar ahaan caasimada, Sanca.

Si kastaba ha noqotee, caadooyinkani way maqnaayeen ama si weyn ayey dib ugu noqdeen bishan barakeysan,  faafitaanka “Covid 19”, maadaama dad badani ka gaabsadeen inay ku casuumaan eheladooda iyo kuwa ay garanayaan inay la afuraan.

Issam Axmed, oo ka mid ah ganacsatada ku nool magaalada Sanca, ayaa wareysi uu siiyay warbaahinta uu ku yiri: “Tiro ka mid ah dadkii aan is naqiinay ayaa u dhintay cudurka loo yaqaan Corona virus, kii ugu dambeeyayna wuxuu ahaa mid ka mid ah ilma adeeradeey laba maalmood ka hor. Sidaas darteed, dhowr bilood ka hor, waxaan joojiyay wax kulan ah oo aan la yeelan lahaa dadka aan garanayo iyo kuwa aan qaraabada nahay, waxaana ku xaddidanahay wada xiriirka.

Wuxuu intaas ku daray: “Mar dambe kama baxo guriga mooyee, oo waxaan ku maamulaa shaqadayda taleefanka, nasiib darro, Ramadaan-ka  ayaa yimid sannadkan iyada oo ay jirto mowjado ballaaran oo faafidda fayraska, sidaa darteed dhammaan kulammada bulshada ee dhaca inta lagu jiro habeenada Ramadaan waa la joojiyay. ”

Issam oo sii hadlaya ayaa yidhi: “Ilaa salaadaha aan ku tukado gurigayga oo buuxa, waxaan ku tala jiraa bishan in aan ku guto waajibaadka waajibka ah, shaqo ka joojinta, Taraawiixda iyo tahajjud.”

 Dareen la’aan

Taas badalkeeda dad badan oo ka joogsanaya gudashada caadooyinkooda Ramadaanka, kuwa kale ayaan dan ka lahayn wax kasta oo dhacaya, waxayna sii wadaan inay ku dhaqmaan caadooyinkooda Ramadaanka, iyagoo aaminsan in waxa dhacaya ay yihiin buunbuunin dhinacyada caalamiga ah ama shirkadaha dawooyinka sameeya ama shirqool caalami ah. “Ka-qaybgal kooxeed”.

Muuqaal fiidiyow ah oo ay si weyn ugu faafinayeen dadka u dhaqdhaqaaqa barta xiriirka bulshada, qaarkoodna waxay u arkeen inuu muujinayo mowqifka iyo xaaladda muwaadiniin badan oo aan weli rumaysan “sheekada korona.”

Magaalada Sanca, kooxda “Xuutiyiinta” waxay ka digayaan faafinta wixii hadal ah ee la xiriira faafitaanka Corona ama dhibbanayaasheeda, in kasta oo la diiwaangeliyey dhimashooyin badan oo ka jira aagagga ay gacanta ku hayaan, oo ay ka mid yihiin hoggaamiyeyaasha darajooyinka koowaad iyo labaad sida Wasiirka Gaadiidka Zakariya. Al-Shami, iyo Agaasimaha Baarista Dambiyada, Suldan Zaaben, iyo warar aan la xaqiijin oo ku saabsan Geerida la-taliyihii Golaha Sare ee Siyaasadda, Yaxya al-Shami, iyo geerida xaaskiisa.

Mid ka mid ah hogaamiyaasha Xuuthiyiinta ayaa ku andacooday in “aqoonta caqiidada ay tahay tii doorka koowaad ka laheyd badbaadinta Yamaniyiinta ka imanaya Corona.” Dayaca iyo qarinta xaalada dhabta ah ee musiibada Corona waxay leedahay doorkeeda ku aadan sii wadida tiro muwaadiniin ah si joogto ah ku dhaqmaan caadooyinkooda iyo dhaqankooda Ramadaan, adigoon qaadin taxaddarrada lagama maarmaanka ah sida dhowrista fogaanta Bulshada iyo ka walwalka xiritaanka afka.

Intaas waxaa sii dheer, maamulka Xuutiyiinta kuma qasbayo muwaadiniinta inay qaadaan tallaabooyin ka hortag ah sida xirashada maaska, iyo mamnuucaya isu imaatinnada munaasabadaha bulshada, iyo tiro ka mid ah bulshooyinka ayaa sii waday ku dhaqanka caadooyinkooda inta lagu jiro bisha Ramadaan si dabiici ah iyada oo aan wax tallaabooyin ah ama taxaddar ah la helin.

Diintu waxay leedahay qiyam iyo mabaadi’, sidoo kale waxay leedahay tacaaliim ka kooban wax ay farayso iyo wax ay diidayso, waxay jidaysaa saxda iyo khaladka. Tacaaliimta iyo akhlaaqiyaadka diintu waxay sameeyaan inta badan caadada dadka diintaas aaminsan.

 Diintu waxay u qaabaysan tahay in ay iyadu maamusho caadada bulshada ee aysan caadadu maamulin iyada. Iyada oo ay saas tahay hadana diinta Islaamku waxay ardaaga u fididay caadooyinka bulshooyinka wixii aan deel-qaaf ku ahayn mabaadi’deeda asaasiga ah.

 Caadadu iyada oo dabeecad ahaan adag, ahna shay la dhowro oo sida xeer oo kale ah, ayay hadana bulshooyinku sii kala caadooyin adag yihiin, dhanka ilaalintana ku kala wacan yihiin. Ilaalinta caadada iyo tacaaliimta diinta se farqiga u dhexeeya ayaa ah caadadu inta badan waa xeer bulsho oo aan macaamilkooda dhaafsiisanayn, halka tacaaliimta diintu ay tahay mid masuuliyadeedu kula qabri galayso oo xisaabteedu macaamil kaliya dhaafsiisan tahay.

Waxay se mushkiladdu timaadaa marka caado bulsho oo iska caadi ah, kuna jirta space-kii xorriyadeed ee diintu ogolayd laga dhigo mid diimeed oo masuuliyaddii qabri iyo qiyaamo isla aadka leh. Marka caado diimayntaas cusri iyo culays laga mudanaya na ka sii daran.

 Caadooyinka la diimeeyo way badan yihiin qof walba oo akhriya qoraalkanna tusaale ayuu ina ku biirin karaa, waana ka rajaynayaa in uu ina ku biiriyo, bal se aan hal anigu soo qaato.

 Maalin ayaan soo galnay aniga iyo dhalinyaro soomaali ah masaajid laba dabakh ka kooban dabakhiisa sare, waxaan ugu tagnay rag dhowr ah oo cibaadooyin kala duwan masjidka ku dhex gudanaya iyo gabadh gadaal fadhida oo iyana cibaadooyinkeeda halkeedaa ku wadata.

Waan is waydiinay waxa ay ka soo doontay masjidka waliba si inkiraad ku jirto?!, marna waan la yaabnay! Waxaan la yaabannahay in ay gabadh masjid cibaado usoo aado – waa masjid aan ragga iyo dumarka teed u kala xidhnayn, deel-qaaf diineed shay ah ayayna noola muuqatay marka dareenka arrintaas aan ka haysano la eego.

Marka aan u sii fiirsaday waxaan ogaaday in dareenkaygaasi uu caadaysan yahay anigu se aan diimaynayo. Inta badan safarada waxaan ku kulannaa hablo soomaaliyeed, waxaa dhacda in tuulo yar lagu tukado, masaajid biyo leh cibaada na u diyaarsan uu ku yaal, bal se xaafadaha ay ku adag tahay biyaha lala isticmaalayo (weeso bixin) ama ba ay ku adag tahay habla badan oo wada socda in ay salliyo iyo soodhayn siiyaan, marka aad ku dhahdid masjidka maad ku tukataan masaajid ayaaba halkan ahe fal-celiska dadka qaarki waxay ba la tahay in aad munkar amraysid. Masjid aan kala xidhnayn in lagu tukado rag iyo dumar waa shay caadi ah oo diintu diidanayn laakiin dhaqan soomaaliga kuma habboona hadduusan ba ku xarrimnayn, taasi dhib ma lahaateene waynu diimaynaa.

Kuwa dumarka sida khaldan diinta ugu fasira ma nusqaan ay u maleynayaan bay ka baarayaan mise dan kalay leeyihiin?!

 “من ضلع أعوج”(1)

Horta kuwa dumarka sida khaldan diinta ugu fasira ma nusqaan ay u maleynayaan bay ka baarayaan mise dan kalay leeyihiin?!

Waa su’aasha aan isweydiiyo mar walba oo aan arko qaarka nusuusta dumarka ka hadasha un qalloociya fasirkooda kuwa ragga ka hadlana aan soo qaadin ba!!

Ragga waxaa laga abuuray ciid/dhoobo, dumarka na qeyb kamid ah jirka aadane sharfan oo malaa’ig u sujuuday. Haddaba keebaa labada abuurid yasan haddii sheekada fasirkeedu yasniin yahay?!

Kuwa fasirka nusuusta diinta xumeeya maxay u dhihi waayeen diintu ragga way yastay oo ciid baa laga abuuray bay tidhi oo waa in dulmiga laga dulqaadaa, bal se taa badalkeeda ay dumarka ugu meeraystaan oo u dhahaan diintu dumarka way yastay oo waxay sheegtay in feer qalloocan laga abuuray?! Feertu saw aadane ciidda ka sharaf badan kamid maaha?!

Midda kale yaa yidhi qallooca feertu waa ceeb?! Feertu qallooceeda ayayba shaqadeeda ku qabsataa. Waa tan feereheenu wada qalloocan yihiine wali ma aragtay qof leh halla ii toosiyo feeraha?! Feertu qallooceeda ayay ku samaysaa saabka quruxda badan ee labada dhinac ka kooban, feeruhu qalloocooda ayay ku daboolaan wadnaha oo difaac ugu yihiin!.

Midda kale qallooc iyo toosnaantu waa laba astaan oo marka ashyaada caadiga ah loo isticmaalayo aan xidhiidh la lahayn amaanta iyo ceebta midna. Marka wax la dhisayo boosna shay qallooca ayaa lagu dhisaa, boosna shay toosan, meesha shay qallooca uu galayo mid toosan ma badali karo, marka qallooca iyo toosnaanta ashyaadu waa mid dabiici ah oo mid walba uu booskiisa ku habboon jiritaanka ku leeyahay, ee astaan ceebeed iyo astaan amaaneed midna ma aha. Cilmiga handasada xariiqda toosan iyo xagluhu ma kala fadli badna ee mid walba booskiisa oo midka kale badali karin ayuu leeyahay.

Kulli nusuusta hablaha lagu wareeriyo waa wada noocaa, marka aad caqli fiyow ku eegto wax iin ah maleh, bal se dad dan leh ayaa laxan gaar ah saarta. Midda kale nusuusta ragga ka hadasha ma qalloociyaane maxay midda dumarka ka hadasha u qalloociyaan?! Bal adba is weydii?!

Marka caalamka siyaasadda la joogo waxaa caado ah in siyaasiga mucaaradka ah uu ku dadaalo midka uu mucaaradka ku yahay hadalkiisa in uu u rogo si walba oo tabnaan ah oo uu u rogi karo, si uu u xaqiijiyo hadafkiisa mucaaradnimo. Diintu uma baahna caqli mucaarad in lagu akhriyee waxay u baahan tahay caqli aadane oo fikiraya in lagu akhriyo. Haddaba mushkiladdu diinta ma aha ee waa caqliga akhrinaya noocaddiisa!.