Booliska ayaa la sheegay in ay ka hor istaageen in la galo goob ay kooxdu qorsheynaysay in ay shir jaraa’id ku qabtaan oo ay kaga hadlayaan gafafka ay ku eedeeyeen ciidamada Ingiriiska wakhtigii gumaystaha.

Mas’uuliyiinta Kenya ayaa isniintii is-hortaagay shir jaraa’id oo looga dan lahaa in lagu baahiyo walaaca laga qabo dhaqan-xumada ciidamada Ingiriiska ay ka geysteen gudaha dalkaas, oo ay ku jiraan arrimaha xuquuqul insaanka iyo xadgudubyada deegaanka, sida ay sheegtay wakaaladda wararka ee Reuters.

Talaabadan ayaa timid saacado un ka hor imaatinka Boqorka Ingiriiska Charles III iyo Boqorada Camilla oo booqasho afar maalmood ah ku tagay dalka Soomaaliya la deriska ah Kenya ee Bariga Afrika, taasoo u dabaaldageysa sanad guuradii 60-aad ee ka soo wareegtay markii uu xornimada ka qaatay Boqortooyada. Booqashada maanta oo Talaado ah ayaa loo isticmaali doonaa in lagu aqoonsado “dhinacyada xanuunka badan” ee taariikhda la wadaago, oo ay ku jiraan fallaagada Mau Mau ee gumeysigii hore ee Ingiriiska 1952 ilaa 1960, kaas oo dilay kumannaan Kenyan ah, qoyska boqortooyada ayaa sidaas ku sheegay bayaan hore.

Dadka deegaanka ee ku sugan magaalada Lolldaiga ee badhtamaha dalka Kenya ayaa ku eedeeyay ciidamada Ingiriiska ee qaybta tababarada ee Kenya (BATUK) inay sababeen dab ka kacay kayn sannadkii 2021-kii oo baabi’iyay in ka badan 12,000 oo hektar oo kayd dabiici ah, iyo inay ku lug lahaayeen dil sannadkii 2012-kii qof dumar ah loo geystay.

Agnes Wanjiru, oo 21 jir ah, ayaa la dilay, waxaana lagu dhex tuuray taangi Septic ah oo ku yaala Hotel ku yaala Nanyuki, iyadoo falkaasi ay geysteen ciidamada Ingiriiska, ka dib markii ay habeen la caweynayeen askar. In ka badan toban sano ka dib dilkeeda, qoyska Wanjiru ayaa sheegay in cadaalada aan weli la horgeyn.

Mas’uuliyiinta Ingiriiska ayaa ballan qaaday inay baaritaan ku sameyn doonaan eedeymaha ka dhanka ah BATUK, oo ka mid ah xarumaha ugu weyn ee Ingiriiska ee lagu tababaro ciidamada dibadda, iyadoo ilaa 100 shaqaale joogto ah ay ku sugan yihiin Nanyuki, oo 200km waqooyi ka xigta caasimadda Nayroobi.

Dowladda Kenya ayaa bilaawday baaritaan bishii Agoosto iyada oo ka jawaabaysa mowjado mudaaharaad ah oo ka imaanayay bulshooyinka maxalliga ah ee u dhow saldhigga ciidanka ee gobolka Laikipia iyo cadho hor leh oo ka dhalatay kiiska Wanjiru ee aan xal loo helin, taas oo ka dhalatay warbixinno sheegaya in askari British ah uu qirtay dilkeeda. Natiijooyinka baaritaanka ayaa la filayaa in loo gudbiyo baarlamaanka dhamaadka sanadka.

Si kastaba ha ahaatee, dadka deegaanka ayaa sii wada inay cambaareeyaan joogitaanka ciidamada Britain, iyadoo qaarkood ay dhawaan wakaaladda wararka ee RT u sheegeen in ciidamadu aysan ixtiraam u heynin Kenyanka ayna rumeysan yihiin inay xasaanad leeyihiin, waana sababta qaar badan oo ka mid ah “dambiyada” ay geystaan ay noqdaan kuwo aan la baarin.

Isniintii, James Mwangi, oo ah madaxa kooxda xuquuqul insaanka ee taageerta dhibanayaasha lagu eedeeyay waxyeelada deegaanka ee Lolldaiga, ayaa u sheegay wakaalada wararka ee Reuters in booliisku ay uga digeen maamulka hotelka Nayroobi ee loo qorsheeyay in lagu qabto xaflada BATUK.

Wargeysku waxa kale oo uu sheegay in ka hor inta aanu shirka jaraa’id qabsoomin baabuur ay la socdeen ugu yaraan 20 askari oo boolis ah iyo laba baabuur oo kuwa yar yar ah ay xidheen goobta uu shirku ka socday.

Qareenka Kenya Tom Macharia, oo u doodaya beesha Lolldaiga, ayaa wakaaladda wararka ee Reuters ka soo xigatay in uu sheegay in falka booliisku uu ahaa “maqaal xun… Haddii boqorku uu dhab ka yahay arrintan dib u bilaabashada iyo dib u habeynta xiriirka Kenya, wuxuu ku kacay waddo qaldan. .”

Guddiga sare ee Britain u fadhiya Nairobi ayaa lagu soo waramayaa in ay sheegeen in ilaalinta mudaaharaadyada ka dhacaya Kenya ay mas’uul ka yihiin maamulka deegaanka.

Ra’iisul Wasaare Abiy Axmed ayaa Khamiistii ku adkaystay in Itoobiya aysan ku duuli doonin dal kale ama aysan danaheeda ku fulin doonin “dagaal” kadib markii hadallo uu horay u sheegay oo ku saabsan raadinta marinka Badda Cas ay walaac ka abuureen gobolka.

“Waxaa jirta cabsi laga qabo in Itoobiya ay duullaan qaaddo kadib dalabkeenii xoogganaa ee dhawaanahan ee ahaa inaan helno bad,” ayuu Abiy u sheegay kumannaan askari oo ku sugan Addis Ababa oo ka qaybgalayay dhoola-tus lagu xusayay maalinta ciidamada Qaranka.

Waxa uu intaasi ku daray “Waxaan rabaa in aan carrabka ku adkeeyo in Itoobiya aysan ku raadin doonin in ay danaheeda dagaal ku gaarto, waxaa naga go’an in danta guud lagu gaaro wadahadal iyo gorgortan.”

Khudbad uu ka jeediyay taleefishinka 13-kii Oktoobar, Abiy Axmed wuxuu ku sheegay in Itoobiya oo aan bad lahayn ay tahay “dal jiritaankiisu ku xiran yahay badda cas,” marin biyoodka weyn ee ganacsiga caalamiga ah.

Waxa uu sheegay in Itoobiya ay u baahan tahay inay hesho deked, isagoo intaas ku daray: “Haddii aan qorsheyno in aan nabad ku wada noolaanno, waa in la helaa qaab aan wax ku qeybsanno si dheellitiran”.

Hadalladaas waxa ay walaac ku abuureen dalalka deriska ah, gaar ahaan ee Eritrea oo leh xeeb dheer, waxayna wasaaradda warfaafinta Eritrea oo ku raadjoogta hadalka Abiy ay bayaan ku tilmaantay in”hadallada” gelitaanka badda ay yihin waxa ay ugu yeertay kuwa ” xad-dhaaf ah “.

Dalka labaad ee ugu dadka badan Afrika oo ay ku nool yihiin 120 milyan oo qof, ayaa dhaqaalaha Itoobiya waxa uu noqday mid xaddidan.

Itoobiya waxay lumisay xeebteeda kadib markii Eritrea ay ka go’day Addis Ababa oo ay si rasmi ah ugu dhawaaqday madaxbannaanida sannadkii 1993 kadib dagaal saddex iyo toban sano socday.

Ra’iisul wasaaraha ayaa u sheegay xubnaha baarlamaanka khudbad uu maalmo ka hor ka jeediyay taleefishinada in dalka bariga Afrika ee aan bad laheyn uu xaq u leeyahay inuu yeesho dekad, nabada gobolkana ay ku xiran tahay “wax wadaagid dheeli tiran” oo ay la yeeshaan dalalka deriska la ah.

Waxa uu sheegay in iyada oo waddamo kale ay ka wada hadlayeen biyo xidheenka Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD) iyo webiyada kale ee xuduudaha isaga gudba si faa’iido wadaaga loo wada yeesho, Itoobiya way ka aamustay arrinta ku saabsan jiritaankeeda.

Itoobiya waa dalka labaad ee ugu dadka badan Afrika. Si ka duwan dalalka ay jaarka yihiin ee Soomaaliya, Eriteriya iyo Jabuuti, ma laha marin ay si toos ah u galaan badda cas, oo ah mid ka mid ah isgoysyada ganacsi ee ugu waaweyn adduunka.

Abiy waxa uu sheegay in inkasta oo aanu jirin wax rabitaan ah oo uu ku faragelinayo arrimaha dariska, haddana helitaanka badda ay lama huraan u tahay halkii ay ku raaxaysan lahaayeen dadka sii kordhaya ee Itoobiya. Hadalkiisa ayaa walaac ku abuuray dadka wax indha indheeya, marka la eego taariikhda xiisadda kala dhaxeysa Eriteriya.

Iyada oo ka jawaabeysa, dawladda Eritrea waxay ku boorrisay kooxaha iyo shakhsiyaadka inaan lagu kicin hadallada ” xad-dhaafka ah ” ee ku saabsan gelitaanka badda, iyada oo aan la sheegin magaca Itoobiya.

Itoobiya waxay ku tiirsanayd dekedda Jabuuti in ka badan 85% wax ka dhoofinta iyo wax soo dejinta tan iyo markii ay noqotay mid aan bad lahayn ka dib goosashada Eriteriya 1993. Waxay si toos ah u geli jirtay dekedda Eriteriya ilaa ay labada dal dhexmareen dagaal xuduudeed laba sano socday intii u dhaxaysay 1998dii. iyo 2000.

Xiisadda ayaa yaraaday 2018 markii Abiy iyo madaxweynaha Eriteriya Isaias Afwerki ay saxiixeen heshiis nabadeed. Hoggaamiyaha Itoobiya ayaa sannadkii 2019-kii la guddoonsiiyay abaal-marinta nabadda ee Nobel-ka, dib-u-heshiisiintii uu la galay Eriteriya, oo ciidammadeedu ay markii dambe ka barbar dagaallameen ciidammada Itoobiya dagaalkii arxan-darrada ahaa ee labada sano socday ee Tigrayga.

Khamiistii, Abiy wuxuu sheegay in ciidamada Itoobiya “waligood weerar aysan qaadin” cidna ma weerari doonaan,” isagoo raaciyay “waxaa naga go’an inaan danaha labada dhinac wada hadal iyo gorgortan ku helno.”

Ingiriiska ayaa qiratay oo ay aad uga xuntahay qaar ka mid ah gafafka ka dhacay gumeystaha Kenya, Neil Wigan oo ah safiirka Ingiriiska ee dalkaasi ayaa u sheegay Spice FM Talaadadii. Waxa uu hadalkan jeediyay ka hor booqashadii uu dalka ku iman lahaa Boqorka Ingiriiska Charles III.

Neil Wigan wuxuu si gaar ah u tixraacay kacdoonkii Mau Mau – kacdoonkii 1950-meeyadii kaas oo ay si naxariis darro ah u caburisay Ingiriiska ayna horseedday dhimashada ugu yaraan 11,000 oo qof – isagoo sheegay in UK ay si firfircoon uga hawlgashay oo ay la gaartay deegaanno ka baxsan maxkamadaha qaar ka mid ah dhibanayaasha., sidoo kale waxay gacan ka gaysatay dhisidda taallo xusuuseed ee Uhuru Park, Nayroobi.

Dambiyada ay Ingiriiska ka geysatay Kenya waxaa sidoo kale ka mid ah in ilaa 1.5 milyan oo qof lagu xiray xero ‘concentration’ oo ku yaalla dalka oo dhan, halkaas oo haween iyo carruur lagu dilay, jirdil iyo gaajo loogu geystay.

“Waxaan u dooranay luqadda si taxadar leh, waxaanan muujinnay sida aan uga xunahay baarlamaanka. Waxaan u sheegnay sida ugu badan ee dadweynaha,” ayuu yidhi. “Aad baannu uga furnay waxyaalahan adag ee taariikhdeena.”

Si kastaba ha ahaatee, bixinta raaligelinta rasmiga ah waxay sida muuqata u abuuri doontaa xaalad sharci oo adag ee dawlada UK.

“Ma aanan bixin raaligelin runtii xaalad kasta, waa wax aad u adag in la sameeyo,” ayuu yidhi. “Raali-gelintu waxay bilaabmaysaa inay ku gayso dhul sharci ah oo adag, sida la sheegay, heshiiska aanu galnayna wuxuu ahaa heshiis ka baxsan maxkamad, markaa waxay muujisay daacadnimadayada iyo furfurnaantayada inaanu aqoonsanno in xad-gudubyo la geystay. Taasi waxay ahayd dariiqii aanu dooranay oo ay aqbaleen Ururka Mau Mau Veterans Association.”

Wareysiga Wigan wuxuu dhacay iyadoo la sugayo booqashadii King Charles III ee Kenya Talaadadii, Oktoobar 31-keedii. Booqashada boqorka ayaa noqon doonta mid u go’an si loo aqoonsado qaar ka mid ah dhinacyada xanuunka badan ee taariikhda UK iyo Kenya ee ay wadaagaan.

Ugu yaraan 183 qof ayaa lagu dilay iska horimaadyo u dhexeeyay ciidamada difaaca qaranka Itoobiya iyo dagaalyahanada fano deegaanka ah ee gobolka Axmaarada tan iyo bishii luulyo, sida uu sheegay xafiiska xuquuqul insaanka ee Qaramada Midoobay (OHCHR) Talaadadii.

Qaramada Midoobay ayaa sheegtay in in ka badan 1,000 qof oo ay ku jiraan saddex wariye la xiray guud ahaan dalka ka dib markii ay dowladdu mamnuucday isu imaatinnada dadweynaha iyadoo la raacayo sharciga xaaladda degdegga ah ee la soo rogay si looga jawaabo rabshadaha horaantii bishaan.

“Maxaabiista ayaa lagu soo waramayaa in la geliyey xarumo lagu hayo dadka oo aan lahayn waxyaabaha aasaasiga ah,” ayay hay’addu ku tiri hadal ay soo saartay, iyadoo walaac ka muujisay “xaaladda xuquuqul insaanka ee sii xumaanaysa ee gobollada Itoobiya qaarkood.”

OHCHR ayaa sidoo kale sheegtay in ay heleen warbixino sheegaya in ugu yaraan 250 qawmiyadda Tigreega ah lagu xiray deegaanka lagu muransan yahay ee Galbeedka Tigray, halkaas oo dowladda federaalku ay todobaadkii hore wacad ku martay in ay kala diri doonto dhammaan maamullada sharci darrada ah.

Dagaal ayaa ka dhacay gobolka Amxaarada ee woqooyiga Itoobiya horaantii bishii Agoosto ka dib bilo ay xiisad ka dhalatay amar ay dowladdu bixisay oo ahaa in ciidamada ammaanka gobolka lagu daro booliska ama ciidanka federaalka.

Jimcihii la soo dhaafay, madaxweynihii gobolka Axmaarada, Yilkal Kefale, ayaa iska casilay xilkiisa, isaga oo go’aankiisa ku macneeyay caqabado ay ka mid yihiin halganka siyaasadeed ee “qalafsan” ee gobolka iyo la’aanta istaraatiijiyad ku filan oo lagu xallinayo khilaafaadka.

Waxa uu sheegay in qalalaasaha ay kasii dartay, islamarkaana uu fashilmay dadaaladii nabadeed ee lagu doonayay in wax looga qabto dhibaatooyinka amni ee sii kordhaya.

Waxaa hore u jiray warbixino sheegaya in maamulku uu dad badan ku xirxiray gobolka Axmaarada iyo xataa caasimadda Addis Ababa. 14-kii Agoosto, guddiga xuquuqul insaanka Itoobiya ayaa ka warbixiyay xarigga baahsan ee lagu hayo qowmiyadda Axmaarada, iyaga oo ku booriyay mas’uuliyiinta federaalka in ay joojiyaan xarigga.

Ciidamada dowladda Federaalka ayaa la sheegay in ay dib ula wareegeen magaalooyin waaweyn oo ka tirsan gobolkaasi oo ay horey gacanta ugu hayeen dagaalyahanada Fano, balse dagaalka ayaa weli socda.

Qaramada Midoobay waxay ku boorisay dhinacyada iska soo horjeeda inay “joojiyaan dilalka, xadgudubyada kale iyo xadgudubyada,” iyadoo ku adkaysatay “in cabashooyinka ay tahay in lagu xalliyo wadahadal iyo hannaan siyaasadeed.”

Taliyaha ciidamada Suudaan Cabdel Fattah Al-Burhan ayaa Talaadadii u dhoofay dalka Masar safarkiisii ugu horeeyay ee dibadda ah tan iyo markii ay dagaaladu ka bilowdeen Suudaan tan iyo bishii Abriil, sida uu sheegay golaha sare ee talada dalkaasi haya.

Jeneral Burhaan ayaa kala hadli doona madaxweynaha Masar Cabdel Fattah Al-Sisi ” xaaladihii ugu dambeeyay ee Suudaan iyo xiriirka laba geesoodka ah ee ka dhexeeya labada dal” ayaa lagu yiri warbixin uu goluhu soo saaray.

Burhaan, oo ah madaxa golaha, ayaa waxaa weheliyay taliyaha sirdoonka Axmad Ibraahim Muffadal iyo wasiirka ku-meel-gaarka ah ee arrimaha dibadda Cali Al-Sadeeq, ayay raacisay warbixinta.

Dagaalka u dhexeeya Burhaan iyo ku xigeenkiisii hore Maxamed Xamdaan Dabaglo, oo ka amar qaata Ciidamada Gargaarka Degdegga ah ee RSF, waxa uu socday tan ilaa 15kii Abriil.

Dagaalada ayaa kusii fiday caasimada Khartoum iyo gobolka galbeedka ee Darfur ilaa Kordofan iyo gobolka Jaziira, oo ay ku dhinteen kumannaan qof, malaayiin kalena ay ka carareen guryahoodii.

Muddo bilo ah, RSF waxa ay Burhaan ku go’doomiyeen gudaha xarunta militariga ee Khartoum, balse todobaadkii hore taliyaha ciidanka ayaa fagaare ka baxsan xarunta ka sameeyay fagaare si uu dib ugu eego ciidamada ku sugan qeybo ka mid ah dalka ay colaaduhu ragaadiyeen.

Isniintii, waxa uu ku sugnaa magaalada Port Sudan ee ku taalla badda cas, halkaas oo uu khudbad kulul u jeediyay ciidammada, isaga oo wacad ku maray in ay la dagaallami doonaan RSF-ta oo uu ku tilmaamay calooshood u shaqeystayaal si ay u soo afjaraan fallaagada.

“Waxaan meel walba ka abaabuleynaa sidii aan jabhadaas uga guuleysan lahayn, loogana adkaan lahaa khiyaanadan, calooshood-u-shaqeystayaashiisa caalamka oo dhan ka kala yimid,” ayuu Burhaan u sheegay ciidammo fara badan.

“Waqti aan gorfayn lahayn hadda ma jirto, waxaan awoodeena isugu geyneynaa dagaalka, si aan u soo afjarno jabhadda,” ayuu yiri.

Hadalkiisa ayaa yimid maalin kadib markii Daglo uu soo saaray bayaan uu ku faahfaahiyay “aragti” ka kooban 10 qodob oo lagu joojinayo dagaalka laguna dhisayo “dowlad cusub”.

Qorshuhu wuxuu ku baaqayaa in la helo “xukun rayid ah oo ku salaysan hab-dhaqan dimoqraadi ah” iyo “hal, hay’ad ciidan oo qaran, xirfadle ah” – barta aadka u adag ee u beddelay xulafadii hore ee iska soo horjeeda.

Qiyaasaha muxaafidka ah ee laga helay goobta isku dhaca hubaysan iyo mashruuca xogta dhacdooyinka ayaa muujinaya in ku dhawaad 5,000 oo qof lagu dilay iskahorimaadka.

Balse tirada dhabta ah ayaa loo malaynayaa inay intaas ka badan tahay, Qaramada Midoobay ayaa sheegtay in in ka badan 4.6 milyan oo qof ay ku barakaceen dagaallada ka socda gudaha iyo dibadda Suudaan.

Dadaalo dhowr ah oo lagu doonayay in lagu soo afjaro colaada, gaar ahaan Sacuudiga iyo Mareykanka, ayaa fashilmay.

Bishii Luulyo, Masar, oo xuduud la wadaagta Suudaan, oo ay la kulantay qulqulka qaxoontiga deriskeeda ah, ayaa martigelisay kulan xasaradeed oo ay ka soo qayb galeen hoggaamiyeyaasha Afrika si xal loogu raadiyo.

Madaxweynaha Ismaamulka Axmaarada ee Waqooyiga dalka Itoobiya, Yilkal Kefale, ayaa xilka iska casilay, isagoo ku sababeeyay go’aankiisa arrimaha bulshada, caafimaadka iyo qoyska, sida ay sheegtay warbaahinta gudaha dalkaasi Jimcihii shalay.

Yilkal ayaa isku casilay shir deg deg ah oo ay golaha deegaanka ku yeesheen magaalada Bahir Dar, kaasi oo looga hadlayay shaqaaqooyin rabshado wata oo maalmihii la soo dhaafay dhex maray maleeshiyaad deegaanka ah iyo ciidanka, sida uu sheegay wariyaha Ethiopian Reporter.

“Waan ogahay xanuunka ay leedahay in uu xukunka qabto marka ay jirto xiisad iyo in mas’uuliyadda laga tago inta lagu jiro xiisadda, laakiin waxaan bixiyay wax walba oo aan awoodo,” ayay soo xigatay warbaahinta.

Maamulka Itoobiya ayaa gobolka Axmaarada ku soo rogay xaalad degdeg ah oo socon doonta muddo lix bilood ah, taasoo jawaab u ah iska hor imaad dhimasho iyo dhaawac sababay oo dhexmaray ciidamada difaaca qaranka Itoobiya iyo dagaalyahanada Fano ee deegaanka oo horaantii bishan qarxay.

Qalalaasaha ayaa la sheegay inuu ka yimid amarkii dowladda federaalka ee bishii Abriil ee ahaa in ciidamada ammaanka ee gobolka lagu daro booliska ama ciidanka federaalka, taas oo dibad baxayaasha ay sheegeen in ay Amxaarada ka dhigi doonto mid u nugul weerarrada uga imaanaya gobollada deriska la ah.

Yilkal ayaa la sheegay inuu u xilsaaran yahay fulinta mooshin nabadeed oo goluhu ansixiyeen si wax looga qabto dhibaatooyinka amni darro ee gobolka ka taagan.

Si kastaba ha ahaatee, khudbadii uu ka jeediyay iscasilaada ayuu golaha u sheegay in dadaaladii nabadeed ay fashilmeen, isagoo intaa ku daray in maalmo kooban gudahood uu khilaafku faraha ka baxay.

Wuxuu ku andacoodey in qalafsanaanta halganka siyaasadeed ee dadka deegaanka, iyo sidoo kale la’aanta yool midaysan iyo istiraatijiyad waafi ah, ay doorkiisa hoggaamiyaha gobolka ka dhigtay mid adag, Addis Standard ayaa werisay.

Yilkal ayaa xilka madaxtinimo ee gobolka hayay ku dhawaad laba sano.

Goluhu waxa uu madaxwayne cusub u magacaabay Arega Kebede oo hore u ahaan jiray madaxii hore ee xafiiska malayshiyaadka Axmaarada, waana ciidan si rasmi ah u ilaaliya maamulka dawlad deegaanka.