Daahfurka buugga ‘Kasdareen‘ ayaa waxaa bishan nofeembar lagu soo bandhigay magaaladda Oslo ee caasimada dalka Norway.

Shalay galab oo sabti aheyd waxaa magaalada Oslo ku qabsoomay bandhig buug. Goobta bandhiga buugga lagu qabtay ayaa ahayd Beerta Sayniska ee Oslo – Forskningsparken – Oslo Science Park. Wuxuu ahaa bandhig ay ka soo qeyb-galeen dad u badan dhalinyaro hawlkar ah oo bulshada horumaro iyo isbeddel ku sameeyey sida abuurista shirkado ganacsi oo madax-banaan.

Muxuu qoraaggu ka yiri buugga?

Miyaysan ahayn arrin la-yaab leh in aynnu dhigannay taariikh, xisaab, iyo juquraafi, balse aynnu seegnay fasalkii ahaa sida loogu noolaado nolol wanaagsan? Miyuuse jiray fasalkaas horta? Ka warran haddii aan ku dhaho fasalkaas casharradii lagu dhigi lahaa waxaad ka dheegan kartaa dhiganahaan, waxaana macallimiin kuu noqonaya Epictetus, Martin Seligman, B. J Fogg, Mark Hyman, Kelly McGonigal, Matthew Walker, Cal Newport, Kristin Neff iyo Wallace D. Wattles!

Sannaddii 2007 ayaa waxaa ila soo daristay murugo xanuun badan oo igu qasabtay in aan buugaagta ka raadiyo nafis iyo wehel, si aan uga baxsado ciriiriga dhul iyo midka seben ee aan dareemayay. Waxaa halkaas ka bilowday safarkaygaygii qaarinnimada, walow aan yaraantaydii jecelaa akhriska iyo qoraalka. Ma ahayn ruux akhriya buug kasta oo ay dadku ii faaniyaan ama maktabadda yaalla ee waxaan akhrin jiray uun mowduucyada aan xiiseeyo.

Muddo markii ay buugaagtu ii ahaayeen barkin ayaan is-weydiiyay culuumtaan aad habeen iyo maalin ku cayilinayso caqligaaga oo aad ku quudinayso qalbigaaga, goorma ayaad wax ka qori ama bulshada uga faa’iideyn, inta ay naftu kaa nuuxnuuxsanyso? Aniga oo og in aanay dadkaygu jeclayn wax akhriska ayaan 2016 bilaabay in aan Youtube-ka ku baahiyo muuqaallo koobkooban. Nasiibwanaag, 2019 waxaan ka mid noqday dadkii ka badbaaday caabuqii Covid-19. Xabsi-gurigii uu cudurku igu xukumay ayaa waxaa ka dhashay in aan ku curiyo KASDAREEN.

Buugga Kasdareen

Buugga Kasdareen – Cilmi-nafsiga Dhamaystiran ee uu qoray Faysal Shanwiil Baale. Waa buug ku qoran af soomaali oo ka hadlaayo cilmi-nafsiga, falsafada iyo guud ahaan aragtiyo kala duwan ee tilmaamayso ku-dhaqanka wanaagsani ee nafta. Sida aragtiyadaha Stoicism, oo ah waa falsafad qadiimi ah oo caan ah laga soo bilaabo qarnigii 4aad ilaa 2aad ee BC, gaar ahaan Giriigii hore iyo Boqortooyada Roomaanka. Stoics-ku waxay ahaayeen koox ka mid ah faylasuufyadii hore ee Giriigga iyo Roomaanka kuwaas oo raacay hab nololeed dhab ah oo anshax ahaan ku habboon nolosha – waa sida ay sheegaan dadka aqoonta duruqsan u leh taariikhda cilmigaas.

Guud ahaan buugga wuxuu dhinacyo badan wax ka tilmamayaa guud ahaan nolosha sida quraanka kariimka, hurdada iyo guud ahaan nolosha nagu heeraarsan ee maalin laha ah. Qoraa walbo wax baa ku kalifo inuu qoro buug, sida uu horudhaca buugga sheegaayo qoraagga waxaa lasoo derisay murugo xanuun badan oo ku qasabtay inuu ehel la noqdo akhriska buuggaagta. Ehelnimadaasi kadib, qoraaga wuxuu bilaabay inuu ku fikiro sidii asiga laftiisa uu u qori lahaa buug uu kaga hadlaayo waayo-aragnimadiisa iwm.

Akhrisku waa furaha aqoonta. Akhriska waa diyaargarow cajiib ah oo aad ku baranayso sida loo xalliyo noocyo kala duwan oo dhibaatooyin ah oo laga yaabo inaadan wali la kulmin noloshaada. Waxaad fursad u helaysaa inaad la socoto xaalad kasta oo kala duwan oo aad ogaato sida ay ula tacaalaan caqabadaha waaweyn iyo kuwa yaryar. Qoraagga meesha saameynta ay kasoo gaartay waa ‘wax akhriska’. Waxaa jirta maahmaah Shiinees ah ”Haddii aad rabto inaad hal sadar ah qorto akhri kun buug”. Hadda buuggaan Kasdareen ayuu kusoo kordhiyay masraxa buuggaagta Soomaalida.

Tisqaadkaygii koowaad iyo baalfurkii uhoreeyay aan indhahaygu qabteen waxay ahayd aayadda dhahaysa (Qofkii camal wanaagsan sameeyaa naftiisay anfacaysaa). Samaynta dadaal iyo juhdi waa midka aan ka duulayno maantay, gorfaynteenuna kama talaabayso ujeedka iyo nuxurka buugga iyo wixii aan ka faa’iday intii aan akhrinaayay. Ujeedka aan idinkula wadaagayo wixii aan kala kulmay buugga, waa in aan lawadaago walaalkay, walaashay si ay uga faa’idaystaan casharada sida qotoda dheer ee looga fekeray iyo qaadaa dhigii soo ifbixidda buuggaan.

Sida aan bilowgaba ku sheegay buugga waxa uu ka hadlayaa waa dhigane naf lahadal ah, waa dhiganayaasha loogu jecel yahay adduunka, waa kuwa loogu akhris badan yahay koonka aynu ku nool nahay sababtoo ah dunida aad arkayso Alle SWC waxa uu udhisay ujeed, waxaana jinka iyo insiga loo keenay ujeed, waa in aan garano sababta naloo keenay dunidaan iyo waxa nala ka doonaayo iyo in aan garano oo aqoonsano nafteena si aan u gaarno yoolkeena iyo hiigsiga aan usocono.

Dabar: Waxaa la dhahaa kolka awra ama geela laga baqo in ay meel fog aadaan ayaa xarig la soo qaataa, deetana waa la dabraa. Masaafada labada jeeni isku jiraan ugu badnaan waa labo taako iyo bar (2.5).

Dabarka ayaa ukala baxa labo qeybood:

A). Dabrin ama seetayn: Waa marka la rabo in awrku ama neefka in uu daaq doonto isagoon meel fog gaarayn haddana ujeedku yahay in uu neefkaas helo quudka maalintaas.

B). Dabrin (Qabirid): Waa marka awrta ama geela labada jeenyood la isku keeno si awood ku jirto oo labada Cag ee jeenyaha ama suulasha la iskorsaaro si uusan udhaqaaqin. Haddii uu dacmo neefku in uu dhaqaaqo waa in uu boodboodaa ama iska istaagaa. Badanaa Qabiridda waxaa la isticmaalaa marka laga baqo awrku in uu dadku laayo, ama uu qooqan yahay oo looga cabsado geela in uu jajabsho ama uu dilo wax kasta oo uu arko waayo awrku haddii uu qooqan yahay dooh iyo Yur toona ma yaqaano.

F.G. Geela keliya looma isticmaalo dabarka ee waxaa loo isticmaalaa gammaanta siiba Dameeraha.

Dabarka aan ka hadlayno ma ahan kan aan soo sharaxnay ee dabarku waa in aad naftaada ka xakamayso wax kasta oo dhaawici kara, dib udhac iyo fiqsi ku hagi karta, waa ka leexidda wixii aan anfac u lahayn, waa ka hortagga wadda kasta oo xun oo ay naftu jeclaysanayso. Waa tii la yiri (Naftu wax kasta oo ay jeceshahay waxay ku hareeraysan yihiin Cadaabta, wax kasta oo culays ku ah waxay ku hareeraysan yihiin jannadda).

Haddaba sidee ayay naftu waxa ay jeceshahay ugu hareeraysan yihiin cadaabda?

Naftu waxay jeceshahay:

1. In wixii ay doonto samayso: In ay dadka xamato, isku dirto, kalagayso, colaad kala dhex dhigto dad ood iyo hilbo wadaag ah, waxay kaalmaysaa shaydaanka.

2. Macsida: Naftu waxay jeceshahay in ay tumato, raaxaysato, dhagaysato heesaha, aysan kala soocin wixii xun iyo wixii saxan, in ay sidii doonto uwalaaqato xumaanta oo dhan.

Dadka inta badan guulaysta waa dadka casharo ka barta wixii uu horay ugu fashilmay ama dadkii ka horeeyay ay ku fashilmeen, waxayna mar walba la tashadaan dadkii uga horreeyay waddadaan iyo tabihii ay ku guulaysteen ama ku guuldaraysteen. Maahmaah ayaa ahayd (God ninkii galaa laga waraystaa) oo waxaan dadkii usoo joogay ayaa wax laga waydiiyaa.

Maahmaah kale ayaa dhahaysay (Nin gu’ kaaweyn, il guruxeedna kaa weyn).

3. Cibaado la’aan: Naftu ma jecla in ay cibaadaysato, ma jecla in ay salaada ukacdo, ma jecla in ay qubaysato ama weeso qaadato, ma jecla in hurdada laga qaso ama loo kacsho salaadda, waxay naftu isku dhiirigelisaa in aysan tukan, xilliga salaadana ay samaysato howlo kale oo qabyo ah ama ay seexato ama iska dhaadhiciso in uu jiro qabow, ama ay dhahdo hadhow baad samaynaysaa waxaas. Naftu ma jecla in ay soonto oo gaajo iyo haraad midna ay ku dhaqaaqdo, waxay jeceshahay in wax kasta oo ay hamiddo samayso naftu. Horaa loo dhahay (Fadhi iyo fuud yicibeed la isku waa).

Haddii aadan haysan xarigga Alle, waxaad tahay ruux aan gaarayn libinta iyo guusha teeda wanaagsan. Ma noqonaysid ruux qorshihiisu ufulo, taladuna waa kaa kala yaacdaa. Alle wuxuu Qur’aanka ku yiri (Qofkii igooyaa, anna waan goyn). Ruuxa waxa uu dadnimo leeyahay markii uu guto waajibaadka Alle, haddii aad rabto in aad hadafkaaga iyo yoolkaaga gaadho waa in aad xarigga Eebbe qabsato.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ( Ruuxii Illaahay ka cabsadda ee sabra, Illaahay ma dayaco dadka wanaaga sameeya ajarkooda).

4. Sadaqo la’aan: Naftu ma jecla in wixii ay haysato in ay bixiso waayo waxaa umuuqanaya fakhri, gaajo, abaar iwm, waxayna qofka ku khasbaysaa in uusan waxba bixin.

5. Jiif oo jaq (Howlyari): Naftu waxay jeceshahay in aysan wax howl ah qaban, in waxkasta ay si fudud ku soogalaan, in ay dadka dhacdo ama tuugsato, in wax kasta oo qof haysto ay ayadu si dhibyar haku hesho xoog iyo xeelad. Ma jecla in ay rafaad badan umarto in ay wax la soo baxdo oo isxakunto.

Naftu intaas lidkeeda ayay neceb tahay, inta ay dhibsato oo dhan waxay ku hareeraysan yihiin Jannadda balse shaydaan ayaa busto qoyan ka saara dhabarka si ay u dareento culays iyo wahsi.

Hoggaan: Hoggaamintu waa in aad naftaada xakamayso, kadibna aad ku hoggaamiso hadafka iyo yoolka aad leedahay. Haddii aad jeceshahay ka guul gaaridda arrin, waa in aad dejisato qorshe cad oo aad ku hagto nafta si aysan dhinacna uga leexan, uguna toosnaato.

Haddii aad go’aansato in aad ka guul gaadhid in aad cibaadaysato waa in aad go’aansato in shanta waqti ku tukato masaajidka, waa in aad la timaado wax kasta oo diintu ku amartay, waa in aad ka dheeraato wax walba oo diintu kaa xarimtay, iskana fogayso wax kasta oo nusqaamin kara cibaadadaada waxaad gaadhaysaa halka aad usocoto.

Aan usoo yare noqdo buugga Dabar iyo Hoggaaan waa dhigane ina baraya sida aan u xakamayn lahayn nafta, uyeelan lahayn qorshe ku dhisan istiraatijiyad, ku dhisan hiigsi, saldhigna looga dhigay fulin bilaa hagrasho ah. Buugga waxa uu ina barayaa waddooyinka aan ku gaari karno guusha, sida iyo taatikada aan utababari karno ruuxda iyo jihaynteeda.

Buugga waxa uu inoo tilmaamayaa waddooyinka ama caadooyinka xunxun ee inoo horseeda guuldarada sida:

A). Cabsida: Qoraaga ayaa inooga digay in aan la noolaano cabsida waayo Cabsidu waa cudurka koowaad ee dila riyooyinka, waxa ugu badan ee qofku ka baqo maahan wax jira waa kutirikuteen ama sawir beenaad ay maskaxdiisu u daartay kadibna uu daawaday qofka. Waxaana qofka maskaxdiisa ku soodhacaysa ama umuuqanayaa dad guuldaraystay, dad nolosha kadhacay, dad isaga ka horeeyay oo waxaan isku dayay balse waxba ka keenin iyo kalsooni la’aan.

B). Cududaar: Qoraaga ayaa waxba kama jiraan ku tilmaantay in qofku uu la yimaado cududaar aan loo hayn qiil iyo wax lagu qanci karo. Dadka inta badan la yimaada cududaaro aan waxba ka jirin ama aan lagu qanci karin sida waqti igu filan oo aan howshaas ku qabto ma hayo, dhaqaale aan wax ku bilaabo ma hayo, fursaddaan waa idhaaftay balse dib ayaan uga faa’idaysan, waan da’yarahay, waa igu adagtahay, berri danbe ayaa qaban ama bilaabin, sannadka danbe ayaan qorshaystay in aan howshaas gudagalo, xaalado adag baa iga haysta qoyska iwm.

C). Caajis: Qoraaga ayaa mataanaysay Caajiska iyo Go’aan la’aanta. Caajisku waa fidno iyo cudur dilaa ah oo shakhsiyadda qofka ka dhiga mid aan waxba ahayn, waa dhaqan aan wanaagsanayn oo ku habsaday ummadda oo dhan, waxaana ka badbaaday inyar oo dunida koonkeeda kunool ama dhintay. Caajisku waxa uu waxyeelo ugaystaa hab fekerka qofka, waxa uu daciifiyaa unugyada jirka, waxa uu sallaanka nolosha ka tuuraa nafta, waxa uu wax kama jiraan ka dhigaa hadafka iyo hiigsiga nolosha.

D). Eedaynta dadka: Fashilka iyo xakamayn la’aanta nafta waxay ruuxa u horseedaa in uu eedayn iyo cabbaarayn dusha usaaro cid aan wax shaqo ah kulahayn, cid aan ab iyo sinjitoona shaqo ku lahayn isagoo ama ayadoo nafis ka dhex aragta. Haddii aad aragto qof eed la soo taagan mar walba waa qof ka dhacay nolosha, waa qof aan lahayn hiigsi fog iyo hammi toona, waa qof nolosha ka dhacay balse isku qarinaya ruux si uu eeda dusha uga saaro.

F). Qorshe la’aan: Qorshe la’aantu waxay ka mid tahay caqabadaha soo wajaha qofka maxaayeelay markii aad rabto in aad gaadho hadafkaaga iyo yoolkaaga waa in aad leedahay qorshe cad oo aad wax ku kala waddo.

Markii aad kutalo gasho in aad noqoto qofka koowaad ee guulaystaha ah waa in aad talada ku darsataa in uu jiro ruux adi tartan kula galaya oo masaafadda aad jarto kula jaraya, inta aad hurudo waa uu soo jeedaa, inta aad wax diyaarinayso waa uu kula diyaarinayaa, inta aad cibaadaysanayso waa uu kula cibaadaysanayaa ruuxaas.

Soomaalidu waxay dhahdaa (Ninkii seexdaa sicii dibi dhal) oo ay ula jeedaan qof kasta oo isdhigtaa waxa ku hareeraysan guuldaradda hadafkiisa.

Maahmaah kale waxay ahayd: Saddex weligaa ma gaartid (Ruux qorshe leh, ruux go’aan leh, ruux rabbitaan leh). Qofka hadduu qorshe cad leeyahay, go’aan adag leeyahay, rabbitaanna leeyahay waxa uu si fudud ku gaarayaa hadafkiisa sababtoo ah (Qowl iyo qorsheba waa la caddeeyaa), haddii aadan lahayn qorshe meel ma gaari kartid.

Alle wuxuu Qur’aanka ku yiri (Haddii aad go’aan gaarto, talo saaro Allaah, Allena waa jecelyahay kuwa talada saartee).

J). Kibirka iyo isla waynida: Qofka kibirka badan iyo qofka xishoodka iyo cabsida badan midna meel magaaraan. Kan kibirka badan waxa uu iskala weyn yahay wax kasta oo qof sameeyo, waxa uu isku arkaa in uu dadka wax dheer yahay, waxa uu isku arkaa in uu yahay kan keliya ee dunida ka arrimiya, kan keliya geyigiisa wax laga waydiiyo haddana ay dadku u arkaan mid aan hargiisa dhaafsiisanayn oo aan la tirsan.

Maahmaah ayaa ahayd ( Kibirku harkuu kaa saaraa, hoosna kugu ma simo), si walba oo aad u qabwayn tahay wax qabadkaagu wuxuu ku soo aruurayaa qalbigaaga un waayo cidda kibri kartaa waa Alle weyne oo keliya, waxaad tahay addoon, wax aad dheer tahay ma jiraan khalqiga Alle abuuray.

Horaa loo dhahay saddex waa isqabtaan (Qof qosol badan iyo qof qoonsi badan, qof quud jecel iyo qof aan u quurin, qof qab weyn iyo qof aan u qabin).

Gunta iyo gunaanadka hadalkayga. Qof kasta uu dunida jooga in uusan hilmaamin in dunidu tahay meel lagu hoydo ee aan lagu nagaan. Daarta dhabta ah ee lagu nagaado waa tan aakhiro. Waa tii uu lahaa Xaatim Al-Asam: Maalin kasta oo isoo marta shaydaanku wuxuu idhahaa Maxaad cuntaa? Maxaad lebbisataa? Xagaad degin?

Anna waxaan ku dhahaa:

A). Waxaan cunaa geeri

B). Waxaan lebbistaa kafan

C). Waxaan degin qabri.

Waxaan ka fahmaynaa xikmaddaan kooban sida ku cad buugga Socdaalka Nolosha ee uu qoray Maxamuud Axmed Muuse Tallman, in halganka noloshu tahay mid sahay qaadasho aakhiro aysan ahayn mid lagu waarayo adduunyadaan sababtoo ah waa tii la yiri: Afar shay, afar kuguma simaan:

A). Hantidu taajirnimo kuguma sii hayso.

B). Xinnaysigu shaabnimo (dhalinyarnimo) kuguma sii hayso

C). Daawona caafimaad kuguma sii hayso

D). Nololina sii jirid kuguma sii hayso.

Waa tii uu lahaa Abwaan Yuusuf Cabdulle Muuse qaar ka mida gabaygiisii haddii dunida lagu waarayo.

1. Haddii dunida lagu waarayoo, daayin noqonayso

2. Waxaan laga dileen Nebiyaddii laysu soodirayee

3. Asxaabihii baan degeen, daahirka ahaayee

4. Faadumo iyo dirkeedii ayaa dumug yiraahdeene

5. Daahaa ku noolaan lahaa dalagyadoodiiyee

6. Anse waxaan daliishaday inaan laga danbaynaynee.

Waxkasta oo lasameeyo waxay leeyihiin qodobo laraaco oo lataaban karo waayo waxaad aragtaa ashyaa badan oo fara ku samays ah oo la sooraacsho tusmooyin ku waas oo ka turjumaya qaabka loo addeegsanaayo. Tusaale ahaan, waxaad soogadatay Matoor waxa uuna leeyahay qaab loo isticmaalo Matoorka, waxaana kuu fududaynaya waraaqda yar ee la sooraacsho taasoo ku dhan habkii aad u addeegsan lahayd. Haddaba sidaa silamida ayaa halganka noloshu ay ubaahan tahay in aad fahanto waxyaalaha lagu gaaro sacaadada nolosha adoo ka duulaya Alle ka baqidda iyo waxyaalaha lagaaga baahan yahay.

Taqwada Alle: Waxaa qofkasta oo Alle iyo Rasuulkiisa rumeeyay laga rabaa in uu la yimaado wixii lafaray oo dhan, kana cabsado Eebbihii abuuray oo koonkaan keenay. Waa in uu la yimaadaa taqwo dhab ah iyo Alle ka cabsi ku salaysan khushuuc iyo ilmayn Alle dartii uqabatay.

Alle kor ahaaye wuxuu yiri: (Kuwa xaqa rumeeyoow dhowra xilka iyo waajibka Alle uu idin saaray dhowrid dhan). Suuradda aali-Cimraan: Aayadda 102.

Wuxuu kaloo yiri kor ahaaye: (Dhowra xilka iyo waajibka Alle uu idin saaray intii karaankiinna ah). Suuradda al-Taghaabun: Aayadda 16. Waxaan ka fahmaynaa in aan la nimaano waxkasta oo Alle ina ku waajib yeelay maxaa yeelay waanala waydiin doonaa maalin maalmaha ka mida. Haddaba waxaa nala karabaa in aan la nimaano taqwa iyo Alle ka cabsi si aan ugu guulaysano nolosheena adduun iyo aakhiraba.

Alle wuxuu kaloo yiri kor ahaaye (Kuwa xaqa rumeeyow dhowra cahdiga Alle iyo xilka uu idiin saaray, wax sanna ku hadla). Suuradda al-Axsaab: Aayadda 70.

Waxaan ka fahmayna qowlka Alle in uu nagula dardaarmayo in aan ilaalino balamaha maxaa yeelay dadka islaamka ah waxay gaalka uga duwan yihiin waa ilaalinta balamaha inbadan Alle qur’aankiisa ayuu ku yiri war dhowra oo oofiya balamaha.

Alle waxa uu yiri (Oofiya balamada, balamaha waa lays waydiin doonaaye). Markale waa tii uu lahaa (Kuwa Alle rumeeyoow oofiya balamaha). Dhammaan aayaadkaas waxay inoo faa’idaynayaan in aan ilaalino cahdiga iyo balamaha aynu galno.

2. Alle ka cabsiga: Wuxuu kaloo yiri kor ahaaye: (Qofkii Alle ka cabsada oo waajibkii iyo xilkii uu saaray guta, makhraj buu u yeelayaa, meel uusan filayna waa ka irsaaqayaa). Suuradda ad-Dalaaq.

Alle waxa uu inoo balan qaaday ruuxii ka cabsada isaga, gutana waajibaadkiisa Alle, rumeeyana rumayn dhab ah, waxaa loofurayaa waddo uusan ka filanayn wax irsaaqad ah. Alle inbadan aayaadkiisa waxa uu inoo ku sheegay qofkii uu rabana in uu irsaaqo xisaab la’aan, qofkii tala saarsadana Allaah waa nabad geliyaa. Waxkasta oo kugu dhacayana waa qoran yihiin oo Allaah kuu qoray maalintii ruuxda lagu gashay.

Anas bin Maalik (Alle raali haka noqdee) wuxuu yiri: Waqtigii Nebiga (NNKH) waxaa jirey laba nin oo walaalo ah; midkood Nebigu (NNKH) u adeegi jiray, midna camalkiisuu raacan jiray. Maalin baa kan dambe Nebiga (NNKH) uga soo eed sheegtay walaalki una sheegay inuusan noloshiisa wax u kasban. Nebigu (NNKH) wuxuu ugu jawaabay: Waxaa laga yaabaa in laguga irsaaqo dartiis. (Tirmidi baa sanad saxiix ku weriyey).

Qofka islaamka ah waa in uu ahaadaa ruux markasta ujeeda Allaah, kana cabsada, sidoo kalena guta waajibaadkiisa, Alle ma luminaayo ajarkiisa. Waxaan kaloo idinku baraarujinayaa, haddii aad rabtaan in aad ku noolaataan nolol sare waa in aad gudataan waajibaadka Alle. Waxaad ku guulaysanaysaan halgankiina nolosha, waxaana hananaysaa guusha aad dalbaysaan.

Samaynta camal wanaagsan: Waxaa laga rabaa qof kasta in uu la yimaadaa camal midba midka uu ka kheyr badan yahay. Waayo ruuxii sameeyaa wanaag Alle waa ulabo jibaaraa wanaaga uu sameeyay ajarkiis. Haddii aan wacad ku marno in aan gudano wanaag, se waxaan aragnay wanaagii mid ka sii fadli badan waa in aan ku dhaqaaqnaa ka fadliga badan. Waxaad damacday in aad bixiso sadaqo kuna bixiso iskuul, waxaad aragtay masjid la dhisaayo waa in aad ku bixisaa masjidka isagaa fadli badane. Sababtoo ah bogcadaha Alle waxaa ugu fadli badan masaajidda, waxaana ugu xun suuqyada.

Caddayi Ibnu Xaatim (Alle raali haka noqdee) waxaa laga soo xigtay in Nebigu (NNKH) yiri: (Haddii uu qofku dhaarto oo ballan qaado inuu camal falaa oo dabadeed arkaa camal kale oo ka wanaagsan kii hore, waa inuu falaa camalka wanaagsan ee dambe).

Soomaaliduna waxay dhahdaa in adduunka lajooga waxaa diiday shidaad “dhib” taasna waxa ay keentay in malaayiin ummada oo dunida ku nool ay waayaan naftooda iyagoo raadinaya nolol waarta. Waxay usocdaaleen waddan iyagoo isaga gudbaya carro, laba waddan, qaarad. Waxay baadi goob ugalaan sidii ay sacaado ugu noolaan lahaayeen.

Qof walba waa sida uu isagu ugu sadcaalo nolosha. Ruux ayaa usafra in uu helo adduunyo isagoo umaraya waddo aad u dheer oo dhib badan. Waxa uu la kulmaa dhibaato, waa lagu halaagaa, waa kufaa waa kacaa, waa dhididaa, waa daalaa, waa quustaa mar mar. Waxa uu isku dayaa in uu usabro nolosha balse waxa uu arkaa in aysan raali ka ahayn naftiisa xaalka uu ku sugan yahay. Waxa uu gudo galaa in uu isku diyaarsho halgan. Waxa uu usoo tabaabushaystaa in uu tago isagoo diyaarsanaya sahay raadinaya nolol waarta.

Damaca aadanaha waa mid aad u sareeya, waa mid naaqusa, siyaada, dhex dhexaad noqda. Waa mid ummaddu ay ku halaagsamaan waayo bini’aadanka ayaa ah mid naf iyo maalba uhura tabcashada adduunyo iyo in ay kasbadaan maal fara badan. Tani waxay kuu horseedaysaa in aad fahanto meesha aad usocoto iyo meesha aad ka socoto.

Buugga Dabar iyo Hoggaan waxaan bulshada kula talinayaa in ay akhriyaan buuggaas, waa toobiye wanaagsan oo kugu hagaya waddada toosan, waa buug xikmad badan ka buuxdo, waa buug ku siinaya fursad aad ku gaadho halka usocoto, waana sahay aakhiro iyo adduun ku anfacaya.

___

Qoraaga Buugga: Jawaahir Siciid Nuur

Gorfaynta Buugga Caawiyaha Ardayga

Buuggan oo ah dhiganayaasha loogu jecelyahay akhriskooda ayaa xoogga saaraya caawinta ardayda, hoga-tusaalayn iyo talo siin. Buuggan waxa uu ka midyahay buugta farakutiriska ah ee Soomaaliga ku qoran si qoto dheerna uga hadlaya baahiyaha dhabta ah ee ardayga Soomaaliyeed haysta.

Waxay dhib badan ardadu ku qabeen diyaarinta imtixaanka, welbehaarka haddana ay sababto in arday badan oo Soomaaliyeed ay isaga haraan guud ahaan waxbarashada, sababtuna wax kale ma ahan waa cabsi ay ka qabeen imtixaanaadka. Inta badan waxa dhacda kolka uu soodhawaado imtixaanka in ardada Soomaaliyeed ku ordaan in ay dib u eegaan wixii la soobaray balse waxaa lagayaabaa in ardaygaas uuba hilmaamo maadooyinkii ileen dib uma muraajacayn jirin maado walba.

Waxay tani keentaa in ardaygu kala kulmo maadada niyad jab, waxayna ku noqotaa maado cusub. Isaga oo qaba cabsi badan ayuu u soo xaadiraa gelidda imtixaanka. Gacan baqaysa xariiq mooye farshaxan mayeelato, waxaa ka dhaca waqtiga isagoo hadba bog rogrogaya welina ka shaqayn su’aalaha ayaa laga qaadaa waraaqaha, waxayna ugu dambayn sababtaa in uu ku dhaco imtixaanka.

Haddaba haddii uu ardaygu dhib ku qabay diyaarinta imtixaanka, jadwalka, habka u wanaagsan ee wax akhriska, waxa uu buuggan maanta kaa saacidayaa sida aad u samaysan lahayd jadwal wax akhris, xilliyada ugu haboon ee wax la akhriyo, qaabka ufudud ee wax loo fahmi karo iyo habka cilmiyaysan ee loo wajaho xaalad walba oo ardayga haysata.

Buuggan waxaan kaloo ku arkay waxyaabo cajiiba oo aad ii cajabgashay taasoo igu khasabtay in aan akhriyo inkabadan 10 jeer buuggan.

Waxaan arday walba kula talinayaa in uu wehel ka dhigto buuggan, waa buug uu ardaygu ka heli karo xogo badan oo kaa dahsoon, talooyinkii aad uga baahan lahayd cid, waqtina uu kaaga lumi lahaa, maanta waa la fududeeyay, waxaana arrintaas kuu sahlay buuggaan Caawiyaha Ardayga.

Buuggaan waxa uu ka kooban yahay:

Cutubka 1-aad

Hagaajinta naftaada, Alle ka cabsiga, akhriska Qur’aanka, faa’idada laga helo akhriska Qur’aanka. Badinta digriga Alle, maaraynta waqtiga, waddada uwanaagsan ee aad guul ku gaari karto.

Cutubka 2aad

Sida aad isaga joojin lahayd walbahaarka, aqoonsiga xudduuda maalintaada, tirakoobyadii dadkii ku dhacay imtixaanadii hore ee shahaadiga iyo waxa sababay in ay dhacaan, isku mashquulinta mar xalad aadan gaarin iyo ka fikirka mustaqbalka.

Cutubka 3aad

Degsashada qorshe maalmeedka ardayga
Afar hab oo aad wahsiga isaga joojin karto
Sida aad ku degsan karto jadwal maalinle ah
Qaadashada nasiino naftaada ah, ka faa’idaysiga waqtiyada firaaqada, joogtaynta akhriska, ka fogaanta wixii ku mashquulinaya iyo xasuusashada jadwalada kuu degsan iyo ku dhaqankooda.

Cutubka 4aad

Ku guulaysiga imtixaanaadka
Sida aad ku noqon karto ardayga kaalinta kowaad ka gala imtixaanka
Habka aad isugu diyaarin karto gelidda imtixaanka
Sida aad ugali lahayd imtixaanka
Xilliyada u haboon ee wax la akhriyo
Xal u helidda welbahaarka
Xakamaynta naftaada
Wanaajinta hab dhaqankaaga
Dhegaysiga badan iyo sharfidda inta kugu hareeraysan
Isku dhimrinta ardada iyo macalimiinta
Seexashada hurdo kugu filan
Deganaan iyo ixtiraam joogta ah.

Waa inyar oo ka mida waxyaabaha ku xusan buugga Caawiyaha ardayga, kaasoo haddii aan dhaho waan ka faaloonayaa ay igu qaadanayso waqti aad u dheer, taasina aysan macquul ahayn.

Gunta iyo gabagabada

Waxaan jeclaan lahaa in buuggaan la baahiyo, lana gaarsiiyo gobolada Soomaalidu degto si loo daboolo ugu yaraan baahiyaha gaarka ah ee haysata ardayda Soomaaliyeed. Buuggaan waxaa la rabaa in uu yaalo guri walba waayo waxaan ognahay in xaafad walba ay joogaan arday waxbarata, sidaas darteed ayaan kuu leeyahay buuggaan hakuu yaalo gurigaaga, kana dhigo wehelkaaga dhabta ah.

Waa buug yarayn doona walbahaarka haysta ardada oo idil, kuma xirna oo keliya kan iskuulka dhigta balse waxa u baahan qof walba oo arday ah waayo wax badan oo kaa maqnaa ayaad ka helaysaa buuggan insha Allaah.

Waxaana Macalin Cali Xuseen kula talinayaa in uu baahiyo buuggaan, gaarsiiyana gobol walba iyo magaalo walba. Waxaana rajaynayaa in maanta wixii ka dambeeyaa aysan jiridoonin arday dambe oo ka welwela imtixaanaadka waayo sirta aadan uga welwelayn waxa kuu sheegaya buuggan insha Allaah

Qoraaga Buugga: Macalin Cigaal

Buugga Murtida Dardaaran Haween – Halku dhigga buugga ” Hagaha murtida dumarka iyo xulashada guurka”

Waxaan ayaantaan akhrintiisa ku howlanaa buugga magaciisu kor ku xusan yahay, waxaana uu ka hadlayaa arrimo badan oo xambaarsan mowduucyo kala duwan oo la xiriira qoyska, xulashada lammaanaha, dhaqanka iyo waxay diintu ka qabto.

Milgaha, mudnaanta, qiyam iyo qadarinta uu siinaayo haweenka waa mid runtii wax badan ka beddelaya dareenka bulshada. Siiba hadday akhristaan hablaha Soomaaliyeed waxay unoqon lahayd kayd ay ka helaan xogo badan oo ka dahsoon.

Ma ahan mid aan ku sookoobi karo buuggan waxa uu ka hadlaayo maqaal, sheeko iyo faalo kooban.

Miidda, dhumucda ku duugan buuggan ayaa ah mid si heer sare ah loo farshaxameeyay, lagularay hal tabin, macaanayn iyo subkid siyaabo kala duwan loogu sharaxay dhiganahaan.

Marka hore buugga waxa uu bixinayaa arar, afeef hadba sida aad u taqaano, waxa uu ka faaloonayaa qoraaga intii uu waday baarista cilmiga ku duugan buugga. Waxa uu bixinaya dardaarano la xiriira xulashada guurka, qoyska, kobcinta iyo garashada da’yarta.

Buuggan waxa uu cutubka kowaad aad uga faalooday qoraaga erey bixino uu ka sameeyay haweenka Soomaaliyeed, qeexitaano aad uga fikiray qoraaga, kuwo igu cusbaa iyo kuwo aan horay u maqli jiray iyo qaar aanba ilaaway xusuustana ka baxay.

Ereyada aad taqaanaan waxaa ka mida, Haween, Dumar, Gabar, Cadrad, Gashaanti, Maranti “Afo, Arar, Xaas”, Hooyo, Habar, Baaluqad, Dumaashi, Soddoh, Gaari, Baali, Gambooley, Goombaar, Guudweyn, Guumeys, Foodley, Rablayn, Roorsi, Basaas, Dhaashi, Dangalo, Dadab-Gal, Dhibaad, Dhalmadays, Dhigaal, Dihasho, Naashudo, Naakirad, Moqorad, Moora-dhac, Madax-shub, Minweyn, Minyaro, Mugmugato, Meelmadaya, Marasho, Masruuf, Masayrtir, Meher, Mashxarad, Cudad, Caro-celin, Garoob iyo Carmal.

Waa inyar oo aan ka xasuusto erey bixino iyo qeexitaano cajiib ah uu ka sameeyay Qoraaga. Waxa cajiib ah erey bixinada waxay ku salaysanyihiin qoyska siiba dumarka. Waxaa aad uga helay sida quruxda badan ee farshaxamaysan ee uga faalooday cutubkaas, waxaana arrin layaableh ah dardaaranka qiimaha badan ee uu kaga faalooday.

Cutubka labaad ayuu uga hadlay Guurka.

Noocyada guurka, erey bixinada guurka uu leeyahay, xiriirka soojireeenka ah ee ka dhexeeya guurka iyo dhaqanka Soomaalida isagoo qoraaga aad ugu dheeraaday dhaqanka suuban ee ay leedahay ummadda Soomaaliyeed oo ku kala nool qaaradda Afrika iyo guud ahaan geyiga Soomaaliya, isagoo mid walba dul istaagay qoraaga si cilmiyaysan, ka fiirsasho leh, deganaan, debecsani ku dheehan tahay ayuu uga faalooday buuggaas.

Waxa kale oo uu qoraaga aad uga hadlay xiriirka Jaceylka iyo guurka ka dhexeeya, isagoo sooqaatay daliilo Qur’aanka iyo axaadiista Nebiga “NNKH” ku soo arooray. Dhinaca kale wuxuu ku dabaqay dhaqanka soojireenka ah ee Soomaalidu leedahay, isagoo sooqaatay dhaqanadii hore, qaabkii hore ee ay kuwada xaajoon jireen Soomaalida, qaabka uu ahaa haasaawahooda iyo murtidii ay adeegsan jireen.

Cutubka 3aad ayuu uga hadlay murtida ay gaarka u leeyihiin hablaha Soomaaliyeed.

Murtida ayaa isugu jira maahmaahyo, xikmado, suugaan goos-goos ah oo macaaneenaya murtida, sheekooyin la xiriira haweenka oo laga soo dhimbilay murti dhaxal gal noqday.

Maahmaayada haddii aan ka sooqaato min hal xabo.

Dumarku waa saddex:

A. Haween gogol wacan
B. Haween gasiin wacan
C. Haween galmo wacan.

Saddex dumarka lagu qabo:

A. Xilkasnimo
B. Xog-ogaalnimo
C. Xan la’aan.

Saddex dumarku waa necebyihiin:

A. La xisaabtan
B. Kelinimo
C. Aamusnaan.

Saddex nafteeda ku qabta:

A. Geel ka gelgelin jecel
B. Baranbarana ka dufan jecel
C. Jiracna ka biyo neceb.

Dumarku saddex bay ahaayeen:

A. Idheh aan ku dhegeystee
B. Iidhiibo aan ku dhaqdee
C. Iga dhal aan dhunkadee

Murtida ma ahan intaan balse waa dhowr xabo aan ka sooqaatay buugga, mid walba qoraaga aad buu uga faalooday isagoo ku tiiqtiiqsaday, sharaxaad dheeraadana ka baxshay murtida isagoo sooqaadanaya mid walba aminta la adeegsado.

Cutubka 4aad ayuu uga hadlay qoyska

Dhiganaha ayuu uga hadlay arrimaha qoyska, ku dhaqanka diinta islaamka, ku xirnaanta sunada Nebiga “NNKH”, xalka muranka soo dhexgala qoyska, talooyin aad uga haley.

Murtida cutubkaan ku jira ayaa kuwo macno gooniya ka turjumaya sida Afar Kaaf ayaa naagta lagu qabaa { Kaalay, Keen, Kari, Ka joog”, tukalena waxay ahayd: Afar weeye gabadh ” Mar waa xoog, Mar waa xilo, Mar waa xoolo, marna waa xurmo”.

Ma ahan mid aan ku sookoobi karo waxyaabihii cajiibka ahaa ee aan ka dhex helay buuggan, isla markaana waa mid haddii aad akhriso aad ka heli doontid insha Allaah.

Qoraaga ayaa talooyin badan oo la xiriira xulashada lammaanaha siiyay inta jecel in ay yeeshaan qoys ku dhisan diin, akhlaaq, ismaqal, xurmo, xushmad, taloqaadasho, isku dhimrin, dhaqan iyo sharaf usaaxiiba. Waxa uu siinayaa ubadka Alle siiyo sida ay unoqon lahaayeen kuwo waxtar u leh bulshada, sida kuwo ku soo kordhiya bulshada cilmi, dhowrsanaan lagaga daydo, iyo kuwo laga ammaan helo adinkooda iyo afkooda.

Waxaana rabaa in aan asxaabtayda jecel akhriska, qoraalka, dhaqanka in ay waxbadan akhriyaan buugta, waxaad ka helaysaan waxbadan oo idinka maqan. Cilmigu waa caqli la biirshay, inbadan oo aad wax akhrido, waa in badan oo aad heshaan xogo kaa dahsoon, waa intaasoo ay ku anfacaan.

Buuggaan waxa qalinka u qaatay qoraaga buugga aan ka faaloonaayo magaciisuna yahay Eng. Bashiir Siciid Xasan “Maareeye”, waana qoraaga qoray ilaa saddex buug oo kale.

Lawadaag asxaabtaada fadlan si ay u akhristaan cilmiga ku duugan dhiganahaan ama halkaan uga wac saaxiib aad isleedahay waa ehel akhris iyo qoraal.

Qoraaga Buugga: Bashiir Siciid Xasan

Buugga Maxaa Keenay Kadeedka Soomaaliya?

Dhiganahaan cajiibka ah ee aadka loo farshaxameeyay waxaa qoray Qoraa Maxamed Nuur Shire oo ka mid ah jilib culusta waaweyn ee looga danbeeyo cilmibaarista iyo qorista noocyada buugta. Qoraaga ayaa buuggan inta uu qoraayay ku qaadatay in ka badan 12 sano, maalinba maalinta ku xigtana waxa uu diyaarinaayay maqaalo saldhig u ah cilmibaaris rasmi ah oo laga sameeyay waddankeena hooyo taasoo la xiriirta Ciwaanka guud ee buugga.

Dad badan ayaa dhibaatada Soomaaliya ka bilaaba dagaaladii jabhadihii hubaysnaa ee kala gedisnaa ay kaga soo horjeedeen dawladdii Kacaanka, iyaga oo inta badan diirada la saarayay dhinaca siyaasadda midaasoo aan ku dhisnayn oolimaad dheer iyo feker tolmoon.

Dhiganahaan waxa uu diiradda saarayaa qaybo ka mid ah Kadeedka ( Dhibaatada) Soomaalida jaahwareerisay oo qoloba meel ka tuurtay taasoo ay sababtay in ay maantay leeyihiin in 8 calan iyo ka badan yeelato Soomaaliya halkii ay awal ka ahayd hal dawlad, hal calan, hal diin, hal dhaqan balse maantay taasi kama jirto Soomaaliya gudaheeda.

Marka laga yimaado jabhadihii hubaysnaa waxaa jiray ururo diimeedyo kala duwan oo huwan magaca diinta oo kala haysta caqiidooyin kala jaad ah inay maantay kadeedka iyo dhibaatada ka taagan waddanka ay qayb ka yihiin ilaa haddana ay kawadaan qaybo badan oo ka mida Soomaaliya.

Mar walba oo bulshadu unuglaato dhibaato wadayaasha, waxay ku sii siqayaan oo dhib ku noqonaysa in ay cid walba soo handado, soo weerarto, soo halakayso iyo in nidaamkii dawliga ahaa uu sii tabar dareeyo, meeshana ka baxo kala danbayntii iyo caddaaladdii.

Haddaan soo qaato qaar kamida cutubyada uu buugga si dhab ah uga hadlaayo waxaa ka mid ah:

Cutubka 1aad:
Xoog-Adeegsi

Cutubka 2aad:
Waddaniyad Xumo

Cutubka 3aad:
Aragti Diimeed Khaldan

Cutubka 4aad:
Musuqmaasuq

Cutubka 5aad:
Kaadsiimo la’aan

Cutubka 6aad:
Danaysi gaar ah

Cutubka 7aad:
Isku tiirsanaan la’aan

Cutubka 8aad:
Fahan la’aanta dawladnimada

Cutubka 9aad:
Qaybaaladda

Cutubka 10aad:
Aanooyinka

Cutubka 11aad:
Moogganaan

Cutubka 12aad:
Isku halleyn

Cutubka 13aad:
Is-oggolaansho la’aan

Cutubka 14aad:
Qorshe la’aan

Cutubka 15aad:
Rejo

Inta aan soo xusay ma ahan inta gudaha buugga ku duugan balse waa ay ka badan yihiin, anni waxaan ka sooqaatay qaar ka mida si aan isula fahano, uwada falan-qayno inta aan ka gaarno insha Allaah, waxaa iyana jira oo buugga ku duugan tusaalooyin cajiib ah, sheekooyin xikmadaysa oo la xiriira ciwaanka.

Dadku kala xeelad iyo xikmad badan, qaar kamida dadka waxay dareenkooda ku cabbiraan muruqoodo iyo awoodda ay leeyihiin, qaar kalena waxay wax ku raadsadaan xeelad siyaasadeed, qaar kalena waxay adeegsadaan shaar dawladeed, qaar kalena waxay adeegsadaan dhaqan iyo xeer qabiil, qaar kalena waxay adeegsadaan tabo kasta oo ay wax ku heli karaan, qaarna waa looma ooyaan iyaga oo carro, ciil, dulmi iyo awood loo sheegtay ayay gacmaha u hoorsadaan Alle SWC, waxayna ku godgaleen qaarkood iyaga oo aan caddalaad helin balse sugaya maalin aan ahayn maantay oo qofna uusan sheegan karin awood, laandheerenimo iyo kibirtoonna.

Arrimaha buugga uu xoogga saarayo waxaa ka mid ah, wixii ka dhalan kara haddii xoog la adeegsado:

1. In cidda xoogga wax lagaga qaatay ay iyana kolkeeda isku daydo inay xoog-adeegsato, taasina waxay sababtaa in xaaladu ay noqoto mid aan dhammaad lahayn.

2. In cidda xoogga wax ku raadisay ay la timaado xadgudubyo wax badan bi’inkara.

3. In cuddudda oo la adeegsado ay markasta ka horumarto caqliga oo la tuujiyo, taas oo meesha ka saaraysa in maskaxda laga shaqaysiiyo.

4. In xooggu ku baaba’o meel aan ku habboonayn, xoogna waxaa ugu liita midka xargaha kaa gooya.

5. In dhaqaale iyo maskax badan lagaliyo awood aan xikmadaysnayn ee la adeegsado.

Intaas iyo kuwo kale oo ka badan waa suurtagal inay ka dhashaan haddii xal la moodo xoogga, waaba haddii la sameeyo qiimeyn ku filan in irdihii kale oo dhan ay soo xirmeen.

Waddaniyad xumada

Bini’aadanka sidiisaba waa hadba sida uu iska dhigo, haddii uu ku talogalo in uu samo sameeyo waxa uu helayaa miraha wanaaga uu sameeyay, haddii uu ku kaco wax aan u haboonayn mustaqbalkooda iyo tan guud waxay halis gelin karaan jiritaankooda iyo inay noqdaan dad iyo dal jira.

Haddii inta waddaniyadda leh ay ka badanyihiin inta aan waddaniyadda lahayn, waxaa suurtagal ah in laga takhaluso inta aan waddaninimo ku jirin, waxaase daran dadka aan lahayn waddaniyad haddii hormuud unoqdo bulshada waxaa ka dhalan kara waxa aan soo aragnay iyo dabar go’a duulka bilaa dareenka ah.

Waddaniyad xumada waxaa ka dhasha:

1. Qabyaalad:
Arrimaha laga dhaxlo qabyaaladda waa ayada oo la tuuro danta guud, lagana tago wada dhalashadii, hilbo wadaagii, dhaqankii, diintii taasoo dhashay cirib xumida maanta nahaysata.

Alle Subxaana Watacaalaa waxa uu Qur’aankiisa ku yiri:

” War dadow waxaan idinka abuurnay lab iyo dhedig, waxaan idinka yeelnay dadyow iyo qabaa’il si aad isku garataan, midkiina idinku karaamada iyo sharafta badan, waa midkiina idinku Alle ka cabsiga badan, Illaahay waa mid og oo khabiir ku ah waxaad samaynaysaan”.

2. Adeecid la’aan:
Bini’aadanka waxaa la faray inay addeecaan madaxdooda, dadka hoggaamiya amarkooda qaataan, wax walba oo wanaagsanna looga danbeeyo ayaga ilaa macsi ma ahane.

Alle ayaa Qur’aanka ku sheegay in aan addeecno madaxdeena:

” Kuwii Illaahay addeecay iyo Rasuulkiisa iyo ulul Amrigooda { Madaxdooda} oo idinka idinka mida, haddii aad ku murataan shay dhexdiis oo isku qabataan, ula noqda Allaah iyo Rasuulkiisa, haddii aad tihiin Mu’miniin rumeeyay Allaah iyo maalinta qiyaame, taas ayaa idin khayr badan, idina suurad wacan”.

3. Xumaanta oo la bannaysto:

Denbiyada aan ku dhacnay haddii aan nahay islaamka waxaa ka mid ah in aan bannaysanay xumaanta oo aan xalaashanay wax Eebbe naga xarimay. Waxaa nagu dhacday carradii Alle, waxaana nagu habsaday amni xumo, dagaal joogto ah, dulmi, abaaro joogto ah, fatahaado, gaajo, xanuuno, damiir xumo, fakhri, deganaan la’aan, khaatumo xumo IWM.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri isaga oo la hadlaya Nebiga “Ku dheh Nebi Allow, wax kale maahane Alle wuxuu idinka xarimay xumaanta mida muuqata iyo mida qarsoon oo uurka ku haysaan iyo denbiyada”.

4. Tanaasul la’aan:

Qaran burburka ugu weyn ee ina haysta waxaa ka mida in aan danta guud laysugu tanaasulin, dadkana la boobo, lana dhaco, haddii amar uu ka soo baxo madaxda sare waan khilaafayaa bilaa sabab, waxaanan ka dhalan kara cadaab iyo dhib joogto ah.

5. Run la’aan:
Qofka damiirka leh oo Alle ka cabsiga badan oo jecel dadkiisa, dalkiisa, diintiisa waxa uu sheegaa runta ma ka gabado. Wax kasta oo dalkiisa uu u arko dhib, waxa uu ku dhiiradaa in uu sheego xataa haddii uu naftiisa ku waayayo.

Waxayna caddayn u tahay qofka waxa uu yahay shakhsiyaddiisa iyo damiirkiisa. Soomaaliduna waxay ku maahmaahdaa ” Runi rag kama nixiso” oo ula jeedaan in runta laysku sheego, oo la caddeeyo xaqiiqada waayo horaa loo dhahay ” Run iyo ilkababa waa la caddeeyaa”, waa in runta la sheego, lagana gaban.

Waxa jira Xadiis laga soo weriyey Nebi Muxamed {NNKH} waxa uu oronaya ” Sheeg xaqa haba kharaaraadee”.

6. Cafis la’aan:
Bulshada Soomaaliyeed waxay ubaahan tahay oo qudha dad wax kasta oo soomaray in ay iska cafiyaan, iskana ilaawaan wax kasta oo horay usoomaray.

7. Xishood la’aan:
Xishoodku waxa uu qayb ka yahay iimaanka, iyadana ayaana jaangoysa masiirka ummadda.

8. Xaaraan:
Waxa inta badan ummadda halaagay waa in ay cunaan wax aysan xaq ulahayn hadday ahaan lahayd in ay sadbursi iyo caddaalad-daro waxay ku helaan in ay quutaan, xirtaan una hoydaan.

Alle Qur’aankiisa waxa uu ku yiri ” Kuwii Illaahay rumeeyayow cunna wixii wanaagsan oo aan idinku arsaaqay”.

9. Nadaafad xumo:
Astaamaha lagu garto waddaniyad xumada waxaa ka mid ah in waddooyinka iyo goobaha dadwaynaha lagu shubo qashin ama lagu arko guryihii iyo deegaanadii dadku ku noolaayeen oo nadaafad daro ka dhalato, ayna ka dhalato xanuuno. Iimaanka waxa ugu hooseeya waa in aad ka qaado waddada wixii dhib ku ah ummadda islaamka.

10. Jidgooyo ama isbaaro:
Waxyaalaha ka dhasha waddaniyad xumada waxaa ka mida in qalbiyadu dhintaan, damiirkuna uu xumaado.

Diinteenii suuban aad bay nooga digtey in la sameeyo jidgooyo oo islaamka xoolihiisa oo aan raali ka ahayn la dhaco.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Kuwii abaalkoodu wuxuu noqonayaa Alle iyo Rasuulkiisa la dagaalamaya, soconaayay arlada dhexdeeda fasaad, waa in la dilo, la salbiyo ama lagooyo lug iyo gacan isdhaaf ah ama laga masaafuriyo arlada, arrinkaas waa qayb ka mida abaalmarinta adduunyada, aakhirana waxaa u sugnaaday cadaab daran”.

11. Jaajuus:
Waa koox ama shakhsi ka socda waddan oo raba in uu ogaado in uu dhaco ama xado xogo waddan, shirkad, shakhsi iwm. Haddaba qofka jaajuuska ah ma ahan ruux haboon ama wanaagsan, waa ruux raba in uu khiyaano qof aaminay, waddan dhan xogtiisa qaran, taasina waxay sababtaa in ummad dhan masiirkooda god lagasho.

Abuu Hurreyra Alle raali haka noqdee waxaa laga soo weriyey in Rasuulka yiri {NNKH} yiri ” Ha is xaasidinina, ha is jaajuusinina, ha isku caroonina, ha isku dhabar jeedinina, yuusan gadan qaarkiin qaarka kale”.

12. Caddaalad-darro:
Waxaa jira caddaalad-darro baahsan oo ka dhex jira bulshada dhexdeeda, waana isdulmiyeen mid aad u daran.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Ha cuninina maalkiina dhexdiina baadilnimo” .

13. Laaluush:
Caddaalad-darrada waxaa ka dhasha in la bannaysto rishwada ama laaluushka kaasoo lagu qaato wax aan xaq loola ahayn iyada oo gacmaha si qarsoon la isku dhaafsanaayo.

Xadiis saxiix ah ayaa laga soo weriyey Suubanaheena ( NNKH) wuxuu yiri ” Nacalad haku dhacdo ruuxa baxsha laaluushka iyo kan qaata”.

14. Tuuganimo:
Waa in aad xado shay ama wax u dhigma adoo ku qaadanaya sifo aan sharci ahayn. Qofka dadka xoolahooda xada isaga oo aan loojeedin waxaa la dhahaa #tuug. Waa inaad xoolo meel yaala xado ama dafto ama qaadato wixii oo dhan.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Tuugga iyo tuugada waxaa la jarayaa gacmaha qayb ka mida” .

Musuqa: Waa in aad xoolo dadweyne xado sifo aan sharci ahayn.

Tusaale ahaan: Waxaad Bankiga kala baxday 100,000 oo doolar sifo aan sharci ahayn, waxaa la dhahaa #Musuq-maasuq.

Dadka kula ogaa qaadashada lacagtaas aan sharciga ahayn oo aad siiso xoogaa lacag ah waxaa la dhahaa #Laaluush.

Gabagabada Faallada buugga

Buugga waa buug taabanaya dhinacyo badan oo qof walba waajib ku tahay in uu ogaado sababta aan uga harnay dadyowga dunida ku nool iyo sida aan annagu isugu xoog sheegano anagoon hayn waxtabar ah iyo kadsoomidda dhaldhalaalka dunida iyo isbidida awood aan sal iyo baartoona lahayn.

Inta yar aan ka faallooday ma ahan waxa ku duugan buuggan ee waa ka mugweyn yahay, waxaana garan kara dadka damiirka leh ee jecel in ay helaan dawladnimo, caddaalad iyo sinnaan. Waxaan soo qaatay oo sharaxaad kooban ka baxshay labada cutub ee u horreeya oo qudha.

Qofka uurka kaa neceb
Afka hadalsan kaa dhaha
Oon guusha kula rabin
Sikastoo u tahay cayr
Ha ucabanin weligaa

Haddii aadan furikarin
Macad laga aflixi karo
Inta adiga kaa daran
Adimada wax ugu qabo
Udub aan dhacayn iyo
Awood weeye garashee
Qofka maanta aasow
U adkayso Eebada.

Waxaan faalladayda ku soo xirayaa:

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Muuminiintu waa walaalo, wanaag dhex dhiga walaalaha” Alle wuxuu aayad kale ku yiri ” Qabsada xarigga Eebbe dhammaantiin, hana kala taginina” Alle ayaa aayad kale ku yiri ” Wuxuu Alle idin amray caddaalad iyo wanaag inaad samaysaan”.

Q0raaga Buugga: Maxamed Nuur Shire Wacyisame

Buugga Ummadaha Jirraban

Dhiganahaan waxaa qoray Dr. Kariim Darwiish waa nin Masaari ah, waa cilmi-baare ku xeeldheer dhinacyada cilmiga Kumbiyuutarka iyo aadanaha, waana qoraa wax ka qora arrimaha bulshada iyo Cilmi-nafsiga. Waa buuni buugaag badan qoray kuwaas oo Afaf kala duwan lagu afnaqay, laguna daabacay sidoo kalena ah bare Jaamacaddeed. Dhigganahan cajiibka ah waxaa waqti iyo dadaal dheer gashay in uu ku Afnaqo (Turjumo) Af-keena hooyo Qoraa Aadan Salaad Maxamed (Aadan Badiic), waxa uuna soo saaray 2021-dii.

Buuggan waxa uu iftiiminayaa oo lafo gurayaa aafooyin caalami ah oo caalamka ka jira, kana jiray, kana jiri doona. Waxa uu qaadaa dhigayaa hab dhaqanada xun uu leeyahay Kelitalisnimada, caadooyinka iyo hababka ay adeegsadaan, waxa uu qoraagga dhiganaha aad ugu dheeraanaya xaaladaha nafsi ee ay qabaan kelitalisnimada, dib udhacyada ay sababaan, dabargoyntooda iyo ka takhalusidda madaxda iyo dadka caadaystay dhaqamadaas xun.

Buugga waxa uu ka kooban yahay 3 cutub, mid walbana waxa uu ka sii kooban yahay ciwaano hooseedyo ka hadlaya mowduucyo gaar ah oo lagu lafagurayo ahmiyadda dhiganaha iyadoo qoraaga buugga uu ka bixinaayo tusaalooyin cajiib ah si uu akhristuhu u fahmo ujeedada iyo farriinta uu bixinaayo buuggu.

Cutubka koowaad waxa uu ka hadlayaa:

1. Hab-dhaqanka kelitalisnimada
2. Qeexidda kelitalisnimada
3. Marjaciyadda
4. Saamaynta kelitalisnimadu ay umaddaha ku leedahay.

Cutubka labaad:
1. Danaha kelitalisnimada

Cutubka saddexaad: Waa cutubka ugu balaaran:
1. Hoggaaminta Toolmoon
2. Hormuudka isbeddelka
3. Rumaynta shareecada
4. Xirfadaha aqooneed
5. Dhinacyada maadiga.
6. Tusaaloyaal sooyaal
7. Isbeddeladda bulshada
8. Diinta iyo anshaxa bulshada
9. Fidinta aqoonta iyo saqaafada
10. La dagaalanka Saboolnimada
11. Garashada waaqica iyo dabeecadda guusha
12. Muuqaalka guusha
13. Sababaha awoodda
14. Novgorod iyo dhammaadkii dimuqraadiyadda
15. Haakerisyadii iyo doorashooyinka Maraykanka

Markaan dib u daalacano qayb yar oo ka mid ah cutubyada buugga waxaad arkaysaa ahmiyadda ay leedahay in ay fahmaan bulshawaynta caalamka ku nool waxa uu yahay Kelitalis? Qoraaga ayaa buugga hordhac uga dhigay macnaha guud ee Kelitalisnimada, waxa uu soo qaatay Aayadaha Qur’aanka ee Alle uu ku sharaxay boqoradii islawaynidu gaarsiisay heer ay Rabbinimo sheegtaan sida Fircoon oo kale. Waxa uu tusaalooyin usoo qaatay:

Qoomkii Nebi Nuux CSW ee gaaloobay, Aayadda 27aad Suuradda Huud.

Qoomkii Nebi Shucayb CSW ee iskibriyay, Aayadda 88aad ee Suuradda Al-acraaf.

Waxa uu qoraaga tusaalooyin usoo qaadanayaa gugii Carabta ìyo waddamo kale sida kuwa soo socda:

1. Masar sida Jamaal Cabdinaasir
2. Koongo sida Mobutu Sese Seko
3. China
4. Arjantiin
5. Bulshadii Guatemala
6. Myanmar
7. Turkiga iyo Iraan

Ma ahan tusaalooyinka inta aan soo xusay balse waxa jira tusaalooyin badan oo buugga ku jira oo aan jeclahay akhristow inaad dib u daalacato dhigganaha. Kelitalisnimadu sida uu tilmaamay Cabdiraxmaan Al-Kawaakibi waxa uu yiri: Kelitalisnimadu waa ku takrifal awoodeed qof ama koox ay si bareer ah kula kacaan xuquuqda bulshada iyaga oo aan wax baqdin ah ka qabin cid kale oo dabogasha ama ka sarraysa.

Buuggu waxa uu inabarayaa jaranjarooyinka ay adeegsadaan Kelitalisyada si ay xukunka usii joogaan, awoodoodana ay sii jirto, una baraaraan, waxa kale oo uu na barayaa in madaxdu bulshada u qaybiyaan qaybo kala duwan, kuwo iyaga xulufo la ah oo kelitaliyuhu iska laaluusho ama wax un ku siijeediyo, bulshadana ka xiga oo goortay qayb hadasho iyaga loo diro si ay uburiyaan dareenka shacabka iyo qaar madaxdu ku shaqaysato, shaqadooduna ay tahay sidii ay ula socon lahaayeen dhaqdhaqaaqa bulshada, dakhliga soogala si ay ula qaybsadaan ama boqolayda ugu badan ay iyagu u qaataan iyo qaar looma ooyaan ah oo laga dhigto xaabo, xilligii la doonana dhiigooda la banaysto, sharaftooda iyo hantidooda.

Marjiciyaddu waa xeer sugan oo lagu maamulo, laguna hago bulshooyinka. Bulshooyinku waa ay ku kala duwan yihiin adeegsiga Marjaca, waxayna u qabsamaan labo qaybood oo kala ah:

A. Qaybtaan waxa jira marjiciyad sare taas oo ka awood badan dadka oo dhan, isla markaasna ay u siman yihiin shacabka iyo maamulka.

B. Qaybtaana waa in bulshadu marjiciyadda gacanta ugeliyaan hoggaamiyaha, kolkaasna uu sidii uu doono ugu takrifalo isagoo doonistiisa iyo dareenkiisa gaarka ah adeegsanaya. Waxaana ka dhasha in uu waxa uu dantiisa ka dhex arko in doonistiisa ku meel mariyo.

Suldada ( Qaab-Xukunka)

Suldada waa awoodda lagu kala maareeyo arrimaha, taas oo waafaqsan marjiciyadda iyo sharciga ama u hoggaansan doonitaanka qofka taladu ka go’do.

Maxaa ka dhasha kelitalisnimada?

1. Waxaa ka dhasha in ay abuurmaan koox siyaasiyiin ah oo awoodda dalka ka jira iyagu la wareega.
2. Kororka saboolnimada
3. Jahliga oo siyaada
4. Caddaladdarada oo bata
5. Boobka iyo ku tagrifalka awoodda
6. Tayo la’aan iyo dayac ku yimaada kaabayaasha dhaqaalaha
7. Aqoonta oo meesha ka baxda
8. Hay’adaha dawladda oo ay ku baahdo musuq.
9. Farogelin shisheeye
10. Dagaalo sokeeye
11. Ugu danbayn wuxuu dalkaas noqdaa mid awoodeedii fashilantay.

Gabagabada Buugga:

1. Kelitaliyuhu wuxuu noqon karaa hal qof ama koox laakiin inta badan wuxuu noqdaa koox isku bahaystay dano gaar ah oo ay heshiis ku yihiin.

2. Ujeedooyinka kelitaliska inta badan waa dheefta liidata ee isbahaysiga kelitaliska ah uu raadiyo waa helidda iyo urursashada hanti aysan dadaal ku bixin dhibna aysan u soo marin iyo inay hantiyaan maamulka bulshadaas si ay u ilaashadaan hantidii ay dhisteen.

3. Waxa jira calaaqaad ka dhexeeya Siyaasadda iyo dhaqaalaha taasoo oranaysa: haddii shakhsiyaad ka mid ah bulshadu ay leeyihiin ama ay helaan hanti ay dheer yihiin bulshada kale, waxay u baahan yihiin awood siyaasadeed oo ay xiriir dhow la yeeshaan si ay ugu ilaaliso hantidaas. Haddii taas liddeeda haddii ay shakhsiyaad helaan ama yeeshaan awood siyaasadeed, waxay ka shaqeeyaan sidii ay awoodaas ugaga faa’idaysan lahaayeen urursiga iyo yeelashada hanti badan.

Sida looga gudbi karo kelitalisnimada

1. Tayaynta iyo kor u qaadidda hoggaamiyayaal ruuxi ah kuwaas oo ay bulshadu kusoo hirtaan si ay u qaadaan ama u hoggaamiyaan dagaalka isbeddelka.

2. Tarbiyaynta hormuud isbeddel kuwaa oo ka duwan bulshada kale sida iimaan qotodheer, aqoon badan, xirfad, khibrad iyo tayo maaddi kuwaas oo leh awoodda odoroska, fahanka isbeddelka, dabeecaddiisa iyo heerarkiisa.

3. La shaqaynta bulshada si cuddooda loo mideeyo isla markaasna loogu xiro diintooda iyo qiyamkooda.

4. Ladagaalanka jahliga iyo saboolnimada

5. Ugu danbayn hellidda awoodda uu u baahan yahay isbeddelku, hadday ahaan lahayn maadi, tiknoolijiyad, diin iyo dhowrsanaan.

Wixii intaas ka badan waxaad ka daalacan kartaa dhigganaha Ummadda Jirraban.

Qoraaga buugga: Aadan Salaad Maxamed Badiic Dalboon