Xiriirka ka dhexeeya Soomaaliya iyo Ingiriiska maanta waxa uu soo bilowday qarnigii 19-aad. Sannadkii 1884-kii, Ingiriisku waxa uu Waqooyiga Soomaaliya (Somaliland) ka aasaasay Maxmiyaddii Xeebta Soomaalida ee Ingiriiska, ka dib markii uu heshiisyo is-daba-joog ah la saxiixday Salaadiintii Soomaalida ee wakhtigaas xukumaysay, sida Maxamuud Cali Shire.

Sannadkii 1900-kii, hoggaamiyihii Daraawiishta ee Sayyid Maxamed Cabdallah Xasan waxa uu bilaabay dhaqdhaqaaq iska caabin ah oo labaatan sannadood socday oo ka dhan ahaa ciidamadii Ingiriiska. Ololahan millatari waxa uu aakhirkii soo afjarmay 1920kii, ka dib markii Ingiriisku uu duqeymo cirka ah ku garaacay caasimadda daraawiishta ee Taleex. Kaddib dagaalkii labaad ee dunida, Ingiriisku waxa uu sii haystay maamulkii British Somaliland ee maxmiyad ahaan. 1945kii, intii lagu jiray shirkii Potsdam, Qaramada Midoobay waxay Talyaanigu siisay wakiilnimada Italian Somaliland, laakiin kaliya iyada oo si dhow loola soconayo iyo shuruudo — oo ay markii ugu horreysay soo jeediyeen Ururkii Dhallinyarada Soomaaliyeed (SYL) iyo ururro kale oo siyaasadeed oo Soomaaliyeed, sida Xizbiya Digilmirifle. Somali (HDMS) iyo Somali National League (SNL) — in Soomaaliya ay xornimada ku gaarto toban sano gudahood. British Somaliland waxay ahaan jirtay maxmiyad Ingiriiska ilaa 1960-kii.

Sida Ingiriiska Soomaalida u kala qaybiyey

Taariikh ahaan, Ingiriiska waligiisaba Soomaali uma naxariisanin. Wuxuuna ka kala dhigay kuwa uu dhulalkooda kala qeybiyo iyo mar iyaga dhexdooda isku diro sababtoo ah magaca Islaam ahaan ee ay wataan Soomaalida. Tan iyo wakhtigaas, masuuliyiinta Soomaalida waxay garan la’yihiin cida cadow ku ah dalkooda iyo diintooda. 1948 dii, cadaadis kaga yimid xulafadooda Dagaalkii Labaad ee Adduunka iyo Soomaalidii manaxdada ahayd, Ingriisku wuxuu “soo celiyey” dhulka hood (goob muhiim u ah daaqsinka Soomaaliyeed oo loo malaynayo inuu ‘ilaaliyo’ heshiisyadii Ingiriisku la galay Soomaalida 1884 iyo 1886) iyo Ogadeeniya oo la siiyay Itoobiya, oo ku salaysan heshiis ay kala saxeexdeen 1897kii oo Ingiriisku dhulkii Soomaalida ku wareejiyay Imbaraadoorkii Itoobiya ee Menelik si uu uga caawiyo duulaanka qabaa’ilka Soomaalida.

Dhulkii Soomaaligalbeed ma aysan haysanin madaxbanaani laakiin Itoobiya waxay isla markiiba sheegatay in ay iyadu leedahay madax-bannaanideeda. Taasi waxay keentay in Ingiriiska uu ku guul darreysato dalabkii 1956-kii si ay dib ugu iibsato dhulkii Soomaaliyeed ee ay la wareegtay. Ingriiska ayaa sidoo kale siisay dhulkii Soomaaliyeed ee Soohdinta Waqooyiga Kenya ee (NFD). Wuwaadiniinta Soomaaliyeed ee deganaa soohdinta Kenya rabitaankooda baaxadda leh si ay ugu biiraan Jamhuuriyaddii Soomaaliya ee dhawaan la sameeyay ayaa laga diiday.

Dalka Kenya khadkii xuduudka Waqooyi ayaa ka dhashay fal-celin degdeg ah, taasoo dhalisay dagaalkii Shifta waxyar ka dib markii Kenya ay xornimada qaadatay 1963-kii. Dhulkaas asal ahaan waxaa u badan Soomaali oo leh illaa iyo hadda dadyowga Soomaaliyeed waxay u arkaan gardaro in ay Kenya haysato dhulkaas. Dagaalkii Shifta 1963-1967 Xasuuqii ka dhacay gobolka NFD oo ay ku dhinteen in ka badan 10,000 oo qof, waa dagaal loogu magac daray “dagaalkii isbeddelka” oo dhex maray Soomaalida iyo Kenyanka.

Taariikhda gobolka NFD ee maanta loo yaqaan Waqooyi Bari Kenya.

Xornimaddii Soomaaliya kadib 1960-kii, dawladda Ingiriiska waxay ku dhawaaqday in dhammaan dadka Soomaaliyeed lagu koobo hal unug maamul, laakiin taasi ma aysan dhicin, sababtoo ah Kenya weli waxay ahayd Bariga Afrika oo uu Ingiriisku gumaysan jiray.

Xisbiga Horusocodka Dadka ee Gobolka Waqooyi (NPPPP) ayaa hormuud ka ahaa degmadda xudduudaha Waqooyi oo ay ku jirto Waqooyi Bari ee kicinta gooni-isu-taagga si ay ula midoobaan walaalahooda Soomaaliyeed ee Soomaaliya. Dowladda Soomaaliya ayaa ka carootay oo kafaala qaaday jabhad la magac baxday 𝑵𝒐𝒓 𝒐𝒏 𝑴𝒐𝒗𝒆𝒎𝒆𝒏𝒕.

Xuduudaha kala qaybiya Kenya iyo Soomaaliya ayaa markii ugu horreysay la sameeyay dabayaaqadii qarnigii 19-aad. Sida meel kasta oo kamid ah qaaradda, tani waxay ahayd shaqada awoodaha gumeysiga reer Yurub. Dadyowga Qaaradda Afrika oo dhan waa dad iskuwada isir ah oo meelo badan iska soo gala dhanka dhaqanka, luuqadda, diinta, xigaalka, iyo dhul ahaana leh joomatari toosan.

Muddo badan, xuduudaha Geeska Afrika waxay u hoggaansameen maahmaahdii ahayd: Meel kasta oo geelu tago waa Soomaaliya.

Loolanka Afrika ‘The Scramble for Africa’, oo sidoo kale loogu yeero Qaybinta Afrika, Gumeysiga Afrika ama Kufsiga Afrika, wuxuu ahaa duullaankii qaybinta gumeysiga Afrika ee toddobada quwadood ee Galbeedka Yurub xilligaas oo loo yaqaano ‘New Imperialism’ (sanadihii u dhexeeyay 1833 iyo 1914). Boqolkiiba 10 qaarada Afrika waxay ku hoos jirtay xukunka gumaysiga Yurub 1870-dii, waxayna kordhiyeen ku dhawaad 90 boqolkiiba 1914-kii, Liberiya iyo Itoobiya oo keliya ayaa ka madax bannaanaaday.

Shirkii Berlin ee 1884-tii, kaas oo nidaamiyay gumeysiga Yurub iyo ganacsiga Afrika. Rubucii u dambeeyay ee qarnigii 19aad, waxa jiray loolan siyaasadeed oo aad u badan oo u dhexeeyay boqortooyooyinkii reer Yurub, kaas oo dhiirigeliyay sii xoojinta nidaamyadii gumaysiga qaarada Afrika waxaana sii xoogaystay – saamayn milatari iyo awood dhaqaale una gudubtay xukun toos ah.

Afrika inteeda badan gumaysigii waa ay ka baxday intii lagu jiray dagaalkii qaboobaa. Laakiin xuduudihii uu ku kala qeybiyay qaaradda iyo nidaamyada dhaqaale ee uu soo rogay ayaa weli saameeya siyaasadda iyo dhaqaalaha Afrika maanta.

Marka dhaqaalle yahannadu ka doodaayaan dhaxalka waara ee gumeysiga, dooddu waxay inta badan ku wareegataa aasaaska hay’adaha gumeysiga sameeyey. Halkaas su’aasha ka dhalan karta ayaa ah dalalkii la gumaysan jiray miyay la yimadaan fikir dhaqaalle oo ku salaysan dhaqankooda, caqiidooda iyo sida ay nolosha u arkaan oo ay dhaqan-dhaqaalle u sameyn karaan bulshada. Sida maalgelinta kaabayaasha (sida Jedwab iyo Moradi 2016), aqoonsiga awoodda gumeysiga (sida La Porta et al. 2008) iyo saamaynta gumaystaha ee raasamaalkii hore ee aadanaha (Easterly and Levine 2016). Hase yeeshee, intii u dhaxaysay xilligii ka ganacsiga dadka (1400-1800) iyo imaatinka gumaystaha dhammaadkii qarnigii 19-aad, ‘Scramble for Africa’ waxay u taagan tahay dhacdo biyo-mareen ah oo taariikhda qaaradda ah.

Qaybinta Afrika ee reer Yurub waxay bilaabantay, qiyaas ahaan, 1860-meeyadii waxaana la joojiyey horraantii 1900-aadkii. Awoodaha gumaysigu waxay saxiixeen boqollaal heshiis, kuwaas oo ku lug lahaa xariiqyada xuduudaha Afrika ee gumeysiga dhigay sida Soomaaliya iyo Itoobiya, Kenya iyo Soomaaliya. U fiirso, Itoobiyanka waad necban tahay maxaa yeelay dhul Soomaaliyeed ayay haystaan. Kenyanka sidoo kale sawabtoo ah waxay haystaan dhul Soomaaliyeed. Waxaad sawirataa dalalkaan deriska nala ah oo aan naga haysanin wax dhul ah sideed ula dhaqmi lahayn? Dabcan meelwalbo oo Soomaaliya ka mid ah waa laga soo dhaweyn lahaa, waxaana loo arki lahaa dalal deris nala ah oo walaala ah, laakiin taasi ma dhacin sababtoo ah hagardaamooyinka gumarysiga dhigay awgeed.

Dowlad-dhiskii Soomaaliya 1960kii

1-dii Luulyo 1960-kii, waxa midoobay waqooyiga Soomaaliya iyo Koonfurta Soomaaliya, waxaana la sameeyey Jamhuuriyaddii Soomaaliya. Intii u dhaxaysay 1963 iyo 1968, dawladda Soomaaliya waxay jartay xiriirkii diblomaasiyadeed ee ay la lahayd maamulkii Boqortooyada Ingiriiska ee ku saabsanaa arrinta degmada woqooyiga. Ka dib waxa ay dib u soo celisay xiriirkii ka dib markii ay awoodda ku yeelatay Golihii Sare ee Kacaanka 1969kii.

Taariikhda Siyaasaddeed ee dowladda Ingiriiska ayaa cadeynaayo in marwalbo boqortooyada Ingiriiska ay galaagal ku lahayd siyaasadda Soomaaliya, haddii ay noqoto xagga sirdoonka iyo haddii ay noqotaba xagga danaha qaran ee dowladda Ingiriiska. Sawabtoo ah, dowladda Ingiriiska ayaa xagga cilmi ahaan iyo wacyi ka sarreeyo siyaasiyiinta iyo diblomaasiyiinta Soomaaliyeed oo intooda badan ku yimaada nidaamka 4.5. Nidaamkaas ayaa keeni kara in dalalka shisheeye danahooda ay marwalbo ka dhex raadsadaan dowlad walbo oo la soo dhiso. Dad badan oo indheergarad ah ayaa sidoo kale aaminsan in nidaamka uusan soo saari karin hoggaamiyaal iyo diblomaasiyiin karti u leh inay ummad hoggaamiyaan.

Sidaa darteed waxaa hubaal ah in haday Ummadu weydo Hoggaan fiican, oo Caqli, Cilmi, Xilkasnimo iyo daacadnimo isku darsaday inay jabayso baaba´ayso, qayrkeed kaharayso taariikhdana kabaxayso. (Libaax hoggaaminaya bulsho Bakaylayaal ah ayaa ka wanaag iyo waxtar badan, bulsho libaaxyo ah oo uu bakayle hogaaminayo).

Ummadaha la isticmaarsaday ama la qabsaday waa ummado waayay hoggaan ujeexa jidkay ku gaari lahaanyeen Guul, Horumar, Haybad iyo Awood lagaga cabsado, si uuna cadaawuhu udamcin inuu qabsado, bililiqaysto, dhalangadiyo, kadibna isagu maareeyo xaadirkooda iyo mustaqbalkooda labadaba.

Kadib dagaalladii sokeeye ee Soomaaliya oo billowday 1991-kii dalka waxaa ka dhacay dhacdooyin argagax leh. Dagaalkii sokeeye ee Soomaaliya ayaa ku caanbaxday axmaqnimo xad dhaaf ah, caburinta, dilka, dhaca iyo kufsiga beelaha laga tirada badan yahay. Burburkii dowladdii dhexe kadib illaa iyo hadda ummada Soomaaliyeed ma aysan helin dolwad xalaal ah.

Kadib, xaaladda cakiran ee ay ummada Soomaaliyeed ku jirto ayaa waxaa loo abbuuray dowlad-dabasaar ah oo ku dhisan nidaamka 4.5 maxaa yeelay xal kale ayay waayeen dadka ummada siyaasiyiinta u ah. Waxaa fikirkaan siyaasaddeed lagu ansixiyey Shirkii Geedi-socodka Nabada Soomaaliya ee Carte sanadkii 2000, ujeedka xukun siyaasaddeedkaan ayaa ahaa heyb-qeybsiga xukunka bulshada u dhexeeya – kaasoo beelaha laga tirada badan yahay lagu liidaayo. Iyadoon aan lagu dheeraan ujeeddada ay ku timid nidaamka hirgalay ee 4.5, xusuusin waxaa mudan in ay jireen xiligaa abuuris, qorshe iyo tabo ka duwan mida maanta hirgashay ee 4.5, isla mar ahaantaana si aan hubsiimo laheyn ama aan loo aabo yeelin meel leysaga tuurey.

Marxaladan cakiran ee ay ummada Soomaaliyeed ku jirto maanta waxay soo socotay in ka badan 30 sano illaa iyo maantana ma aysan helin hoggaamiye u hiiliya shacabka Soomaaliyeed. Mudadaa, dhamaan bulsho weynta Soomaaliyeed waxay si isku mida u tuhuntey islana garatey in nidaamkan caddaalad darro uu ku suleysan yahay. Sababtaa darteed, inta badan shacabka Soomaliyeed waa ay ka dheragsan yihiin in 4.5 uusan ku saleeysneyn xog tirakoob rasmi ah oo la sameeyey – balse, daneysi iyo isu tanaasul la sameeyey.

Burburkii dowladdii dhexe ee Soomaaliya ka dib, bilawgii dagaalladii sokeeye 1991kii, safaaraddii Ingiriiska ee Muqdisho ayaa la xiray. Mudadii xigtay, dowladda Ingriisku waxay sii waday xiriirka diblomaasiyadeed ee ay la lahayd dowladdii ku meel gaarka ahayd ee wakhtigaas la soo dhisay iyo dawladihii ka dambeeyay ee ku meel gaarka ahayd illaa nidaam federaal loo soo dhisay Soomaaliya.

Waxa kale oo ay hawlgelisay maamul-goboleedyada yaryar ee Soomaaliya, sida Puntland iyo Somaliland, si loo xaqiijiyo ka-qaybgal ballaaran ee geeddi-socodka nabadda. Sannadkii 2012-kii, mas’uuliyiinta Ingiriiska ayaa sidoo kale abaabulay shirkii London ee arrimaha Soomaaliya si loo agaasimo taageerada beesha caalamka ee dawladda ku-meel-gaarka ah ee Soomaaliya.

Ka dib markii la asaasay Dowladda Federaalka Soomaaliya bishii Agoosto 2012, mas’uuliyiinta Ingiriiska waxay dib u xaqiijiyeen in UK ay sii wadato taageerada ay siiso dowladda Soomaaliya iyo madax-banaanideeda dhuleed iwm.

Xafladdii dib u furista safaaradaha Ingiriiska ee Muqdisho, 2013

23-kii Maarso 2017 Wasiirka Arrimaha Dibadda UK Boris Johnson ayaa shir guddoomiyay shir golaha oo looga hadlayay xaaladda bini’aadantinimo iyo tan siyaasadeed ee dalka Geeska Afrika, Soomaaliya iyadoo ay soo food saartay walaaca laga qabo macluusha. Toddobaad ka hor wakhtigan Boris Johnson wuxuu Muqdisho ku booqday madaxweynaha Soomaaliya Maxamed Cabdullaahi Maxamed Farmaajo (4.5) oo ku saabsanaa istaraatiijiyad looga hortagayo dhibaato kasta. – Akhristoow, xasuusnoow marwalbo oo madaxweyne la doorto dalka wuxuu ku jiraa macluul (gaajo), doorashada baarlamaan iyo madaxweyne-nimo marka ay dhacaysana lacago tiro badan ayaa lagu bixiyaa iyadoo aan la iswaydiinin halka ay dalka ka soo galayso lacagahan!

Xariirka diblomaasiyadeed

Xiriirka arrimaha dibadda ee Soomaaliya ayaa waxaa ugu horreeyo ama sarreeyo madaxweynaha oo ah madaxa dowladda, Ra’iisul wasaaraha oo ah madaxa xukuumadda, iyo wasiirka arrimaha dibadda ee dowladda federaalka.

Sida ku cad qodobka 54-aad ee Dastuurka Qaranka, awood qeybsiga iyo kheyraadka dowladda federaalka iyo maamul goboleedyada waa in ay ka wadahadlaan oo ay ku heshiiyaan dowladda Federaalka iyo dowladaha xubnaha ka ah Federaalka, marka laga reebo arrimaha khuseeya arrimaha dibadda, difaaca qaranka, dhalashada iyo socdaalka, iyo siyaasadda lacagta. Qodobka 53aad ayaa sidoo kale qeexaya in Dowladda Federaalka ay kala tashato Dowladaha xubnaha ka ah Federaalka arrimaha waaweyn ee la xiriira heshiisyada caalamiga ah, sida wada xaajoodka ganacsiga dibadda, maaliyadda iyo heshiisyada.

Somaliland, oo ah maamul kamid ah maamulada Soomaaliya haddana iskeed ugu dhawaaqday madax bannaani, caalamkuna aan u aqoonsaneen maamul ka madax bannaan Soomaaliya, ayaa dowladda Federaalka ka qaadato lacagaha deeqaha dibedda laga keeno. Si kastaba ha ahaatee, madax-banaanideeda ay ku dhawaaqday ayaa ah mid aan aqoonsi ka helin waddan ama urur caalami ah.

Soomaaliya wax safaarad ah kuma lahayn London mana lahan wax xariir diblomaasiyadeed oo rasmi ah Boqortooyada Ingiriiska tan iyo markii safaaradda la xiray 1994-kii.

12 Febraayo 2023, Soomaaliya ayaa dib u furatay safaaradeeda Boqortooyada Midowday ee Ingiriiska muddo 32 sano ah kadib, waxaana munaasabada ka soo qeyb galay danjire Cabdulqaadir Axmed Kheyr, Orodyahanka Olimbikada Maxamed Farah iyo xubno kale.

Safaaradda London ayaa la filayaa in ay bixiso adeegyo qunsuliyadeed oo ay u shaqeyso ku dhawaad 500,000 oo qurbajoog ah oo ku nool Ingiriiska kuwaas oo xaq u leh dhalashada Soomaaliya, iyo addeegyo kale oo ay ka mid yihiin waraaqaha safarka iyo waraaqaha guurka.

25-kii Abriil 2013, Ingiriiska waxay noqotay waddankii ugu horreeyay ee reer galbeed ah oo dib u fura safaaraddeeda Soomaaliya, iyadoo xoghayaha koowaad ee arrimaha dibadda ee Ingiriiska William Hague uu ka qaybgalay xafladda furitaanka ee Muqdisho. 6-dii Juun 2013, dawladda Ingiriiska ayaa Neil Wigan u magacawday safiirka cusub ee Ingiriiska u fadhiya Soomaaliya. 16-kii Maarso 2015, Harriet Mathews waxaa loo magacaabay danjirihii bedelay Wigan.

Bishii Disembar 2022, waxaa magaalada Washington DC ka dhacay shir u dhaxeeya Mareykanka iyo madaxda Afrika. Hadafka shirka laga lahaa ayaa ahaa in la kordhiyo iskaashiga danaha guud ee caalamiga ah iyo xoojinta xiriirka ka dhexeeya qaaradda Afrika iyo Mareykanka.

Afrika waxay qaabayn doontaa mustaqbalka: maaha oo kaliya mustaqbalka Afrikaanka, laakiin adduunka

Wax yar ka dib kulanka, madaxweyne ku xigeenka Mareykanka Kamala Harris waxay safar todobaad qaatay ku tagtay Afrika. Sidoo kale madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron. Kulanka ka dib, Madaxweyne Joe Biden wuxuu abuuray gole gaar ah oo loogu talagalay hawlgelinta qurba-joogta Afrika ee Maraykanka. Daah-furka shabakaddan ayaa waxaa laga dheehan karay xamaasad.

Ku qasbida reer galbeedka in ay u dhawaadaan Afrika oo ay shuraako noqdaan ayaa keenay xidhiidhka iyo saameynta sii kordhaysa ee Shiinaha iyo xiisaha uu u qabo qaaradda. Tobankii sano ee la soo dhaafay, saamaynta Shiinaha ee Afrika aad ayay u korodhay, halka saamaynta reer Galbeedkana ay hoos u dhacday. Waxay macno dhaqaale iyo siyaasadeed u samaynaysaa Shiinuhu inuu maal-gashi weyn ku sameeyo Afrika.

Maalgelinta Shiinaha ee Afrika waxaa horseed u ah dhiirigelinta dhaqaale, sida sugidda kheyraadka dabiiciga ah, ballaarinta suuqyada, iyo kordhinta ganacsiga. Shiinuhu waxa uu deymo, iyo maalgelin horumarineed siiya dalalka Afrika, gaar ahaan kuwa leh qaybaha kheyraadka hodanka ku ah. Shiinuhu wuxuu kaloo maalgeliyaa kaabayaasha dhaqaalaha, sida garoomada diyaaradaha, jidadka tareenada, dekedaha, waddooyinka, si kor loogu qaado awoodda wax soo saarka ee dhaqaalaha Afrika.

Maalgelinta Shiinaha waxaa inta badan fuliya shirkado ay dowladdu taageerto oo bixiya aqoonta casriga ah iyo farsamada. Shiinaha waa saaxiibka ugu weyn ee ganacsiga Afrika iyo maalgashadayaasha afaraad ee ugu weyn, oo leh kumanaan shirkadood oo Shiiniis ah iyo daraasiin aagagga iskaashiga dhaqaalaha iyo beeraha warshadaha ee qaaradda oo dhan.

Guulaha Shiinaha uu ka sameeyay qaarada waxaa sal u ah hindise-sharciyeedka la magac baxay “Belt and Road Initiative” oo la bilaabay sanadkii 2013-kii, kaasi oo qeyb weyn oo ka mid ah mashaariicdaasi ay ka socdaan dalalka Afrika. Mashruucyadu waxay isugu jiraan maalgashi kaabayaal dhaqaale iyo kaalmo farsamo. Shiinuhu waxa uu mucaawinada siiya qaarada Afrika xilli ay aad u weyn tahay magaalooyinka, horumarka dadka, iyo maalgashiga kaabayaasha dhaqaalaha, waxbarashada, caafimaadka iyo shaqooyinka si aad ah loogu baahan yahay.

Norway ma leedahay hay’ad dowladeed oo matalaysa Norway-Afrika?

Jaaliyadaha qurbaha ee Afrikaanka waxay door muhiim ah ka qaadan karaan horumarinta iyo dib u dhiska dalkooda hooyo, iyadoo loo marayo maalgashi, aqoon iyo xirfad is dhaafsi, dhaqan is dhaafsi. Ka faa’iidaysiga kheyraadka laga helo bulshooyinka qurbaha waxay gacan ka geysan kartaa abuurista mustaqbal ifaya oo dalkii hooyo.

Bishii Maarso, Wasiirka Arrimaha Dibadda Anniken Huitfeldt ayaa sheegtay in Wasaaradda Arrimaha Dibadda (MFA) ay ka shaqeyneyso istiraatiijiyad cusub oo Afrika ah. Wasaaradda arrimaha dibadda iyo machadka caalamiga ah ee Norway (NUPI) ayaa lagu casumay kulan talobixin ah oo ay kala kulmeen dhaleecayn markii aan lagu casuumin qurba-joog asalkoodu Afrikaan yahay.

2017, Soomaaliya waxay la kulantay masiibo kale oo macaluul ah. Intaa ka hor, waxaan sameeyay shabakad, Somali-Forum, oo u dhaxaysa Soomaalida Norway ee ku hawlan ama ka shaqaynaysay siyaasadda gargaarka iyo NGO-yada Norway ee ka shaqeeya Soomaaliya. Waxaan kulmi jirnay bishiiba mar, waayo-aragnimada ayaan isweydaarsan jirnay oo midba midka kale ka warbixiyey shaqadiisa.

Waxay ahayd shabakad qani ku ah waayo-aragnimada, waxaana ka qayb qaatay ururo ay ka mid yihiin Save the Children, Norwegian Church Aid, Fund Development, Red Cross, Norwegian People’s Aid iyo ADRA. Mid ka mid ah kulamadii madasha ayaa waxaan kula kulanay wafdi ka socday hay’adda Save the Children ee bariga Afrika oo booqasho noogu yimid oo nooga warbixiyay heerka ay gaarsiisan tahay macluusha ka jirta Soomaaliya. Waxay samaysay dareen.

Waxaan ka qornay warsaxaafadeed wadajir ah oo ku saabsan dhibaatada, taasoo abuurtay xiisaha qurba-joogta Soomaaliyeed. Waxaanu qabanqaabinay lacag ururin dalka oo dhan ah, waxaanu 4 saacadood gudahood ku ururinay in ka badan hal milyan oo krone. Taasina waxay ku tusaysaa saamaynta iyo dedaalka qurbajoogta iyo waxa ay ku soo kordhiyaan waddankii hooyo.

Norway ma lihin hay’ad dawladeed oo matalaysa Norweji-Afrikaan. Waxaan rajeynayaa in dowladdu ay ku dayan doonto tusaalaha Mareykanka oo ay dhisto gole u gaar ah qurbajoogta Afrika.

Soomaaliya iyo Kuubba ayaa ku heshiiyay in dib loo soo celiyo xiriirkooda diblomaasiyadeed 46 sano kadib, sida uu sheegay wasiirka arrimaha dibadda Soomaaliya Abshir Cumar Jaamac oo qoraal uu soo dhigay bartiisa Twitter-ka ku xaqiijiyay isu soo dhawaanshaha diblomaasiyadeed ee labada dal.

“Ka dib markii la aasaasay xiriir diblomaasiyadeed intii u dhaxeysay 1972-1977, waxaan soo dhaweyneynaa dib u soo celinta xiriirka diblomaasiyadeed ee Jamhuuriyadda Kuubba oo lagu maamulo iskaashiga iyo ixtiraamka labada dhinac,” ayuu wasiirka ku qoray qoray Twitter-kiisa.

Safiirka cusub ee dalka Kuubba ee Soomaaliya, Juan Manuel Rodriguez, ayaa ka mid ahaa saddex safiir oo warqadaha aqoonsiga safiirnimo u gudbiyay madaxweynaha Soomaaliya, Xasan Sheekh Maxamuud (4.5).

Munaasabad ku qabsoomtay Madaxtooyada Qaranka ayaa Madaxeweynuhu waxa uu kaga guddoomiye waraaqaha Aqoonsiga Danjireyaasha kala ah; Mudane Maxamed Ibraahim Yuusuf, Safiirka cusub ee dalka Jabuuti, Mudane Christopher Thornley, Danjiraha Cusub ee Kanada iyo Mudane Juan Manuel Rodriguez oo ah Danjiraha ee dalka Kuubba oo u fadhin doona Soomaaliya.

Danjireyaasha ayaa Madaxweynaha la wadaagay farriimo ay ka sideen Madaxda iyo hoggaanka dalalkooda, iyagoo soo bandhigay dadaalka ay ku bixin doonaan adkaynta xiriirka taariikhiga ah ee ay la wadaagaan Dowlada iyo Shacabka Soomaaliyeed.
Madaxweynaha Soomaaliya iyo Danjireyaasha ayaa si gaar-gaar ah uga wada hadlay xoojinta xiriirka diblomaasiyadeed iyo iskaashiga ay Dowladda Federaalka Soomaaliya la leeyihiin dalalkoodu, waxa uuna xusay in soo celinta xiriirka dalka Kuubba uu ka tarjumayo ka dhabeynta qorshihiisa Soomaali Heshiis la ah Dunida.

Wasiirka Arrimaha Dibedda ee Soomaaliya Abshir Cumar Jaamac ayaa Isniintii qaabilay safiirka Kuubba u jooga dalka Kenya Juan Manuel Rodrigues Vazquez oo sidoo kalena qaabilsanaan doona arrimaha Soomaaliya.

“Waxaan si sharaf leh uga guddoomay warqadaha aqoonsiga danjiranimo Safiirka cusub ee Jamhuuriyadda Kuubba u soo magacawday Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, Dib. Juan Manuel Rodriguez,” ayuu yiri Wasiirka Arrimaha Dibedda ee Soomaaliya Abshir Cumar Jaamac.

Dhaqaatiir la haystayaal oo Kuubban ah

Xariirkaan degdega ah ee dowladda Kuubba ayaa laga yaabaa inay ku guuleysato sii deynta labo dhaqtar oo u dhashay Kuubba oo ay kooxda Al-Shabaab ka afduubatay waqooyiga Kenya bishii Abriil 2019.

Axmed Ciise Cawad ayaa sheegay in markii uu ahaa wasiirkii arrimaha dibadda ee dowladdii hore ee Soomaaliya uu la soo xiriiray wasiirka arrimaha dibadda Kuubba Bruno Rodriguez Parrilla, xariirkaasi oo ku saabsaneyd labada qof ee la qafaashay.

“Waxaan u sheegi jiray inay bad qabaan, oo aan la dilin oo ay dhakhaatiir ahaan ugu shaqeeyaan kuwa gacanta ku haya (Alshabaab),” ayuu yiri.

Mudane Axmed Ciise Cawad waxa uu sheegay in uu Kuubba u sheegay in Soomaaliya ay “intii awoodeena ah” ay kaalin ka qaadan doonto sidii xorriyadda labadan dhakhtar loo heli lahaa.

Wasiirkii hore ee arrimaha dibadda Soomaaliya, Axmed Ciise Cawad, ayaa sheegay in Soomaaliya iyo Kuubba aysan wadaagin xiriir dhaqan iyo mid juqraafi, balse waxa uu intaa ku daray in dalka uusan “Is-xabbis” ku sameyn karin wixii horay u dhacay.

“Haddii ay (Kuubba) noo soo diraan safiir oo ay rabaan inay hagaajiyaan xiriirka nala dhexeeya waa faa’iido,” ayuu yiri wasiirkii hore ee arrimaha dibadda Soomaaliya, Axmed Ciise Cawad. “Uma maleynayo inay danteena ku jirto inaan dib u soo nooleyno cadaawadii hore.”

Xariirka diblomaasiyadeed ee Soomaaliya iyo Kuubba

Soomaaliya ayaa xiriirka diblomaasiyadeed u jartay Kuubba sanadkii 1977-kii xiligaasi oo uu socday dagaalkii u dhaxeeyay Soomaaliya iyo Itoobiya. Dawladii Kuubba ee uu madaxda ka ahaa Fidel Castro waxa ay u dirtay kumannaan ciidamada dalkooda ah si ay u caawiyaan dawladda Itoobiya ee uu Midowgii Soofiyeeti taageerayey xilligii dagaalka.

Kuubba iyo Itoobiya waxay xirriir diblomaasiyadeed sameeyeen 18kii Luulyo 1975, wax yar ka dib markii uu Dergigu awoodda Itoobiya qabsaday, waxa uu baabi’iyey boqortooyadii, waxaanu qaatay shuuciyadda. Dowladdii Ku-Meel-Gaarka ahayd ee Millateriga Itoobiya iyo Kuubba waxay isla markiiba sameeyeen xirriir siyaasadeed. Bishii Agoosto 1976, labada waddanba waxay fureen safaarado oo labada dal ah.

Sannadkii 1977-kii, Soomaaliya waxay ku hanjabtay inay dib u qabsan doonto gobolka laga haysto ee Ogaadeenya oo Itoobiya iska qaadatay wakhtigii gumaystaha, iyadoo la qorshaynayo in la mideeyo dhulka Soomaaliweyn oo qaarkiisa illaa iyo maanta Itoobiya haysato.

Magaca Soomalaiweyn wuxuu caddeynayaa isir iyo absaxan dad leeyihiin, kaas oo ay ku tidcan tahay dhaqan iyo dheef-wadaag aanan saamaxayn in ay ku kala tagaan. Erayga danbe waa tilmaame oo waa (Weyn). Wuxuu u taagan yahay astaan muujineysa awood iyo sareyn. Tilmaanta weynidu waxay u ahaatey Eebe. Wixii isaga ka soo hara, weynaanta Soomaaliweyn waa mid leh xuduud iyo beeg aan la dhaafi karin.

Kadib, hanjabaadda ka timid Soomaaliya, Madaxweynihii Kuubba Fidel Castro waxa uu bishii Maarso 1977 booqasho ku tagay labada dal ee Itoobiya iyo Soomaaliya si uu u qaboojiyo xurgufta labada ummadood, wuxuuna isu keenay madaxda Soomaaliya, Itoobiya iyo Yementa Koonfureed, wuxuuna soo jeediyay inay midoobaan. Si kastaba ha ahaatee, wax xal ah kama soo bixin. Afar bilood ka dib, Luulyo 1977, dagaalkii Ogaadeeniya wuxuu billowday markii ay Soomaaliya soo gashay gudaha Itoobiya.

Madaxweyne Fidel Castro waxa uu dareemay in dowladda Soomaaliya ay dhabarka u jeedisay fikirkii hantiwadaaga oo ay go’aansatay in ay Itoobiya ka taageerto dagaalka. Wax yar ka dib markii uu dagaalku bilaabmay, Kuubba waxay u dirtay gobolka Ogaadeeniya in ka badan 15,000 oo askari. Joogitaankooda oo ay weheliyaan ciidamadii Soofiyeedka iyo agabkii ay u direen, waxay Itoobiya u horseeday guul ay ka gaartay dagaalkii 1978.

1989kii, Itoobiya iyo Soomaaliya waxay kala saxiixdeen heshiis midba midka kale ku aqoonsanayo xabad joojin, askartii Kuubba ugu dambaysayna way ka baxeen gobolka.

Sanadkii 1984-kii, waxaa magaalada Addis Ababa lagu daah furay Taallada Tiglachin oo xusuus u ah ciidamadii Itoobiya iyo kuwa Kuubba ee ka qeyb qaatay dagaalkii Ogaadeenya.

(M) Madaxweynaha Kuubba Fidel Castro iyo Mengistu Haile Mariam (Bidix) Itoobiya sanadka 1977kii

Tan iyo markii ay dhamaatay ku lug lahaanshaha ciidamada Kuubba ee Itoobiya; cilaaqaadka ka dhexeeya ummadaha Kuubba iyo Soomaaliya ayaa ahaa mid aad u liita. Dowladda Kuubba ayaa sannad walba sii waday qoondaynta deeqaha waxbarasho ee ardayda Itoobiyanka ah si ay wax ugu bartaan Kuubba, waxaana la siin jiray takhasusyo kala duwan. In ka badan 5,000 oo arday Itoobiyaan ah ayaa ka qalin jabiyay jaamacadaha Kuubba tan iyo 1970-meeyadii. Sannad kasta, dowladda Kuubba waxay sidoo kale soo dirtaa dhakhaatiir si ay uga caawiyaan bixinta adeegyada xarumaha caafimaadka ee Addis Ababa iyo magaalada Jimma ee dalka Itoobiya.

Sannadaha oo dhan, waxaa jiray booqashooyin badan oo dhex maray madaxda labada waddan. Bishii Janaayo 2018, Madaxweynaha Itoobiya Mulatu Teshome ayaa booqasho ku tagay Kuubba. Bishii Maajo 2019, Madaxweyne ku xigeenka Kuubba Salvador Valdés Mesa ayaa booqasho ku tagay Itoobiya. Sannadka 2020, labada waddan waxay u dabaaldegeen 45 sano oo xiriir diblomaasiyadeed.

Dowladda Soomaaliya oo markii hore ka heli jirtay kaalmo aad u fara badan oo Soofiyeedka siin jiray, ayaa haddana hub iyo sahay siisay. Bishii Luulyo 1977, Ciidanka Xoogga Dalka Soomaaliyeed oo tiradoodu dhan tahay shan iyo soddon kun, oo uu hoggaaminayey Maxamed Siyaad Barre ayaa ku duulay gobolka Ogaadeenya ee Itoobiya haysato.

Dagaalka waxaa kaloo ku jiray oo si “mutadawiciin” u dagaalamayey oo ka socday dalal kale duwan oo shuuci ah sida Waqooyiga Kuuriya iyo Yemen.

Askar Kuubban ah oo isku diyaarinayay inay rasaas la dhacaan ciidamadii Soomaalida. Dagaalkii Ogaadeeniya 1977

Markii uu dagaalku billowday bishii Luulyo 1977, Itoobiya waxay gacanta ku haysay qiyaastii 10 boqolkiiba gobolka Ogaadeenya. Ciidamada Soomaaliya ayaa gebi ahaanba gacanta ku dhigi rabay gobolka. Si kastaba ha ahaatee, Soomaaliya waxay waxay noqotay kaligeed waxaana dib loo ceyriyey ciidankii Soomaaliyeed.

Bishii Oktoobar ee isla sanadkaas, Soomaalidu waxay weerar ku qabsatay magaalada Harar ee Itoobiya. Halkaas waxa ay iskaga horyimaadeen afartan kun oo ciidamada Itoobiya ah iyo kow iyo toban kun oo Kuubbaan ah, oo ay taageerayaan madaafiicdii Soofiyeedka iyo awoodda cirka. Xabashidu waxay ku adkaatay Harar waxayna bilaabeen inay si nidaamsan uga saaraan ciidamada Soomaalida gobolka Ogaadeeniya. Bishii Mmaarso 1978dii, waxay Xabashidu qabsatay guud ahaan gobolkii laga qabsaday ee Ogaadeeniya, taas oo keentay in Soomaalidii laga adkaaday ay ka tanaasulaan sheegashadooda gobolka.

Maraykanku waxa uu Qunsuliyad-guud ka furay Muqdisho 1957-kii, oo ah caasimadda ummada Soomaaliyeed, oo ahayd wakiilka Qaramada Midoobay ee hoos yimaada maamulkii Talyaaniga. Qunsuliyaddan waxaa loo dalacsiiyay darajada safaaradda luulyo 1960-kii, markaasoo Mareykanku uu aqoonsaday madax-bannaanida Soomaaliya, loona magacaabay safiir.

Soomaaliya waxay xiriir taariikhi ah la lahayd Mareykanka xilligii Saldanada Geledi. Sannadkii 1776-kii. Suldaanadii Geledi waxay ahayd dawladdii ugu horreysay ee xor ah oo Afrika ka tirsan oo aqoonsata Maraykanka, waxaana xiriir diblomaasiyadeed la aasaasay sannadkii 1777-kii. Sannadkii 1897-kii, Suldaanadii Geledi waxay u dirtay magaalada New York wafdi heersare ah oo uu hoggaaminayo wasiirkoodii arrimaha dibadda Khalid Aden Maxammed waxayna saxiixeen Heshiiskii Badweynta Hindiya ee lagula dagaalamayey ganacsiga addoonta ee Zanzibar.

Dabayaaqadii 1970-meeyadii iyo horraantii 1980-aadkii, dawladdii Hantiwadaaga Soomaaliya ee waagaas waxay ka baxday isbahaysigii ay la wadaagi jirtay Midowga Soofiyeeti sababo la xiriira dagaalkii Ogaadeeniya. Sababtoo ah Midowga Soofiyeeti wuxuu xiriir dhow la lahaa dawladda Soomaaliya iyo Itoobiya oo markaasi ka talinaysay shuuciga cusub ee Dergue, waxay ku qasbanaadeen inay doortaan dhinac ay ku heshiiyaan. Isbeddelkii Midowga Soofiyeeti ee taageerada Itoobiya ayaa ku kallifay dowladdii Siyaad Barre inay xulafo ka raadsato meelo kale.

Ugu dambayntii Mareykanka kadib dagaalkii qaboobaa ee Midowgii Soofiyeeti. Maraykanku waxa uu in muddo ah u shukaansanayay dawladda Soomaaliya sababo la xiriira mawqifka istaraatiijiga ah ee Soomaaliya ee ku yaal afka Bab el Mandeb ee laga soo galo Badda Cas iyo kanaalka Suweys. Saaxiibtinimadii ugu horreysay ee Soomaaliya ay la lahayd Midowgii Soofiyeeti iyo markii dambe taageerada milateri ee Mareykanka ayaa u sahashay in ay dhisto ciidanka ugu badan qaaradda.

Burburkii dowladdii Siyaad Barre ka dib iyo biloowgii dagaaladii sokeeye ee Soomaaliya horaantii sagaashamaadkii, waxaa la xiray safaaradii Mareykanka ee Muqdisho. Si kastaba ha ahaatee, dawladda Maraykanku marnaba si rasmi ah uma jarin xiriirkii diblomaasiyadeed ee kala dhexeeyay Soomaaliya.

Ka dib markii la asaasay Dowladda Federaalka Ku Meel Gaarka ah (TFG) 2004-tii, Mareykanku wuxuu sidoo kale aqoonsaday oo uu taageeray DFKMG ee caalamku aqoonsan yahay inay tahay hay’adda maamulka qaranka ee dalka. Waxa ay sidoo kale ku hawlan tahay maamul goboleedyada Soomaaliya, sida Puntland iyo Somaliland, in ay xaqiijiyaan ka mid noqoshada hannaanka nabadda.

Dowladda Federaalka Soomaaliya waxaa la dhisay Agoosto 20, 2012, iyadoo ku beegan markii uu dhammaaday waqtigii KMG ahaa. Waxay ka dhigan tahay dawladdii dhexe ee ugu horreysay ee joogto ah ee dalka tan iyo markii uu bilaabmay dagaalka sokeeye yeesho.

September 10, 2012, Baarlamaanka cusub ee Federaalka ayaa sidoo kale Xasan Sheekh Maxamuud u doortay inuu noqdo Madaxweynaha hadda xilka haya ee Soomaaliya, kaasoo ku yimid nidaamka caddaalad darada ku dhisan ee 4.5. Doorashada waxaa soo dhaweeyay mas’uuliyiinta Mareykanka, kuwaas oo dib u xaqiijiyay in Mareykanka uu sii wadi doono taageerada uu siinayo dowladda Soomaaliya, madax-banaanideeda dhuleed iyo madax-banaanideeda.

Bishii Janaayo 2013, Mareykanka ayaa ku dhawaaqay inuu qarka u saaran yahay inay waraaqo diblomaasiyadeed is dhaafsadaan dowladda dhexe ee cusub ee Soomaaliya, dib u soo celiyaan xiriirkii rasmiga ahaa ee dalka markii ugu horreysay muddo 20 sano ah. Sida laga soo xigtay Waaxda Arrimaha Dibedda ee Maraykanka, go’aankan ayaa lagu qiimeeyey horumarka baaxadda leh ee ay maamulada Soomaaliya ka gaareen dhinacyada siyaasadda iyo dagaalka. Tallaabadan ayaa la filaayay inay dowladda Soomaaliya u ogolaato inay hesho ilo cusub oo dhaqaale horumarineed oo ay ka helaan hay’ado Mareykan ah iyo sidoo kale hay’adaha caalamiga ah sida hay’adda lacagta adduunka ee IMF iyo Bankiga Adduunka, si loo fududeeyo dib u dhiska socday wakhtigaas.

Codka dowladda federaalka Soomaaliya iyo Mareykanka, oo ay ku jiraan jilayaasha kale ee caalamiga ah, Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay ayaa si wadajir ah u ansixiyay Qaraarka Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay ee tirsigiisu yahay 2093 intii lagu jiray shirkii 6-dii Maarso 2013 ee lagu laalay cunaqabateynta hubka ee Soomaaliya saarneyd 21-sano. Ansixinta ayaa si rasmi ah u qaadaysa mamnuucista iibka hubka fudud muddo ku meel gaar ah oo hal sano ah, laakiin waxa ay haysaa xaddidaadyo gaar ah oo ku saabsan soo iibinta hubka culculus sida gantaalada hawada-ilaa-hawo, kuwa fudfudud iyo madfac.

Abriil 9, 2013, dawladda Maraykanku waxay sidoo kale ansixisay bixinta qodobbada difaaca iyo adeegyada ay dawladda Maraykanku siiso dawladda federaalka Soomaaliya. Codsi ka yimid madaxda Soomaaliya iyo AMISOM oo hadda loo yaqaano (ATMIS), ciidamada Mareykanka ayaa dabayaaqadii 2013-kii waxa ay sidoo kale Muqdisho ka sameeyeen koox yar oo la-taliyayaal ah si ay taageero la tashi iyo qorsheyn u siiyaan ciidamada huwanta.

Maay 5, 2015 Madaxweynaha Soomaaliya Xasan Sheekh Maxamuud (4.5), Ra’iisul Wasaare Cumar Cabdirashiid Cali Sharma’arke iyo mas’uuliyiin kale oo ka tirsan dowladda Soomaaliya ayaa magaalada Muqdisho kula kulmay xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka John Kerry. Kulankan laba geesoodka ah ayaa ahaa kii ugu horeeyay ee uu Soomaaliya ku yimaado Xoghaye Arrimaha Dibadda Mareykanka oo xilka haya. Waxay astaan u noqotay xaaladda siyaasadeed iyo amni ee dalka oo soo hagaagtay. Saraakiisha ayaa diiradda saaray halbeegyada ku qeexan qorshaha siyaasadda Soomaaliya ee Hiigsiga 2016-ka, iyo sidoo kale wadashaqeynta laamaha amniga.

Bishii Janaayo 2017 ka dib markii madaxweyne Donald Trump uu la wareegay xafiiska, muwaadiniinta Soomaaliyeed waxaa si ku meel gaar ah looga mamnuucay inay soo galaan Mareykanka amarka fulinta ee “Ka ilaalinta Qaranka Gelitaanka Argagixiso Shisheeye ee Mareykanka.” Tani waxa kale oo ka mid ah qaxootiga Soomaaliyeed ee doonaya in ay dib u dajin loogu sameeyo Maraykanka iyaga oo u maraya barnaamijka ogolaanshaha qaxootiga ee Maraykanka.

Kadib markii loo doortay Madaxweynaha Soomaaliya Maxamed C/llaahi Maxamed Farmaajo (4.5) oo ah muwaadin Soomaaliyeed oo haysta dhalasho Mareykan ah, Xoghayaha Arrimaha Dibadda ee Mareykanka Rex Tillerson ayaa u hambalyeeyay madaxweynaha la doortay, waxaana uu rajeynayaa in la xoojiyo xiriirka ka dhaxeeya Soomaaliya iyo Mareykanka iyo in doorashadii wakhtigaas dhacday ay muujineyso Guul muhiim ah oo ka soo baxday isbeddelka socda ee Soomaaliya ee nabadda, xasilloonida, iyo barwaaqada.

Ganacsiga iyo iskaashiga

Mareykanka ayaa weli ah mid ka mid ah dowladaha sida weyn u siiya hubka Ciidanka Xoogga Dalka Soomaaliyeed (SNA). Bishii Juun 2009, XDS oo dib loo dhisay ayaa 40 tan oo hub iyo rasaas ah ka helay dawladda Maraykanka si ay uga caawiyaan la dagaallanka argagixisada. Maamulka Mareykanka ayaa sidoo kale ballan qaaday qalab ciidan oo dheeri ah iyo agabyo si ay uga caawiyaan maamulada Soomaaliya adkeynta amniga guud.

Intaa waxaa dheer, labada dal waxay ku lug leeyihiin ganacsi yar iyo maalgashi. Mareykanka ayaa Soomaaliya u dhoofiya digirta, badeecooyinka la dubo, badeecooyinka deeqaha ah iyo mashiinada. Soomaaliya ayaa iyaduna Mareykanka u dhoofisa dhagxaan qaali ah iyo shixnado ay siisato qiimo yar.

Ergada diblomaasiyadeed

Soomaaliya waxay safaarad ku leedahay Washington, D.C. Intii u dhaxaysay bilihii Luulyo iyo Diseembar 2014, ergada diblomaasiyadeed waxaa hoggaaminayay Cumar Cabdirashiid Cali Sharma’arke, oo noqday danjirihii ugu horreeyay ee Soomaaliya u fadhiya Mareykanka tan iyo 1991-kii.

Laga bilaabo Abriil 2015, Faaduma Cabdullahi ayaa noqotay safiirka Soomaaliya ee Mareykanka. Gobolka Somaliland oo ka tirsan dowladda federaalka wuxuu xafiis xiriiriye ku leeyahay Washington,D.C, balse waxaa loo aqoonsan yahay maamul gobolleed ka tirsan Soomaaliya, waxayna helaan deeqaha loo soo mariyo dowladda dhexe sida maamulalada kale ee dalka.

Safaaradda Mareykanka ee Soomaaliya waxa la xiray Janaayo 1991, ka dib markii uu bilaabmay dagaalkii sokeeye.

Bishii Juun 2014, xariirka ay leedahay Soomaaliya, Mareykanka waxa uu ku tilmaamay calaamad muujinaysa xiriirka qotada dheer ee ka dhexeeya Washington iyo Muqdisho iyo rumaysashada dadaallada xasilinta Soomaaliya, Ku-xigeenka Xoghayaha Arrimaha Dibadda ee Mareykanka Wendy Sherman ayaa ku dhawaaqday in Mareykanka uu dib u furi doono howlihiisa diblomaasiyadeed ee Muqdisho.

Bishii Febraayo 2015, Madaxweynaha Mareykanka Barack Obama ayaa u magacaabay Ruug-caddaa Adeegga Dibadda Katherine Simonds Dhanani inay noqoto Safiirka cusub ee Mareykanka u fadhin doona Soomaaliya. Katherine Simonds ayaa markii dambe ka noqotay magacaabisteeda bishii Maay ee sanadkaas, iyadoo sabab uga dhigtay arrimo shaqsi ah.

Bishii Maay 2015, iyadoo la aqoonsanayo horumarka siyaasadeed ee laga gaaray Soomaaliya iyo dib u soo celinta dowladnimo taabagal ah, ayuu xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka John Kerry ku dhawaaqay qorshe horudhac ah oo dib loogu dhisayo safaaradda Mareykanka ee Muqdisho. Waxa uu tilmaamay in inkasta oo aanu jirin jadwal go’an oo dib loogu soo celinayo dhismahaasi, haddana dawladda Maraykanku waxa ay si degdeg ah u bilaawday in ay cusboonaysiiso matalaadda diblomaasiyadeed ee dalka. Madaxweynaha Soomaaliya Xasan Sheekh Maxamuud (4.5) iyo Ra’iisul Wasaare Cumar C/rashiid Cali Sharma’arke ayaa sidoo kale Kerry u gudbiyay warqadda hantida maguurtada ah ee dhulka loogu talagalay dhismaha cusub ee safaaradda Mareykanka. Bishii Nofeembar 2015, Soomaaliya waxay dib u furtay safaaradeedii Washington, DC.

Bishii Diseembar 2018, Mareykanka wuxuu dib uga furay Muqdisho “joogitaanka diblomaasiyadeed ee joogtada ah”. Howlgalka cusub ayaanan noqon safaarad dhameystiran, waxayna sheegeen in diblomaasiyiinta qaar ay ku sii sugnaadaan safaaradda Mareykanka ee magaalada Nayroobi ee dalka Kenya. Safiirka Mareykanka ee Soomaaliya ee hadda waa Larry Andre Jr oo asigana la beddeli rabo, waxaana lagu bedeli rabaa Richard H. Riley.

Madaxweynaha dalka Maraykanka Joe Biden ayaa u magcaabay Richard H. Riley inuu noqdo safiirka cusub ee Maraykanka u joogi doona Soomaaliya, sida lagu sheegay qoraal ka soo baxay aqalka cad.

Madaxweynaha Mareykanka Joe Biden ayaa u magacaabay diblomaasi hore Richard Riley safiirka cusub ee Soomaaliya, iyadoo Washington ay kordhineyso taageerada ay siiso ciidamada Soomaaliya iyo kuwa gobolka ee dagaalka kula jira mintidiinta.

Horta, waa kumaa safiirkaan cusub ee Soomaaliya loo soo magacaabay?

Markii hore, Richard H. Riley wuxuu ahaa Qunsulka Guud ee Qunsuliyadda Guud ee Mareykanka ee Peshawar, Pakistan. Waxa kale oo uu ka soo shaqeeyay ku xigeenka madaxa safaarada Maraykanka ee Oslo, Norway, kaaliyaha madaxa safaarada Maraykanka ee Kabul, Afgaanistaan, ku xigeenka madaxa ergada Safaaradda Mareykanka ee Sanca, Yemen, iyo Wakiilka Sare ee Rayidka (Hogaamiyaha Kooxda) ee Kooxda Dib u dhiska Gobolka ee Gobolka Nangahar, Afgaanistaan.

Hadda ka hor, waxa uu ahaa Agaasime Ku-xigeenka Xafiiska Masar iyo Arrimaha Levant ee Waaxda Arrimaha Dibedda, Isuduwaha Sare ee Dimuqraadiyadda iyo Xuquuqda Aadanaha ee Safaaradda Maraykanka ee Baqdaad, Ciraaq, iyo Ku-xigeenka Hoggaamiyaha Kooxda Dib-u-dhiska Gobolka Nasriyah), Ciraaq.

Richard H. Riley waxa uu sidoo kale ka soo shaqeeyay London, England, Moscow, Russia, Beijing iyo Chengdu, Shiinaha, iyo Kingston, Jamaica.

Safiirkan cusub ee Soomaaliya loo magacaabay ayaa haatan xil sare ka haaya wasaaradda arrimaha debedda ee Maraykanka, gaar ahaan safaaradda Maraykanka ee Kanada halkaas oo uu ka yahay la taliyaha arrimaha dhaqaalaha ee safiirka. Danjiraha cusub ayaa bedelaya safiirka Maraykanka haatan u jooga Soomaaliya ee Larry Andre.

Safaaradda Mareykanka ee Baqdaad wuxuu mar kasoo noqday madaxa isku duwidda arrimaha dimuqraadiyadda iyo xuquuqul insaanka.

Richard H. Rile, safiirka cusub ee loo magacaabay Soomaaliya wuxuu sidoo kale kasoo shaqeeyay dalal dhowr oo ay kamid yihiin, Ingiriiska, Ruushka, Shiinaha iyo Jamaiga.

Wuxuu shahaadada labaad ee jaamacadda uu ka heystaa jaamacadda Harvard gaar ahaan qeybta ganacsiga, sidoo kale shahaadada labaad wuxuu ka qaatay jaamacadda National Defense isagoo ku takhasusay culuumta istaraatiijiyadda amniga caalamka.

Richard H. Rile, wuxuu bartay luqadaha Pashto, Carabi, Ruushka, Faransiiska iyo luuqadda Mandarin ee looga hadlo dalka Shiinaha.

Safiirka haatan Mareykanka u fadhiya Soomaaliya Ambassador Larry E. André, Jr. wuxuu horey safiir uga soo noqday dalal uu ka mid yahay Jabuuti.

Safiirka Soomaaliya ee haatan wuxuu shaley sheegay in madaxweynaha Jamhuuriyadda iskeed ugu dhawaaqday madaxbanaanida ee Somaliland in uu awood u leeyahay in ciidamadiisa uu dib uga soo celiyo magaalada Laascaanood isla markaana uu shaacin karo qorshe ku saabsan doorashooyinka Somaliland, sida ku xusan qoraal uu soo dhigay barta Twitter-ka ee safaaradda Mareykanka ee Muqdisho.

Danjiraha shaqada ka tagaya, Larry Edward waxaa loo magacaabay safiirka Soomaaliya bishii April ee sanadkii 2021-kii. Horay wuxuu xilka kala wareegay Donald Yamamoto oo Soomaaliya ka howlgalayay tan iyo bishii July ee sanadkii 2018-kii.

Sidoo kale madaxweyne Joe Biden ayaa magcaabay safiis cusub oo dalka Maraykanka u fadhiyi doona dalka Liberia.

Xariirka Diblomaasiyadeed ee Soomaaliya iyo Mareykanka

Mareykanka wuxuu safaarad ku leeyahay magaalada caasimada ee Muqdisho halka Soomaaliy ay iyaduna safaarad ku leedahay magaalada Washinton D.C.

Soomaaliya waxay xiriir taariikhi ah la lahayd Mareykanka xilligii Saldanada Geledi. Sannadkii 1776-kii. Suldaanadii Geledi waxay ahayd dawladdii ugu horreysay ee xor ah oo Afrika ka tirsan oo aqoonsata Maraykanka, waxaana xiriir diblomaasiyadeed la aasaasay sannadkii 1777-kii. Sannadkii 1897-kii, Suldaanadii Geledi waxay u dirtay magaalada New York wafdi heersare ah oo uu hoggaaminayo wasiirkoodii arrimaha dibadda Khalid Aden Maxammed waxayna saxiixeen Heshiiskii Badweynta Hindiya ee lagula dagaalamayey ganacsiga addoonta ee Zanzibar.

Dabayaaqadii 1970-meeyadii iyo horraantii 1980-aadkii, dawladdii Hantiwadaaga Soomaaliya ee waagaas waxay ka baxday isbahaysigii ay la wadaagi jirtay Midowga Soofiyeeti sababo la xiriira dagaalkii Ogaadeeniya. Sababtoo ah Midowga Soofiyeeti wuxuu xiriir dhow la lahaa dawladda Soomaaliya iyo Itoobiya oo markaasi ka talinaysay shuuciga cusub ee Dergue, waxay ku qasbanaadeen inay doortaan dhinac ay ku heshiiyaan. Isbeddelkii Midowga Soofiyeeti ee taageerada Itoobiya ayaa ku kallifay dowladdii Siyaad Barre inay xulafo ka raadsato meelo kale.

Ugu dambayntii Mareykanka kadib dagaalkii qaboobaa ee Midowgii Soofiyeeti. Maraykanku waxa uu in muddo ah u shukaansanayay dawladda Soomaaliya sababo la xiriira mawqifka istaraatiijiga ah ee Soomaaliya ee ku yaal afka Bab el Mandeb ee laga soo galo Badda Cas iyo kanaalka Suweys. Saaxiibtinimadii ugu horreysay ee Soomaaliya ay la lahayd Midowgii Soofiyeeti iyo markii dambe taageerada milateri ee Mareykanka ayaa u sahashay in ay dhisto ciidanka ugu badan qaaradda.

Burburkii dowladdii Siyaad Barre ka dib iyo biloowgii dagaaladii sokeeye ee Soomaaliya horaantii sagaashamaadkii, waxaa la xiray safaaradii Mareykanka ee Muqdisho. Si kastaba ha ahaatee, dawladda Maraykanku marnaba si rasmi ah uma jarin xiriirkii diblomaasiyadeed ee kala dhexeeyay Soomaaliya.

Ka dib markii la asaasay Dowladda Federaalka Ku Meel Gaarka ah (TFG) 2004-tii, Mareykanku wuxuu sidoo kale aqoonsaday oo uu taageeray DFKMG ee caalamku aqoonsan yahay inay tahay hay’adda maamulka qaranka ee dalka. Waxa ay sidoo kale ku hawlan tahay maamul goboleedyada Soomaaliya, sida Puntland iyo Somaliland, in ay xaqiijiyaan ka mid noqoshada hannaanka nabadda.

Dowlada Itoobiya maxay ugu cudur daaratay in ay qaabisho Madaxweynaha nidaamka qabaliga lagu soo doortay ee Soomaaliya Xassan Sheekh Maxamuud iyagoo sababta ku sheegay jadwalkooda oo buuxa, halka ay qaabileen madaxweyne maamul goblleed oo ka tirsan maamulada Soomaaliya oo dhawaan tagay Adhis Ababa.

Waxaanu la soconaa in dhawaan madaxweynayaal Maamul Gobolleedyo kale ay casuumaad ka helleen dowladda Itoobiya halka madaxweyne Xassan Sheekh Maxamuud loo diiday inuu ka qeyb-galo.

Wakhti horeba waxaa soo noqday faragelintii hore ee laga nastay wakhtigii Xassan Sheekh Maxamuud dalka maamuli jiray. Waxaa muuqda oo dib u furmay saameynta Itoobiya ku laheyd Maamulada Gobolada. Waaggii maamulkii Xassan Sheekh Maxamuud wuxuu xirriirka Maamul Gobolleedyada qaar iyo Itoobiya uu gaaray heer wakiilo ku yeeshaan Maamul Goboleedyada. Maamul Goboleedka Puntland ayaa loo arkayay inuu ahaa maamulka kaliya ee ugu horeeyay maamul goboleedyada xubnaha ka ah dowladda Federaalka oo xiriir sokeeye la lahaa Itoobiya, waxaana dhowr jeer oo hore jiray eedeymo loo jeediyay oo ahaa in dadka ka tirsanaa Jabhadda ONLF oo laga qabto Boossaaso iyo Garoowe loo gacan gelin jiray dowladda Itoobiya.

Faragelinta taban iyo mida togan ee Itoobiya ku haysay Maamul Goboleedyada dalka ayaa mar walba ka dhigeysa mid daciifisa dowlad gobolleedyada, iyadoo Madaxda maamul goboleedyada ay safaro joogto ah ku tagi jireen Adhis Ababa.

Geeridii Ra’iisul Wasaarihii hore ee Itoobiya Meles Zenawi, bishii Agoosto ee sanadkii 2012 iyo kala guurkii ay xilligaas ku jirtay Soomaaliya oo la isu diyaarinayay doorasho waxay aheyd labo dhacdo oo si aan la fileyn isugu soo aaday, tan koowaad dad badan waxay u arkayeen geerida Meles Zenawi inay wax badan ka beddeli doonto qaabkii ay Itoobiya ula dhaqmi jirtay Soomaaliya iyo faragelintii uu ku haayay dalka sanadihii uu xukunka hayay.

Arrinta labaad ayaa aheyd in Soomaaliya ay doorasho u diyaar garoobeysay, waxaana doorashadii dhacday 10-kii bishii Sebteember 2012 Madaxweyne lagu soo doortay nidaamka qabaliga ee dalka ka jira lagu Xassan Sheekh Maxamuud, iyada oo aan la fileyn ayuu doorashada Madaxweynaha kaga adkaaday Sheekh Shariif Sheekh Axmed.

Dhalanteedka “Soomaali oo heshiis ah dunidana heshiis la ah” 

Doorashadii Xassan Sheekh Maxamuud, waa dowladdii loogu baxay kumeel gaarka. Dowladda Itoobiya waxay Soomaaliya usoo magacaawday safiir cusub. Safiirkaas wuxuu ahaa Wondimu Asaminew oo ka soo jeeday Qowmiyadda Tigreey.

Safiirka Itoobiya usoo magacaawday Soomaaliya Wondimu Asaminew iyo Madaxweyne Xassan Sheekh Maxamuud

Khilaafyo dhowr ah oo soo kala dhex galay dowladda Federaalka iyo Maamul Gobolleedyada, cida xalka ka gaareysay ama isu soo dhoweyneysay waxay aheyd dowladda Itoobiya, mar kasta oo ay dowladda Dhexe iyo Dowlad Gobolleedyada isqabtaan Itoobiya ayaa aheyd halka xalka laga dooni jiray.

Itoobiya ayaa kaalin weyn ku laheyd heshiiskii dowladda Federaalka iyo Maamulkii KMG ah ee Jubba oo uu hoggaaminayay Axmed Madoobe ku dhex maray magaalada Adhis Ababa sanadkii 2013, kaddib Khilaafkii ka dhashay dhismihii Maamulkaas oo dowladda Federaalka ka soo horjeeday iyo dagaaladii ka dhacay Kismaayo ee u dhaxeeyay garabyadii kala duwanaa ee isku hayay maamulka magaalada.

Wadahadaladaas oo uu garwadeen ka ahaa Wasiirkii hore ee Arrimaha Dibadda Itoobiya Tedros Adhanom iyo Maamulka Jubba waxaa kala hoggaaminayay Axmed Madoobe iyo Wasiiru dowlihii hore ee Madaxtooyada Faarax Sheekh Cabdiqaadir waxaa ka soo baxay heshiis ay kala saxiixdeen labada dhinac, kaasoo dhowr qodob ka koobnaa qodobada heshiiskaas waxaa ka mid ahaa in Magaca Maamulka uu yahay Maamulka KMG ah ee Jubba, isla markaana uu labo sano ka arrimin doono Jubbooyinka iyo Gedo Hoggaamiyaha Maamulka uu yahay Axmed Madoobe In Dekeda iyo Garoonka diyaaradaha Kismaayo uu muddo lix bilood maamulo Maamulka KMG ee Jubba, kaddibna lagu soo wareejiyo dowladda Federaalka Axmed Madoobe loogu yeero Hoggaamiyaha Maamulka KMG ee Jubba.

Wixii ka dambeeyay heshiiskii Adhis Ababa ee dowladda Federaalka iyo Maamulkii KMG ah ee Jubba xiriir fiican ayay yeesheen Itoobiya iyo dowladdii uu hoggaaminayay Xasan Sheekh, iyadoo xiriirka siyaasadeed oo ahaa mid aad u xoogganaa, waxaa barbar socday dhanka Milateriga oo markii u horeysay ay Itoobiya sharciyad u heshay Ciidamadeeda Soomaaliya ku sugnaa, horaantii sanadkii 2014 Ciidamada Itoobiya ayaa si rasmi ah uga mid noqday Howlgalka Ciidamada AMISOM, waxaana markaas ay bilowday in ciidamo badan soo geliso Gobolada dalka, taasoo ka badan tiradii loo cayimay ee ay kaga mid noqdeen howlgalka AMISOM oo ahaa 4395 askari oo ka howlgalaya saddex qeyb, waxaa bilowday howlgalo ay kula wareegeen Ciidamada Itoobiya qeybo ka mid ah deegaano ka mid ah Baay, Bakool, Galgaduud, Hiiraan iyo Gedo.

Kaddib heshiiskii Adhis Ababa waxaa bilowday dhaqan gelinta qodobo ka mid ah heshiiskii dowladda Federaalka iyo Maamulkii KMG ee Jubba ku gaareen bishii Agoosto ee sanadkii 2013, waxaana bishii Agoosto ee sanadkii 2014 suura galay in la soo xareeyo Ciidamadii uu hoggaaminayay Barre Hiiraal ee dagaalka looga saaray Kismaayo, oo fadhigooda ahaa deegaanka Goobweyn, waxaa wafdi ka socday dowladda Federaalka oo uu hoggaaminayay Cabdillaahi Goodax Barre oo ahaa Wasiirkii Arrimaha Gudaha ee Xukuumaddii Cabdiweli Sheekh Axmed waxay suura geliyeen in Ciidamadaas la xareeyo oo lagu wareejiyo Ciidamada AMISOM, waxaana deegaanka Goobweyn la isugu keenay Axmed Madoobe iyo Barre Hiiraale oo halkaas lagu heshiiyay, ka sokow doorka dowladda Federaalka ku laheyd heshiiskaas waxaa layaab lahaa kaalinta uu heshiiskaas ku lahaa Gen. Gabre, kana dhex muuqday kulamadii heshiiska Axmed Madoobe iyo Barre Hiiraale.

Khilaafkii Madaxweyne Xasan Sheekh iyo Ra’iisul Wasaarihiisa Cabdiweli Sheekh Axmed ee bilowday aakhirkii sanadkii 2014, Itoobiya waxay aheyd dalka kaliya ee kula saftay Xasan Sheekh ridistii Ra’iisul Wasaarihii hore Cabdiweli Sheekh Axmed, iyadoo Beesha Caalamka ay diidaneyn in la eryo.

Riditaankii Xukuumaddii Cabdiweli Sheekh Axmed iyo magacaabidii xilka Ra’iisul Wasaarenimo Cumar Cabdirashiid, waxaa bilowday dhismihii maamul goboleedyada dhinnaa, Xafiiskii Urur Goboleedka IGAD ee qaabilsanaa fududeynta iyo in dowladda kala shaqeeyo dhismaha maamulada waxaa ka dhex socday danaha Itoobiya oo dooneysay in saameyn ay ku yeelatoo maamul goboleedyada dhismaya, waxaana ku lug yeelatay dhismihii maamul goboleedyada Galmudug.

Dhismihii Maamulka Galmudug ee lagu dhisay Cadaado, Itoobiya ayaa la sheegaa inay gacan weyn ka geysatay dhismaha maamulkaas, iyadoo ciidan geysay Caddaado oo gogosha shirka aysan suurtagal noqoteen ciidanka Itoobiya la’aanteed, sidoo kale
Itoobiya ayaa ka shaqaysay shirkii ka socday Dhuusamareeb in loo raro Caddaado, waxaana dowladdii Xasan Sheekh kala shaqaysay Xassan Sheekh kala furfurki beelihi ku shirayay Dhuusamareeb horaantii sanadkii 2015.

Sidoo kale Itoobiya waxaa kale oo kaalin mug leh ka ciyaartay joojintii dagaalkii dhex maray Galmudug iyo Puntland iyo u kala dabqaadkii labada maamul, heshiiskii Gaalkacyo oo uu ka qayb galay markii dambe Ra’iisul Wasaare Cumar Cabdirashiid bishii Diseember ee sanadkii 2015.

Taariikhdaan mudan in si gaar ah loo xasuusto waxay ina tusinaysaa heerka hoggaanka Xassan Sheekh Maxamuud iyo dhibaatada ay leedahay nidaamka qabaliga ah ee madaxweynaha lagu soo doorto (4.5). Madaxweynaha Jam. Federaalka halka la dhihi lahaa waxay ku habboontahay inaan ku beddelno madaxweynaha nidaamka qabaliga lagu soo doortay, maxaa yeelay shacab marka ay soo doortaan ayaa la dhihi karaa Madaxweynaha Jam. Federaalka Soomaaliya.

Waxaa su’aal mudan in la isweydiiyo aaway hal qabsigii “Soomaali oo heshiis ah dunidana heshiis la ah” iyadoo la ogyahay taariikhda madaxweynaha xukunka loo dhiibay hadda? Intaas oo faragelin iyo galaangal marka lagu sameynaayay goobjoog ayuu u ahaa dalka haddana wey soo noqotay. Waxaana laga nastay faragelinta Itoobiya intii uu xukunka haayay madaxweynaha sidoo kale asigana lagu soo doortay nidaamka qabaliga ah Maxamed Cabdullaahi Farmaajo.