Feeryahankan caanka ah oo lagu magacaabo magaca suubanaheena Muxamed scw, Muxammad Cali wuxuu wiilkaan dhalinyarada ah ku qanciyay inuusan is-dilin meeshana uusan ka boodin, isaga oo u ballan qaaday in uu xalin doono dhibaatada haysata, isla markaana uu u heli doono shaqo, guri iyo dariiq nololeed oo sharaf leh.

Eebe wuxuu yidhi,

“Ruuxii nolol badbaadiya wuxuu la mid yahay inuu badbaadiyey dhammaan aadanaha.”

Dadweyne ayaa ku soo xoomay waddada hoose, iyaga oo sugaayay dhimashada wiilka dhallinyara ah. Wiilkaan dhalinyarada ah ayaa dhahaayay  “Waan boodayaa!” “Waan boodayaa!”

Muxamed Cali ayaa kor ugu qayliyay Joe: “Waxaad tahay walaalkay! Waan ku jeclahay, beenna kuu sheegi maayo.” Waxyar kadib, waxa uu u dhaqaaqay meeshii uu Joe saarnaa, waxa uu gacan u taagay Joe, oo uu meesha kasoo dejiyey. Labaduba waxay si wadajir ah uga soo baxeen dhismaha, waxayna fuuleen baabuurkii Muxamed Cali.

Kadib markii saraakiisha booliska, dhaqaatiirta cilmu-nafsiga iyo wadaadada kaniisadaha ay ku guuldareysteen inay ka dhaadhiciyaan inuu joojiyo is-dilka, laakiin wuxuu Illaahay u bixiyey Muxamed Cali oo badbaadiyay maalintaas.

Sababta dhabta ah ee uu Muxamed Cali u islaamay?

Muxamed Cali waxa uu markii ugu horeyay la kulmay Malcolm X, oo ahaa xertii sare ee Elijah Muxammad ee Nevada sanadkii 1962. Malcolm X waxaa lagu tiriyaa inuu door muhiim ah ka qaatay kobcinta doorka ee Muxamed Cali. Malcolm X wuxuu ahaa daaci, hogaamiye u dhaqdhaqaaqa xuquuqda madaniga ah iyo taageeraha qarannimada dadka Madowga ah. Sanadkii 1964-tii, Malcolm X waxa uu xaj ku tagay Maka, waxa uuna magaciisa u badalay el-Hajj Malik el-Shabazz. Markii uu da’diisu ahayd 6, mustaqbalka Malcolm X wuxuu galay mugdi waxaa soo gaaray burbur neerfaha ah. In kasta oo uu garaad sare iyo arday wanaagsan ahaa, haddana waxa uu ka baxay dugsigii ka dib markii uu fasalka siddeedaad ahaa. Wuxuu bilaabay xirashada suudadka zoot, ka ganacsiga daroogada wuxuuna helay naaneyska “Detroit Red.” Markii uu 21 jir ahaa, waxa uu xabsiga u galay fal-dambiyeed.

Sannado uun ka dib markii uu islaamay 1964-tii, Muxammad Cali waxa uu wax ka qoray wixii markii hore ku soo jiiday iinuu islaamo. Laakiin, Muxamed Cali ma uusan qorin sababta Islaamku u soo jiitay xagga ruuxiga ah. Waxa xusid mudan, in uu diiday in uu ka dagaalamo dagaalkii Vietnam 1967-kii uu Mareykanka ku weeraray dalkaas, isaga oo sabab uga dhigay waxa uu aaminsan yahay – waxa uu qaatay Diinta Islaamka 1960-meeyadii ka dibna waxa loo aqoonsaday Islaam Sunni ah.

Kadib markii saraakiisha booliska, dhaqaatiirta cilmu-nafsiga iyo wadaadada kaniisadaha ay ku guuldareysteen inay ka dhaadhiciyaan inuu joojiyo is-dilka, laakiin wuxuu Illaahay u bixiyey Muxamed Cali oo badbaadiyay maalintaas.

Feeryahanka, oo wakhtigii uu islaamayey loo yaqaanay Cassius Clay, ayaa loo bixiyay magac cusub Muxamed Cali, waxa uu yirri wakhtigaas, sida laga soo xigtay The Independent, “Anigu waxaan ahay Muxammad Cali, oo ah magac xor ah – macneheedu waa magac Illaah jecel yahay, waxaanan ku adkaysanayaa in dadku ay isticmaalaan magaceyga cusub marka ay ila hadlayaan”.

Feeryahan Muxammad Cali waxa uu sidoo kale gacan ka geystay in kumanaan kun ay soo galaan diinta Islaamka, waxaana la sheegay in uu ururiyay lacag dhan 200 oo milyan oo doolar si loogu daabaco Qur’aanka iyo buuggaag yaryar oo ka hadlaya Islaamka si loo fidiyo Diinta Islaamka, wuxuu lacagtiisa ku dhisay masaajidka ugu weyn magaaladda Chicago ee dalka Mareykanka.

Ilaahay naxariistii janno ha ka waraabiyo, waa shaqsi Muslim ah oo dedaalay asigoo gartay waajibaadka Alle u xilsaaray. Adiga akhrinaayo qoraalkaan waajibaadka ku saaran maxaad ka qabatay?

Sideedana raggii hore hal wax bay ka sinnaayeen; waxa kale oo dhan way ku kala aragti iyo falsafad duwanaayeen, walow inaan isku mudnaan siiyo ay ii xanuujinayso, waayo qaar aan mudneyn baa jira inaan ku lifaaqo oo la gaar yeelo qaarka kalle. Raggii Shiinaha ka kacaamay ee Mencius, Lao Yzu, Confucius iyo Chuang Sun Tzu, nin walba wuxuu lahaa sheekadiisa iyo murtidiisa u gaarka ah oo uu xertiisa uga faaloodo, isla markaana uu waayo aragnimadiisana ku ban bixiyo.

Sidoo kalle, Illaa haddaynu isku keeno rag badan oo ahaa foollaaddadii kiciitamay kacaanadii Yurub ee dhan walba ahaa ee Voltaire, Rene Descartes, Sigmund Freud, Leo Tolstoy, Schopenchaur, Albert camus, Turgenev, Gorky, Zeno iyo qaar kale oo badan nin walba wuxuu lahaa sheekadiisa iyo murtidiisa uu gaarka ah oo uu xertiisa uga sheekeeyo ama ugu celcelsho, isla markaana faalladooduna ay tahay ilbiriqsiyada mudnaantooda xeesha dheer leh.

Halkaan hal ninna oo Suufiya kuma soo qaadan, waayo raggii suufiyiinta ahaa ee islaamka soo maray ee aqoontana dabka uu shiday, lama barbar dhigi karo raggan badankooda. Intaan soo xusay hal nin oo Junayd Al-Baqdaadi (daa’uuskii fakhriga ahaa) lalama simi karo kumannaan mufakir reer galbeed iyo barri toona iskugu jira. Haddii lay qasbana laba nin uun baa ii muuqda oo kala ah foollaadkii iyo mufakirkii Ruushiyaanka ahaa ee Fyodor Doestovsky iyo foollaadkii iyo hoggaamiyihii ciidan ee Shiinaha ee Sun Tzu. Waa sidaas oo weli ragga kaydka u ah Suufiyada aanna xusin.

Junayd wuxuu ahaa iftiin iyo shumac noolaa intii u dhaxeysay qarnigii sagaallaad ilaa kii tobnaad. Suufi reer Turki ah uun baa saddex qarni kadib sheekooyinkiisa iyo murtiyihiisii dadka soo gaarsiiyey oo dabkana uu qaaday ban bixinta afkaartaas uu katagay ninkaas suufiga ah ee junaydii. Anniguna waxaan idin soo gaarsiiyey oo idin xasuusiyay sagaal qarni kadib. Ujeeddada iyo murtida uu gaarka ah Junayd waa uun ha xoroobo maankaagu.

Haddaba, waa kumaa Junayd Al-Baqdaadi ‘daa’uuskii fakhriga ahaa’?

Junayd Al-Baqdaadi wuxuu ahaa Faarisi suufi ah oo ka mid ah kuwa ugu caansan faylasoofyadii hore ee Islaamka. Junayd wuxuu wax ku bartay Baqdaad intii uu noolaa oo dhan wuxuuna ahaa shakhsi muhiim u ah horumarinta caqiidada suufiyada. Sidii Xasan Basra isaga ka hor, ardaydiisii iyo xertiisii si weyn bay u qaddarin jireen iyo weliba suufiyadii kaleba way soo xigan jireen. Muhiimadda uu u leeyahay fiqiga Suufiga awgeed, Junayd waxaa badanaa loogu yeeraa “Suldaan”.

Waxaa la rumeysan yahay in Al-Junaayd uu ahaa abtirsiinyad reer Faaris ah, iyadoo awowayaashiis ay ka soo jeedaan Nihawland ee Iiraanta casriga ah. Al-Junaayd waxaa soo barbaariyey adeerkiis kadib markii uu ahaa agoon.

Abu Qaasim Al Junayd Baqdaadi waxaa uu ahaa suufi iyo aqoonyahan Faarisi ah. Waxa aannu ahaa udub-dhexaadka ay tilmaamsadaan ama tixraacaan qaar kamida suufiyada soo maray adduunka islaamka, sidoo kale wuxuu ahaa dab-qaadka ruuxiga ah ee ay ku xirnaayeen qaybo badan oo waddooyinka suufiga ah.

Waxaa uu dhashay sanaddii 210kii ee Hijriyada oo ku beegnayd (830kii Giriigooriyanka), wuxuuna Alle oofsaday sanaddii 298kii oo ku beegnayd (910kii Giriigooriyaanka). Waxaa la rumeysanyahay inuu Junayd ahaa Faarisi, iyadoo dadku ka soo jeedo ay ku abtirsadaan ama ka soo jeedan magaalada dhawaan lagu magacabo Nihawaand ee Iiraan. Junayd waxaa soo koriyay adeerkii Siiri Saqtii, kadib markii uu ku agoonobay da’aha wiilnimada.

Junayd waxbarashadiisi bilawga ahayd wuxuu ka soo dhabay wax-qabadyadii Abu Tuwaar, Abu Cubayd, Al-Xaarit Al Muxasabi iyo ugu dambeyn Saric ibnu Muqalas.

Junayd wuxuu cimrigiisa badankii wax ku bartay magaalo-hormuudkii Baqdaad, wuxuuna noqday udub-dhexaadka horumariya ee lama taabtaanka uu ahaa waddada iyo falsafadda diineed ee suufiga ah. Sidaa jaallihii Xasan Al-basra ee ka horreeyey, wuxuu saamayn togan oo dhaxal ah uu ku yeeshay ardaydii wax-qabadkiisa iyo soo-saarkiisa ka dheeftay, kuwaas oo iyaguna saameyntooda sii waday. Taas darteed waxaa lagu magac-dhabay suldaanka waddada suufiga ah, iyadoo lagu ixtiraamayo wax-qabadkiisa iyo dhaxalka diineed ee uga tagay jiilasha ka dambeeye ee soo ifbaxaaya.

Noloshiisii iyo waayihiisa

Sidaa lagu hayo diiwaankii uu qoray (Catar Nishabbuur ee (Tazkirat Al-Awliya), Junayd wuxuu dareemay oo uu qabatiimay kali-ahaansha qeexan ama aan wehelka lahayn. Taaso uu horseedii doonto dadaalka ruuxeed ee uu qaadi doono in badan oo kamida waqtigiisa nololeed. Marka laga yimaaddo murugooyinka ruuxeed ee uu la kulmi jiray, waxaa aad loogu yiqiin fahankiisa degdegga ah iyo anshaxiisa hoggaansan ee aan loo meel dayin. Tanni waxay sabab uu noqonaysaa innuu adeerkii Siiri Saqti uu aqbalo in inanka uu adeerka uu yahay ee Junayd, uu la shaqeeyo isaga. Siiri Saqtii laf-ahaantiis, wuxuu ahaa Suufi sare oo wax ka dhaxlay Xasan Albasra. Waana sababta horseedka uu noqotay in deegaanka Junayd uu ku noola uu ahaado degel aqooneed oo badhax-tiran.

Inagoo tixraacayna (Cattar Nishabbuur), Junayd kaliya wuxuu ahaa toddoba jir, markii adeerkii Siiri Saqtii uu u kaxeeyey illaa Xajka. Mar ay ku sugnaayeen Musaajidka Nebiga (csw), waxaa jiray 400 oo culimo ah oo ka wadahadlaayay ama gorfeynaayey fahanka ama ujeeddada (Mahadnaqa) ama (ﺮﻜﺷ), taas oo uu mid waliba aragtidiisa uu ku cabiray.

Markii ay soo gaartay ammintii Sirri Saqti u ka dhiiban lahaa aragtidiisa ku aadan qodobkan, ayaa waxaa loo sheegay inuu ka dhiibto qeexitaankiisa, isla amminta ayuu Junayd dafay adeerkii oo uu yirii, ” Mahadku wuxuu ka dhigan yahay inaan Illaahay lagu caasin uu ina siiyey, kana yeelin nicmadiisa mid caasinimo ay daboosho.” Culimadii madasha joogtay ayaa si isku mid ah iskugu raacay in aan erayo kale si fiican u qeexi karin ereygan, kaliyaata qeexitaanka wiilka yar ee Junayd Al-baqdaadii uu barteeda dhigay. Sirri Saqti waxa uu Junayd weydiiyey halka uu waxan oo dhan ka bartay, isla jeerkaas, Junayd baa ugu jawaabay, ” Waan kula fadhiyey uun “.

Hayaankiisii Ruuxeed

Diiwaanada badanka ka faalooda noloshiisa, waxay sheegeen in Junayd uu ku noqday magaaladda Baqdaad, uuna bilaabay iibinta muraayadaha iyo agabyo kale. Si kasta ahaatee, wuxuu waqtigiisa ugu badan ku bixin jiray, la jaalka Illaahay (swt). Kadib markii uu ka fariistay ama uu shaqo-gabey, wuxuu Junayd uu taafo-xeyday la jaalka Illaahiga iyo tasawufka, isagoo dhinaca kalena iska fogeeyay, wax walba oo soo xasuusinaya adduunyada iyo maaddigeedaba. Waxaanna uu dareenkiisa iyo soo jeedkiisa uu soo leexiyay innuu ku xirmo oo uu afkaartiisa uu ku xiro kaliyaa Illaahay (swt).

Dadku waxay u baahan yihiin inay “ka tanaasulaan rabitaanka dabiiciga ah, si ay u tirtiraan sifooyinka bini’aadamka, in ay iska tuuraan ujeedooyinka nafsiga ah ee keensanaaya dareenada kala duwan ee aadamuhu ku kaco, sidoo kale quudinta, falashada iyo kobcinta tayada ruuxiga ah, In ay naftooda u huraan aqoonta dhabta ah, sidoo kale, si ay u sameeyaan waxa ugu wanaagsan ee tiraabaya ujeeddada guud ee jiritaanka, in ay wanaag uu rajeeyaan bulshada oo dhan, iyo ugu dambeyn in si dhab ah loo daacad yeelo, oo lagu dhaqmo xeerarkii islaamiga ahaa ee nebigu wariyay.

Waxaas oo dhan ee aan sheegay waxay ka bilaabmayaan (Zuhdiga/Asceticism), waxaa labaynaya (Ibadah/Devotion), waxaa xigaya (Dhikr/remembrance), waxaa xigaaya sidoo kale (Ikhlas/ Sincerity), waxaa sidoo kale uga gudbaysaa (Muraqaba/Contemplation), waxaa ay ku biyo-shubanaysa heerka uga sareysa tasawufka ee la yiraahdo koreynta (Fana/Annihilation).

Junayd waxa uu 40 sano ku qaatay quudka iyo qiijinta suufinimada iyo tasawufka, isagoo ka araadmay ama ka tagay hurdadiisa iyo damac kasta oo adduunyo, hase yeeshee waxa qalbigiisa ka soo booday xaallad faan ah oo uu umaleeyay inuu gaaray himiladiisii. Markaas ayuu xasuustay muhimadda midnimada bulshada iyo la jaalkooda. Wuxuuna xasuustay hadalka ah ” kii dadka ka fogaada in aannu istaahilin midnimo, shuqulladiisa wanaagsan oo dhammu waa dembiyo.”

Taasi waxay ka dhigan tahay in salaadaha iyo gudashooyinka diineed ee lagu faano aanay faa’iido lahayn, sababto ah gudashadu waa Eebbe iyo addoonkii, haddii faan laga raadsho waa dhimantahay gudashada iyada ahii, maadaama ducada iyo baryada runta ahi ay qofka ka dhigayso mid khushuucsan oo Illaahay u go’ay. Junayd Al baqdaadii, Magaciisu meelo badan oo caalamka ka mid ah ayuu caan ka noqday in kasta oo uu la kulmay caddaadis iyo aflagaaddo ay ku dhufteen qaar loollan kula jiray waxqabadkiisa iyo falsafaddiisa diineed. Junayd ma uusan bilaabin wacdinta iyo waryeynta ilaa 30 ka mid ah awliyada waaweyn ee suufiyadu ay u tilmaameen ama uu ugu baaqeen isaga inuu hadda kadib dadka ugu yeeroo Eebbe iyo gudashada tasawufka. Laakiin weli wuxuu doortay oo uu ku adkeystay inuusan weli wax wacdin isagoo leh, “Intuu Macallinku (Master) halkaas joogo, uma eka mid bannaan in aan wax wacdiyo oo uu ardaygu gacandhaafo, barrihiisa.” Isagoo taas ula jeeda in aannay banaanayn in uu barrihiisa uu gacandhaafo faafinta iyo wacdinta intaa uu suganyahay jiraalka macallinkiisu.

Ka dib markii uu Nebi Muxammad (scw) uu riyadiisa ku arkay, welina ku amraaya inuu wacdiyo, ayaa waxaa uu ugu dambeyn yeelay baaqqa iyo dhageysiga adeerkii Sirri Saqti. Kalgacaylka diineed iyo heerka suufinimo ee xoogga badan ee ka soo yeeray khudbadda Junaydii daraaddeed ayaa 40-kii qof ee uu markii ugu horreysay wacdiyey, 18 ka mid ah ayaa dhintay 22 kalena way miyir beeleen. Jaallihisiii iyo xerowgii uu ugu jeclaa wuxuu ahaa Abuu Bakar Shibli.

Waxqabadkii Junaydii

Junayd wuxuu ka qayb qaatay aasaasidda waddo diineed hoostagta fikirka suufiga ah, fikirkaan ayaa loo baxshay (Suufiyada Miyir-qabka ah/ Sober Sufism), Waxaa loolla jeeda suufiyada ku dhisan qaab-su’aaleedka suurtagalnimada ah, ama aan yiraahdo Junaydii waxaa uu la jeeday in uu qaab suurtogalnimada iyo aqooneynta ah uu leexiyo qeexitaanada anshaxa iyo rumeynta iyo kuwa la halmaala ee kamida weyddimaha diineed.

Suufinimada Miyir-qabka ah (Sober Sufism), waxaa ku sifooba ama laga arkooda dadyowga soo maray ama waayo-aragnimada uu leh xaaladda ugu sareysa tasawufka ee (Fana/Walinimada), kuwaaso ku sugan xaaladda quudka nafsad-la’aanta ah (Selfless) ama jiraal-la’aanta ah ee ilaahay la la jaalo. Iyaguuse waxay is arkaan iyagoo nafahooda iyo dareemadooda uu celiyay ilaahay iyo xusitaankiisa. Uu noqoshadaaso ay keensatay waayo aragnimada laga dhaxlay jiraal-la’aanta nafeed (Selfless) ee dadka ka dhigaysa addoomada cusub ee imika ruuxda loo galshay.

Junayd wuxuu ka qayb qaatay aasaasidda waddo diineed hoostagta fikirka suufiga ah, fikirkaan ayaa loo baxshay (Suufiyada Miyir-qabka ah).

Tusaalle ahaan, Junayd waxa laga soo xigtay isagoo leh, “Biyuhu waxay qaataan midabka koobka ay ku jiraan.” In kasta oo ay tani u muuqan karto mid jahawareer ah oo an la fahmi karin marka hore, ‘Abd al-Hakeem Carney (Aqoonyahan reer Ingiriis ah) wuxuu sharaxaayaa macnaha hadalkan Junaydi, ayaa wuxuu leeyahay: “Marka biyaha halkan laga fahmaayo looga jeedoo iftiinka qeexan ee shaqsiyadda saahidday, waxaa naloo horseeday fikradda muhiimka ah ee ‘Baaxadda Shaqsiyeed‘, Taaso ah ama loola jeedo, Gudashada rabbaaniga ah waxaa hela qalbiga qof kasta iyadoo lagu jangoynaayo qofkaas awooddiisa gorfeyneed ee gaarka uu ah. Waxaana tanni ay ka qayb qaadan doonta midabaynta dabeecadda qofkaas”.

Sidoo kale, sida laga soo xigtay Sells (Qoraa Oriental ahaa), “Junayd wuxuu u muuqdaa inuu u maleynayo in dhegaystayaashiisii ama akhristayaashii nuquladiisa ay lahaayeen ama lahaan karaan waayo-aragnimada uu ka hadlaayo ee tasawufka ah – ama, xitaa si ka sii xagjirsan, in dhegeysayaashiisu ama aqristayaashii nuquladiisu ay awoodaan inay galaan waayo-aragnimadaas , ama dib-abuurmanka ruuxeed (Re-creation of Soul), mar allaba markay bilaaban aqrinta ereyada ku xusan diiwaanadiisii tasawufka.”

Hadalkaan kor ku xusan waxa uu u ekaa in Junayd uu wax u qoraayey koox gaar ah oo ka mid ah dadyow lama arkaan ah oo uu horey uu tilmaamay. Dadyowgan uu tilmaamayo waa kuwa la doortay, ama “koox ‘walaalo ah (brethren)’ oo si adag isagu xiran oo uu junayd ku badhxay weedho ay ka mid yihiin ‘ kuwii la doortay ee rumaystayaasha ahaa (Choice of believers’) ama ‘kuwa saafiga ah (Pure Ones)’. Kuwaan uu tilmaamay, Waxay qaybo muhiim ka ciyaaran bulshada rumaystayaasha ah ee saahidday. ”

Fikrad Guud

Junayd waa shaqsiyad xiiso badan marka xagalo kala duwan lagu fiirsho, inkastoo aannu ka tagin diiwaano badan, waxqabadkiisa waxaa ka dheefay arday iyo jiilal uu bogay qaab-fikirkiisi falsafadeed iyo tasawufkiisii ruuxiga ahaa. Waxaana isku magac-dhabay waddooyin suufiyadeed oo uu garawsaday inuu ahaa dadyowgii waqtigii Cabbaasiyiinta ee sida aadka ah ugu dhawaa waqtigii Nebiga (csw), sidoo kalena noqon karaayay diiwaan la xigto oo warcelinihiisa iyo fasiraadihiisa diineed lagu jangooyo adduunka fiqiga, ama aan yiraahdo inuu yahay silsiladda qoraayada ah ee iska soo gaadha ah ee ku xiraaya nebiga (Csw) iyo Jaallayaashiisii cuddoona. Waxaana xiiso lahaa halka uu ku noola iyo xilliga uu noola, oo halka uu kunoola waa baqdaad oo ahayd magaalo-madaxdii Boqortooyadii Cabbaasiyiinta, sidoo kale waxay ahayd magaaladii ugu weynayd adduunka xilligaas iyo ta ugu muhiimsan ee ah in ay ahayd barta iyo degelka aqooneed ee caalamka iyo hooyadii casrigii dahabiga ahaa ee islaamka. Degelada aqooneed ee baqdaad, waxay kulmin jirtay qalinlayda ka kala timid gobolada boqortooyada, kuwaas oo ka qayb qaadanjirey turjumidda diiwaanada luuqadaha kale ku qoran. Waxaana kamida ah mawduucyadaas, caafimaadka, Xisaabta, Degel-sawireed (Geography) iyo sawir-gacmeedka (Cartography) iyo sidoo kale Suugaanta iyo Falsafadda.

Sidan ayay noloshii garaadeynta ee dunida Muslimku ula xiriirtay dhaqankii iyo qaab-fikirkii Hellenistic-ka ahaa iyo qaabfikirkii falsafadeed ee Giriiga’, gaar ahaan tii Plato iyo Aristotle.

Junayd waxa uu ahaa nin la ixtiraamo oo Suufiyadii noolaa waxna baray kuna dadaalay in uu tusaale u noqdo, intaas oo dhan. Waxqabadkiisi aqooneed waxaynu ku aragnaa in xooga uu saaray is-xakamaynta ruuxeed marka loo eego werinta iyo ka hadlidda suufiyadii hore, waxaana oo uu bulshadiisa baray nolosha aadka u nidaamsan. Waxa aannu ahaa shaqsiyad barwaaqaysan, oo lagu yaqaanay deeqsinimo. wuxuu alkumay hab-qotomi uu ku xalliyo weyddimaha qotoda dheer ee ku saabsana siraha ruuxiga ah (Spiritual Mysteries), inkastoo uu ku dhex noola bulsho si adag u eegta ama baandhaysa fikrad diimeed kasta oo dadka jahawareerin kara.

Suufinimadu, dabci ahaan, waxay xooga saartaa qaab-dhismeedka caqli-galka ah, taaso si guud loo wadaagi karo iyo sidoo kale khibradda shaqsiyadeed. Waddada suufiyadana waxay doonaysaa inay ka gudubto farqiga u dhexeeya gudashada iyo gacalinamda. Tani waxay keentay in dadka qaarkiis u arkaan in suufiyadu ay leedahay yool iyo dabeecad qatar ah oo ay ku doonayso in ay afkaar kale oo aan ku xusnayn ku kordhiso Tawxiidka sugan, si ay uu dhaliso wax cusub oo waxyeello leh. Horay intii lagu guda jiray qarnigii sagaalaad, Khulafadii boqortooyadu waxay dib ula noqdeen taageeradii ay siin jireen xarrumihii aqooneed iyo fikireed ee suufiyada, iyagoo ku andacoonaya inay hoos u dhigayaan heerka bulshada muslimka ah, halkii ay xoojin lahaayeen bulshada, waxaana jiray tallaabooyin ka dhan ah suufiyada oo lagu eedeeyay bidco iyo diin la’aan. Balse xaqiiqadu waxay ahayd oo ay ku dambeysay in ay ka shalaayeen falcelimahaas gurracan ee ay kala hortageen dadaal-wadayaashaas., ee ay ugu dambeyntii ay dib uu midoobeen.

Laakiinse xaqiiqada dahaadhnayd ee ka dambeysay waxaas oo dagaal iyo aflagaado ah, waxay ahayd in ay xilligaas jireen qolyo aan sunniyiin ahayn oo xilligaas noola. Waxaana lagu magacaabi jirey ibadiyiin, macna ahaanna noqonayaay (khawaarij), kuwaas oo afkaaro qaldan ku furdaaminaayay dhulalkii la oran jirey Khurasaan iyo Beershiyadii barriga. Sababaha darteed ayaa keensatay in qolyahaas iyo shiico wada socota ay dagaal dhan walba ah oo ay ku damacsanyihiin fara-maroojinta suufiyiinta iyo in ay dhammaan talisyada ay hogaamiyaan iyo nolosha bulsheed ee ka jirtay Boqortooyada ee ay saameynta ku lahaayeen ay dabar ku noqdaan. Balse ugu dambeyn cadaadiskaas iyo xurguftaasi ma waarin oo dib ayaa loo celiyay qolyahaas khawaarijta iyo shiicada iskugu jirey. Dadaalkaas iska-caabbineedna Junaydii qayb laxaad leh ayuu ka qaatay.

Fikirkannina (Tasawuf), wuxuu ahaa horseedkii ay ku tisqaaddey ilbaxnimadii islaamku iyo guud ahaan ogaalkii aadamuhu.

Bishan in ka badan hal bilyan oo muslimiin ah oo ku kala nool daafaha caalamka ayaa billaabay soonka bisha barakaysan ee Ramadaanka, waxaana hadda saynisyahannadu ay isku raaceen in soonku uu ka caawin karo ka hortagga dhibaatooyinka ay ka mid yihiin kor u kaca kolestaroolka, cudurrada wadnaha iyo buurnaanta.

Soonka:- Waa tiirka afraad, waana waajib saaran qof kasta oo Muslim ah oo qaangaar ah, waxaana waajib ah in qofku ka soommanaado cuntada, cabitaanka iyo galmoodka laga bilaabo marka waagu dillaaco ilaa laga gaaraayo qorraxda marka ay dhacdo, qofkii jiritaankiisa beeniyana diinta Islaamka ayuu kaga baxayaa.

Waxaa wanaagsan oo muhiim ah marka hore inaan ogaano soonka fadliga uu leeyahay si bacdamaa aan ugu baratano faa’idadiisa qaaliga ah oo sanadkii mar na soo marta.Xadiis ku jira saxiixul Bukhaariga iyo Muslim oo uu soo weriyay Abuu-Hurayra A.K.R (Allahaka raali noqda’e) wuxuu yidhi: ”Camal kasta oo bani aadamku la yimaado oo camal san ah waaloo lalaabayaa, halkii wanaagna toban laab ayaa looga dhigaa ilaa toddaba boqol oo laab, Allaahkor ahaaye wuxuu yidhi: ”Soonka mooyaane, soonka anigaa iska leh, anigaana ka abaalmarinaya, wuxuu qofka soomaani ka tagay hawadiisii iyo cuntadiisii aniga dartay” qofkasoomani laba jeer ayuu farxaa; (marka uu afurayo iyo marka uu rabbigii la kulmayo). Urkaafkiisa ayaana Alle agtiisa ka udgoon carafta Miskiga”

Bisha soonka waxa ay leedahay fadli aad iyo aad u weyn, waana fursad sanadkii hal mar soo marta dadka Muslimiinta ah ee diinta Islaamka si dhab ah u aaminsan. Waa bil lagu tarabiyeeyo Nafsadda loogana daahiriyo waxyaabaha xun-xun sidoo kale waa bisha dulqaadka. Maxaa yeelay qofka inta uu soomanyahay waxa uu dareemayaa oon iyo gaajo sidaas darteed, oonka waxa uu qofka barayaa dulqaadka oo wixii nafsaddiisa oo jecleyd oo dhan ayuu ka tagayaa isagoo aaminsan inuu illaahay dartiis u sooman yahay ajarna xisaabsanayo, sidoo kale gaajada waxay qofka ay bareysaa inuu qalbigiisa qashuuco oo wax yaabihii shahawaadka ahaa uu iskaga tago.

1,400 oo sano ka hor ayey muslimiinta ku asteeyeen in ramadanka caafimaad ku jirro, laakiin hadda saynisyahannadu waxay isku raaceen in soonku uu ka hortagi karo dhibaatooyinka caafimaad ee ay ka mid yihiin kor u kaca kolestaroolka, cudurada wadnaha iyo buurnaanta.

Bishan in ka badan hal bilyan oo muslimiin ah oo ku kala nool daafaha caalamka ayaa sooman. Waxaana laga rabaa qofka Muslimka ah inuu ahaado cunto la’aan, biyo la’aan, sigaar la’aan, galmo la’aan iyo waxwalbo oo soonkaaga wax u dhimaayo sida caayda, xanta iwm.

Sannadkan, saacadaha soonka ayaa noqon doona mid aad ugu adag soonka dadka ku nool dalalka waqooyiga fog, halkaas oo qorraxdu ay ku sii jiri karto cirka ku dhawaad maalinta oo dhan.

Si ay ugu dhawaadaan Ilaahay oo ay u helaan taqwo wanaagsan, soonku waxa uu gacan ka geysan karaa in jirkeena sunta laga saaro, caafimaadkayagana uu wanaajiyo oo uu xitaa lumiyo miisaanka.

Faa’iidooyinka caafimaad

Soonka, si ka duwan gaajo naftaada, waxay kaa caawin kartaa inaad si badbaado leh u lumiso miisaanka. Caadi ahaan, cunista cuntooyin yar ayaa la ogaaday inay jirka ka caawiso inuu dufanka iska daadiyo, daraasado la sameeyayna waxay muujinayaan cabbista dareeraha yar ee bil gudaheed aanay saamayn xun ku lahayn caafimaadka.

Daraasaduhu waxay sidoo kale ogaadeen in dadka sooma bisha Ramadaanka ay leeyihiin heerar hoose oo kolestarool – waxaana yar inuu ku dhaco cudurrada wadnaha.

Cilmi baaris ayaa sidoo kale lagu ogaaday in soonka saddex maalmood oo kaliya ay saameyn togan ku yeelan karto habka difaaca jirka. Waxa ay ogaadeen in soonku uu keena in ay ku soo qulqulaan unugyo cusub oo dhiigga cad, kuwaas oo xoojiya hab-dhiska difaaca.

Cuntooyinka qadiimi ah, oo leh isbeddel casri ah

Shantii sano ee la soo dhaafay, cunnada 5:2 waxay noqotay mid si weyn caan u noqotay laakiin waxa laga yaabo inaadan ogayn ayaa ah in ay ka timid dhaqanka Islaamka ee bisha soonka.

“Ma jiro wax kale oo aad ku samayn karto jirkaaga oo u xoog badan sida soonka”

Sidoo kale waxaa loo yaqaanaa cuntada soonka. Ujeedadu waa in aad si caadi ah wax u cunto shanta maalmood ee isbuuca, laba maalmoodna waxa aad xaddidaysaa cuntadaada 600-500 oo kalori maalintii.

Tani waxay daba socotaa sunnada (hab nololeedka Nabiga scw) oo muslimiinta lagu booriyay inay soomaan Isniinta iyo Khamiista kasta, sidaas darteed waxay noqotaa caado joogto ah.

Buugga The Fast Diet, oo uu qoray Dr Michael Mosley, ayaa sidoo kale leh: “Ma jiraan wax kale oo aad ku samayn karto jirkaaga oo u xoog badan sida soonka.”

Ka digtoonow cunidda cuntada xad-dhaafka ah

Inkastoo ay jiraan faa’iidooyin badan oo soonku leeyahay, haddaan si sax ah loo raacin waxay dhab ahaantii saameyn xun ku yeelan kartaa caafimaadkeena. Waana sababta aad u maqashay dadka qaar oo si kaftan ah u sheegaya inay kordheen miisaanka bisha Ramadaan.

Dambiga ugu weyn ee arrintani ayaa ah inaad si xad-dhaaf ah u cunto, cunto badan xilliga afurka.

Qoysas badan, gaar ahaan qoysaska dadkiisa badan yihiin, ayaa diyaariya cuntooyin badan oo saliida ku badan tahay iyagoo aad ugu faraxsan cunidooda. Waxaana koow ka ah oo ay Soomaalida aadka u jecelyihiin sanbuuska. Menu-ga waxay u badan tahay inaad ka hesho sambuuska saliidda leh, bariis iyo hilib karbohaydrayt ka buuxaan.

Tan waxaa si fudud looga fogaan karaa in la qorsheeyo wakhti ka hor: qorshe cunto in la sameeyo ayay ku fiican tahay, haddana cunto nafaqo leh oo ku sii hayn kara, sida digirta, cagaarka caleenta ah, lawska iyo timirta.

Ka waran jimicsiga?

Jimicsiga adag iska illaali marka aad sooman tahay, sababtoo ah waad ku fuuqbaxi kartaa, laakiin dhaqdhaqaaqa fudud ee jirka ayaa weli la dhiirigelinayaa sida socodka dheer oo lagu gubo baruur iyo in waqti lagu dilo ayaa lagu tirin karaa jimicsi.

Soo jeedinta wax ka bedelka dastuurka ee xijaabka iyo qeexida ururada isqabta ayaa loo gudbiyay afhayeenka baarlamaanka Mustafa Şentop jimcihii, ayuu yiri Özlem Zengin, gudoomiye ku xigeenka xisbiga cadaalada iyo horumarinta ee AK Party.

Zengin ayaa sheegay mar uu shir jaraa’id ku qabtay xarunta baarlamaanka ee caasimadda Ankara in sharcigan ay saxiixeen 366 xildhibaan oo ka tirsan 600-ka kursi ee baarlamaanka. Xisbiga AK iyo xulafadiisa wadani waxay haystaan 334 kursi.

“Arrinta xijaabka ayaa ah shayga ugu muhiimsan ee joogitaanka xisbiga AK Party, qaabka aan u wajahayno arrintan ma noqon karo mid siyaasadeed,” ayay raacisay.

Indho-shareerka ayaa mar ahaa il khilaaf qoto dheer oo Turkiga ka jira – aasaaskeeda cilmaaniga ah ee awoodda leh waxay u aragtay inay khatar ku tahay nidaamka cilmaaniga ah. Laakiin su’aasha ayaa joojisay in ay dhaliso muran ka dib markii dib u habeyn uu sameeyay xisbiga AK Party 20-kii sano ee uu xukunka hayay.

Si kastaba ha ahaatee, xisbiga cilmaaniga ah ee Jamhuuriga (CHP), oo ah xisbi muddo dheer ka soo horjeeday xidhashada indho-shareerka ee baarlamaanka iyo xafiisyada dawladda, ayaa arrintan dib u soo nooleeyay bishii Oktoobar iyaga oo soo jeediyay soo jeedin ah in lagu dhaqo xuquuqda sharci, isku day ah in ay soo jiidato taageerada codbixiyayaasha muxaafidka ah.

Halkii sharci laga soo saari lahaa, xisbiga AK wuxuu isku dayay inuu wax ka beddelo dastuurka si loo dammaanad qaado xaqa uu qofku u leeyahay in uu mar keliya xirto xijaabka. Isagoo kor u qaadaya saamiga, madaxweynuhu wuxuu sheegay in wax ka beddelka uu sidoo kale ka koobnaan doono tallaabooyinka lagu ilaalinayo qoyska.

Haweenka xijaaban ee Turkiga ayaa muddo dheer la daalaa dhacayay sharciyo u diidaya inay xirtaan xijaabka iskuulada ay dhigtaan arday ahaan iyo xarumaha dowladda oo ah xirfadlayaal, inkastoo dalka ay ku badan yihiin dumarka xijaaban. Xisbiga CHP waxay dadka ka dhex kiciyeen aragti kasoo horjeeda xijaabka oo waxay taageertaa sharciyada mamnuucaya.

Arrinta mamnuucidda xijaabka ayaa meel muhiim ah laga gaaray doodaha dadweynaha iyo siyaasadda ee Turkiga intii lagu jiray 1990-meeyadii iyo 2000-meeyadii.

Mamnuucidda xijaabka ee Turkiga ayaa markii ugu horreysay si ballaaran loo hirgeliyay sannadihii 1980-meeyadii, balse waxa ay noqotay mid adag kaddib 1997-kii markaasoo milaterigu ku khasbay xukuumadda muxaafidka ah inay is casisho dhacdo markii dambe loogu magac daray 28-kii Feberaayo “afgambigii ka dambeeyay”.

Baarlamaanka ayaa sanadkii 2008-dii ka qaaday xayiraadii saarneyd ardayda haweenka ah ee xirta xijaabka jaamacadda, tallaabadaas oo uu ku ololeynayay Erdogan oo xildhibaanada CHP, oo uu ku jiro guddoomiyaha CHP Kemal Kılıçdaroğlu, ay ku guuldareysteen inay hor istaagaan maxkamadda dastuuriga ah.

Sannadkii 2013-kii, Turkiga waxa uu qaaday xayiraaddii saarnayd in dumarka ay xirtaan xijaab xarumaha dowladda iyadoo la raacayo isbedello ay dowladdu sheegtay in loogu talagalay in lagu xoojiyo dimuqraadiyadda.

Sida wadamada kale ee carabta, bisha barakaysan ee Ramadaan waa munaasabad bulsho iyo mid diimeed oo muwaadiniinta ay ku dhaqmaan cibaadooyinkooda sanadlaha ah, laakiin masiibada Corona ayaa ka hor istaagtay qaar badan oo ka mid ah taas, iyada oo loo eegayo tirada sii kordheysa ee infekshinka iyo dhimashada fayruuska.

Yamaniyiinta, / bulshooyinka carabta badankood, waxay is weydaarsan jireen booqashooyinka habeenada Ramadaan, qoysaskuna waxay is weydaarsan jireen casuumaadaha afurka iyo cashada, halka salaada taraawiixda ee masaajida ay tahay muuqaalka ugu caansan ee xilliga Ramadaanka sanad walba, marka lagu daro howlaha bulshada sida cajaladaha banaanka, gaar ahaan caasimada, Sanca.

Si kastaba ha noqotee, caadooyinkani way maqnaayeen ama si weyn ayey dib ugu noqdeen bishan barakeysan,  faafitaanka “Covid 19”, maadaama dad badani ka gaabsadeen inay ku casuumaan eheladooda iyo kuwa ay garanayaan inay la afuraan.

Issam Axmed, oo ka mid ah ganacsatada ku nool magaalada Sanca, ayaa wareysi uu siiyay warbaahinta uu ku yiri: “Tiro ka mid ah dadkii aan is naqiinay ayaa u dhintay cudurka loo yaqaan Corona virus, kii ugu dambeeyayna wuxuu ahaa mid ka mid ah ilma adeeradeey laba maalmood ka hor. Sidaas darteed, dhowr bilood ka hor, waxaan joojiyay wax kulan ah oo aan la yeelan lahaa dadka aan garanayo iyo kuwa aan qaraabada nahay, waxaana ku xaddidanahay wada xiriirka.

Wuxuu intaas ku daray: “Mar dambe kama baxo guriga mooyee, oo waxaan ku maamulaa shaqadayda taleefanka, nasiib darro, Ramadaan-ka  ayaa yimid sannadkan iyada oo ay jirto mowjado ballaaran oo faafidda fayraska, sidaa darteed dhammaan kulammada bulshada ee dhaca inta lagu jiro habeenada Ramadaan waa la joojiyay. ”

Issam oo sii hadlaya ayaa yidhi: “Ilaa salaadaha aan ku tukado gurigayga oo buuxa, waxaan ku tala jiraa bishan in aan ku guto waajibaadka waajibka ah, shaqo ka joojinta, Taraawiixda iyo tahajjud.”

 Dareen la’aan

Taas badalkeeda dad badan oo ka joogsanaya gudashada caadooyinkooda Ramadaanka, kuwa kale ayaan dan ka lahayn wax kasta oo dhacaya, waxayna sii wadaan inay ku dhaqmaan caadooyinkooda Ramadaanka, iyagoo aaminsan in waxa dhacaya ay yihiin buunbuunin dhinacyada caalamiga ah ama shirkadaha dawooyinka sameeya ama shirqool caalami ah. “Ka-qaybgal kooxeed”.

Muuqaal fiidiyow ah oo ay si weyn ugu faafinayeen dadka u dhaqdhaqaaqa barta xiriirka bulshada, qaarkoodna waxay u arkeen inuu muujinayo mowqifka iyo xaaladda muwaadiniin badan oo aan weli rumaysan “sheekada korona.”

Magaalada Sanca, kooxda “Xuutiyiinta” waxay ka digayaan faafinta wixii hadal ah ee la xiriira faafitaanka Corona ama dhibbanayaasheeda, in kasta oo la diiwaangeliyey dhimashooyin badan oo ka jira aagagga ay gacanta ku hayaan, oo ay ka mid yihiin hoggaamiyeyaasha darajooyinka koowaad iyo labaad sida Wasiirka Gaadiidka Zakariya. Al-Shami, iyo Agaasimaha Baarista Dambiyada, Suldan Zaaben, iyo warar aan la xaqiijin oo ku saabsan Geerida la-taliyihii Golaha Sare ee Siyaasadda, Yaxya al-Shami, iyo geerida xaaskiisa.

Mid ka mid ah hogaamiyaasha Xuuthiyiinta ayaa ku andacooday in “aqoonta caqiidada ay tahay tii doorka koowaad ka laheyd badbaadinta Yamaniyiinta ka imanaya Corona.” Dayaca iyo qarinta xaalada dhabta ah ee musiibada Corona waxay leedahay doorkeeda ku aadan sii wadida tiro muwaadiniin ah si joogto ah ku dhaqmaan caadooyinkooda iyo dhaqankooda Ramadaan, adigoon qaadin taxaddarrada lagama maarmaanka ah sida dhowrista fogaanta Bulshada iyo ka walwalka xiritaanka afka.

Intaas waxaa sii dheer, maamulka Xuutiyiinta kuma qasbayo muwaadiniinta inay qaadaan tallaabooyin ka hortag ah sida xirashada maaska, iyo mamnuucaya isu imaatinnada munaasabadaha bulshada, iyo tiro ka mid ah bulshooyinka ayaa sii waday ku dhaqanka caadooyinkooda inta lagu jiro bisha Ramadaan si dabiici ah iyada oo aan wax tallaabooyin ah ama taxaddar ah la helin.

Diintu waxay leedahay qiyam iyo mabaadi’, sidoo kale waxay leedahay tacaaliim ka kooban wax ay farayso iyo wax ay diidayso, waxay jidaysaa saxda iyo khaladka. Tacaaliimta iyo akhlaaqiyaadka diintu waxay sameeyaan inta badan caadada dadka diintaas aaminsan.

 Diintu waxay u qaabaysan tahay in ay iyadu maamusho caadada bulshada ee aysan caadadu maamulin iyada. Iyada oo ay saas tahay hadana diinta Islaamku waxay ardaaga u fididay caadooyinka bulshooyinka wixii aan deel-qaaf ku ahayn mabaadi’deeda asaasiga ah.

 Caadadu iyada oo dabeecad ahaan adag, ahna shay la dhowro oo sida xeer oo kale ah, ayay hadana bulshooyinku sii kala caadooyin adag yihiin, dhanka ilaalintana ku kala wacan yihiin. Ilaalinta caadada iyo tacaaliimta diinta se farqiga u dhexeeya ayaa ah caadadu inta badan waa xeer bulsho oo aan macaamilkooda dhaafsiisanayn, halka tacaaliimta diintu ay tahay mid masuuliyadeedu kula qabri galayso oo xisaabteedu macaamil kaliya dhaafsiisan tahay.

Waxay se mushkiladdu timaadaa marka caado bulsho oo iska caadi ah, kuna jirta space-kii xorriyadeed ee diintu ogolayd laga dhigo mid diimeed oo masuuliyaddii qabri iyo qiyaamo isla aadka leh. Marka caado diimayntaas cusri iyo culays laga mudanaya na ka sii daran.

 Caadooyinka la diimeeyo way badan yihiin qof walba oo akhriya qoraalkanna tusaale ayuu ina ku biirin karaa, waana ka rajaynayaa in uu ina ku biiriyo, bal se aan hal anigu soo qaato.

 Maalin ayaan soo galnay aniga iyo dhalinyaro soomaali ah masaajid laba dabakh ka kooban dabakhiisa sare, waxaan ugu tagnay rag dhowr ah oo cibaadooyin kala duwan masjidka ku dhex gudanaya iyo gabadh gadaal fadhida oo iyana cibaadooyinkeeda halkeedaa ku wadata.

Waan is waydiinay waxa ay ka soo doontay masjidka waliba si inkiraad ku jirto?!, marna waan la yaabnay! Waxaan la yaabannahay in ay gabadh masjid cibaado usoo aado – waa masjid aan ragga iyo dumarka teed u kala xidhnayn, deel-qaaf diineed shay ah ayayna noola muuqatay marka dareenka arrintaas aan ka haysano la eego.

Marka aan u sii fiirsaday waxaan ogaaday in dareenkaygaasi uu caadaysan yahay anigu se aan diimaynayo. Inta badan safarada waxaan ku kulannaa hablo soomaaliyeed, waxaa dhacda in tuulo yar lagu tukado, masaajid biyo leh cibaada na u diyaarsan uu ku yaal, bal se xaafadaha ay ku adag tahay biyaha lala isticmaalayo (weeso bixin) ama ba ay ku adag tahay habla badan oo wada socda in ay salliyo iyo soodhayn siiyaan, marka aad ku dhahdid masjidka maad ku tukataan masaajid ayaaba halkan ahe fal-celiska dadka qaarki waxay ba la tahay in aad munkar amraysid. Masjid aan kala xidhnayn in lagu tukado rag iyo dumar waa shay caadi ah oo diintu diidanayn laakiin dhaqan soomaaliga kuma habboona hadduusan ba ku xarrimnayn, taasi dhib ma lahaateene waynu diimaynaa.

Kuwa dumarka sida khaldan diinta ugu fasira ma nusqaan ay u maleynayaan bay ka baarayaan mise dan kalay leeyihiin?!