Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Maxaa sababay in Soomaalidu noqoto qoowmiyad ka hartay dadyowga dunidda kale? – ‘Xog iyo xaqiiqooyin
Waxaa jiray dhaqdhaqaaqyo badan oo looga hortagay in waddanka looga saaro guumaystaha balse ugu dambayn lagu guulaystay in layska saaro. Laakiin maxaa isbeddelay dhaqankii gumaystaha?

Xogg Iyo Xaqiiq: Waxaan idin soo gudbin waxyaabihii sababay in Soomaalidu noqoto Qowmiyad ka hartay in dadyowga dunida wax la qeybsadaaan. Dad badan waxay isweydiiyaan maxay Soomaalidu asaagood uga hadhay dadyowga kale Miyaysan ahayn dad leh dadnimo mise waa laga roonayaal?
Bilowgii guumaystihii oo ay qeybsanaayeen Afrika, Soomaaliya waxay ka mid ahayd waddamadii lagu halgamay loona tartamay in laguumaysto. Guumaystuhu dantiisu waxay ahayd in uu ogaado waddamadaas waxa ay ku wanaagsanyihiin, waxay caanka ku yihiin, nimcadda ay haystaan, Allena kuma naystay. Waddamada qaar waxaa loo diraayay dowlad qudha halka kuwa kalena loo qeybiyay ama qeybsadeen dowladdo iyagoo danahooda eegaya. Soomaaliya waxay ka mid ahayd waddamada loo diray dowlado badan oo kala duwan. Waxaana ka mid ahaa, Ingiriiska, Talyaanigga, Faransiiska, Burtuqiis Iyo kuwa kale.
Balse waddamo badan waa ku guul daraysteen in ay guumaystaan Soomaalidii waagaa jirtay, waxay la dagaalameen dowladihii isku dayay in ay danahooda soo faragashaddaan. Waxaana ka mid ahaa Burtuqaalka oo isaga harcad laga saaray soomaaliya gaar ahaan koonfurta oo ahayd halka soomaalidda xudunta u ah oo barwaaqaddu jiifto.
Waxaa ugu dambayn ku soo haray sidda aan wada ognahay saddex quwadood ama dowladood oo kala ah, Ingiriiska, Talyaanigga iyo Faransiiska. Ingiriiska oo isagu guumaysan jiray Waqooyigga Soomaaliya, Halka Faransiiska uu haystay dhulka loo yaqaano Jabuuti halka koonfurta iyo bartamaha Soomaaliya uu haystay Talyaanigga.
Waxaa jiray dhaqdhaqaaqyo badan oo looga hortagay in waddanka looga saaro guumaystaha balse ugu dambayn lagu guulaystay in layska saaro.
Qiyaastii, markii la Aas-aasay ururkii la oran jiray SYL {Somali Youth Leaque} oo la aas-aasay 1943-dii uu madaxweyne loogu doortay Yaasin Xaaji Cusmaan Sharmaarke Alle ha unaxariistee, waxay bilaabeen in ay waddanka ka dulqaadaan heeryadda saaran ee culayska ku haysa. Waxay muddo 7 sano ah waddeen dagaal af iyo addin ah, iyo xeelad kasta oo ay isaga qabanayeen guumaystaha. 1950-kii, markii lagaaray ayay waxaa la go’aanshay in wadanka Soomaaliya laga qaado heeryadda guumaystaha, wadankana gacanta loogasho Soomaalidda. Waxaa la go’aanshay in Soomaalidda la siiyo qaabka wax loo dhiso, loomaamulo, iyo haykalka dowladnimo.
Saddexdii dowladood oo markaas dano siyaasaddeed kalahaa Soomaaliya ee Ingiriiska, Talyaanigga iyo Faransiiska waxay loolan ugaleen in mid walba isagu gacan ku haynta udambaysa qaato, siyaasaddiisana dalkaas ku maamusha mustaqbalka.
Dowladda Ingiriiska waxay isku dayday in Waxgaradka, cuqaasha, abwaanadi iyo qeybaha bulshadda la kulanto. Waxa uuna weydiiyay in ay rabitaankooda In 10ka sano ee xornimadooda loo diyaarinaayo in haykalka dowladnimo iyo xoriyadoodaba uu siiyo wadanka Ingiriiska.
Waxa uu intaas uraacshay oo dhahay Waxaan ahay Dowladda keliya ee calankeeda uusan Cadceedu ka dhicin, uuna yahay laandheeraha reer Yurub. Waxa kale uu yiri, waxaan rabbaa in aan Soomaali isku keenidoono oo hal dowlad ka dhigidoono haddii aad iicodaysaan in aan 10 ka sano idin gaarsiiyo xoriyaddiina.
Odayaashii, waxgaradkii way isku tageen, waxaa laga dooday cidda laraacayo Talyaanigga iyo Ingiriiska. Dad badan waxay dheheen annagu marabno ninka kibirka badan oo Calankiisa aysan cadceedu ka dhicin kan maskiinka ah ee maafiyadda ah aan wadanka udhiibano isagu 10 ka sano hana gaarsiiyo, Dood dheer kadib waxay isku raaceen in dalka loo dhiibo Talyaanigga.
Ingiriiskii markii loo sheegay in Soomaalidu dooratay maafiyadii Talyaanigga waa ka carooday, waxa uuna go’aan ku gaaray in wadanka Soomaaliya sii kala qeybsho ayna ka shalaayidoonaan Soomaalidu.
Waxa uu ka dhigay shan qeybood oo kala ah:
- Soomaali galbeed oo Ingiriisku ubaxshay {Ogaadeenya}. Welina gacanta guumaystaha kama bixin.
- NFD { Waxa uu ku daray Kenya}. Welina gacantooda bay kujiraan.
- Djabouti oo iyaga xili dhexe qaadatay xoriyaddooda wadanka Faransiiska. Haddana ah wadan ka madax banaan Soomaaliya, balse taas bedelkeedana waxay ka saareen qariiradda Afrika.
- Waqooyi-galbeed oo waxay ubaxsheen {British land}.
- Iyo koonfurta Soomaaliya.
Aan gudda gale, dhibka hadda jira meesha uu ka yimid aan isdul istaage. Ingiriisku waxa uu sameeyay saysan Soomaalidu uheshiin weligeed, waxa uu Soomaali galbeed oo aan hal reer deganayn ubaxshay *Ogaadeenya* .
Taasna uu kalahaa kolka ay damcaan in xoriyaddooda doonaana ay dhahaan xagee qariiradda kaga jirtaan Itoobiya?
Kolka ay damcaan in ay raadshaana ay usoo baxayso magaca Ogaadeenya, Waxayna ku talo galeen in ay dhahaan annagu ma ogaadeenya xoriyad siinaa mise dadkaas meesha daggan. Soomaalidda halka ay ka liitaan waa dhanka qabiilkee, waxay isku dayin qeyb badan oo kamidda dhulka ay degto Soomaali galbeed in ay dhahaan annagu itoobiyaan baa nahay.
Adiga akhrisanaya qormaddaana marqaanti ka tahay in ilaa hadda isku haystaan qabaa’il. Ilaa dad badan ama qabaa’il badan soojeediyeen in magaca *Ogaadeenya* laga beddelo. Balse qabaa’ilkii Ogaadeenya qudhooda ku gacan sayreen. Dhibaatadaas weli waataagan tahay, waana taagnaan doontaa ilaa tanaasul yimaado.
2. NFD {Northern Frontier District}. Waad ogtihiin NFD weli waxay ku jiraan gacanta Kenya, xoriyaddoodi mahaystaan, saansaantoodiina ma muuqato.
Welina waxaa dhibaato ku haya Kenyaanti, waxayna Soomaalidda u arkaan dad dheeraad ku ah dalka. Xaq iyo xuquuqtoona malahan.
3. Djabouti: Inkastoo dunidda aqoonsantahay Djabouti, ahna waddan aad u yar balse marka ay noqoto in arrimo siyaasadeed ama Diblomaasiyad timaado in la dhaho *Djabouti* idinku xagee qariiradda Adduunka uga jirtaan?
Dad badan waxay xasuustaan xiligii #Iran laga saaray Soomaaliya xiligii dowladii hore ee uu hogaaminaayay madaxweynaheenii hore #Xasan_Shiikh_Maxamuud, in ay dheheen welibana yiri wasiirka arrimaha dibadda Iraan Annagu wadan aan Adduunka qariiradda kaga jirin in uu xiriir noojaraa waxa ka horeeya horta in uu dinidda ka soomuuqdo. Halka Soomaaliddana yidhi waa quud raacayaal aan tabar iyo talonoona hayn.
4. Waqooyi-Galbeed: Ingiriisku wuxuu ku guulaystay in uu dhaho 1960-06-26 British Somaliland waxaan siinay xoriyaddooda, waxaana lagu caddeeyay waraaq ka soobaxday Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ingiriiska.
Ujeedkuna wuxuu ahaa ama ogaa in Soomaalidu ku liidato qabiilka ayna ka aaminsantahay diintooda iyo dalkooda.
Waxaana daah ka saarnayn in Soomaalidu ku diriridoonto Qabiil, hadhowna oran doonto Qolokasta annagu wadan gooniyaa nahay oo xoriyaddeena horaan uqaadanay.
Daliil looma baahna waxaa cadayn idinku filan in hadda la leeyahay Soomaaliland iyo Soomaaliya ha heshiiso. Waana dhibta ugu weyn ee haysata xiligaan Soomaalidda. Dowladkasta oo maqaar saar ah oo la sameeyo waxay ku mashquushay in ay dhahdo waxaan wada hadal lagalaynaa Somaliland.
Dantii iyo ujeedku kala haa Soomaaliya waa uu ka gaaray Ingiriiska.
5. Koonfurta Soomaaliya: Koonfurta Soomaaliya waa dhul aad ubalaadhan oo aad qani u ah, waxaana mara Labadda webi ee *Shabeele* iyo *Jubba* .
Waana dhul ku wanaagsan beerashadda iyo dhaqashadda xoolaha. Waxaana ka buuxa kheyraad aad ubadan, hadday ahaan lahayd Shidaal, macdanta iyo kheyraadka qeybihiisa kala duwan. Waad ka warhaysiin in xiligga hadda la joogo tahay koonfur meesha ukajiro dhibka? Waxa jira quwado waaweyn oo ka gurta waddanka macdanta iyo kheyraadka uuleeyahay. Waxa ayna jecelyihiin in aysan Soomaaliya yeelan dowlad quwadleh oo ka hor istaagta danahooda gaarka ah. Waxaa la sameeyay kooxo diineed, iyo qabiil oo laysugu dhiibay hubka oo la dhahay birta iska asla, weligiina ha heshiinina. Waxaa jira quwado waaweyn oo ku lugleh burburka Soomaaliya. Sidda aan horay usoo sheegnay, waxaa jira ilaa 1960 kolkii ay Soomaaliya qaadatay xoriyaddeeda.
Waxayse la kowsatay caqabado badan oo ay kamid tahay xagga ciidan ama quwadda ay waagaas aad uhoosaysay. Waxaa jira in waddamo ka mida reer *Yurub* ay dhowr jeer isku dayeen in ay utababaraan ciiddan aan awood buuran lahayn.
Waayo Dalka Soomaaliya waxa uu ku yaalay geeska Afrika oo runtii waxaa loo arkaayay in Soomaaliya ay yeelato awood ciidan in caqabad kutahay danaha reer *Galbeedka* ee ka leeyihiin Geeska Afrika.
Gaar ahaan waxaa jiray colaado ka dhaxeeyay *Itoobiya* iyo *Soomaaliya* taas oo qudheeda reer galbeedka iyo Maraykankaba marnaba usuurogalinayn in ay Soomaaliya qalabeeyaan oo ay yeelato Ciidan xooggan. Waayo waxaa caddayd in ay Itoobiya ku qaadayso dagaal xooggan.
Reer galbeedna marnaba ma aysan rabin dal muslim ah oo ku yaal Geeska Afrika oo awoodleh.
Waxay madaxdii dalka haysay uweecdeen Midowgii *Soofiyeentigii* oo ay u arkeen in Soomaaliya danweyn ku qabto In ay hesho Taageero ka dhan ah dhanka maamul wanaagga iyo horumarka dalka.
Balse Midowgii Soofiyeentiga waxay sheegeen in ay ka taageerayaan xagga ciiddanka iyo hubka waana tan noogu fudud. Waxayse dheheen haddii aan ciiddan iyo hub idinsiino ogaadda in aad yeelan doontaan cadow badan. Waana timid in dalal badan ay u arkaan Soomaalida quwad soo socota in ay tahay oo ay ka hortagaan xeelad iyo qaab walba oo ay addeegsan karaan.
Ku noqon maayo heerka ciiddan iyo awood ay lahayd Soomaaliya balse waxaan rabbaa in aan isdul istaago arrin yar taas oo ah Maxaa Soomaaliya dhibka ugu wacan oo dalalka geeska Afrika kuyaal dhibku uga dhiciwaayay?
Tan iyo markii Dowladdii kacaanka ay dalka lawareegtay waxaa jiray shirkado badan oo baaritaan ku sameeyay dalka soomaaliya iyagoo baaraya shidaalka iyo macdanta dalku uu khaaska uleeyahay.
‘Ujeedka xogta dahsoon
Waxaa jira shirkaddo badan oo xog uruurin ka sameeyay dalka Soomaaliya muddadi 1950-1981 meelahaas. Haddii aan soo qaato shirkaddii caanka ahayd ee laga lahaa dalka *Holand* ee la oran jiray # *Sheel* waxay ceel shidaal ka qoday inta udhaxaysa *Baardheere* iyo *faax-faax dhuun* balse ceelkaas shidaalka ah loo baxshay Baardheere.
Ceelka Baardheere waa ceelka keliya oo sida rasmiga ah looqoday, waxaana uu ka mid yahay ceelasha Soomaaliya ku yaal kuwooda la hubo # *100%*.
Ceelkaan taariikhdiisa qofkii rabba hakala xidhiidho aqoonyahan #Abokor_Xaaji_Mire oo ahaa khabiirkii wax ka ogaa kolkii la qodaayay ceelka baardheere.
Waxaa jira ceelal badan oo shidaal ku jidho sida:
- *Holhol* oo ku yaal gobolka nugaal Oo laqiyaasay 100% in uu shidaal ka buuxo waa halka ay hadda labadda maamul ee Somaliland iyo Puntland isku hayaan, qolo kastana doonayso in ay gacanta ku dhigto.
- Ceelka *Baardheere* oo shirkaddii qodaysay ugu magac dartay Ceelkii shidaalka badnaa ee Scotland ku yaalay ee la odhan jidhay # *Fortex 1 in Africa.* Waana ceelka la hubo oo laqoday shidaalkiisa.
- 3. *Nugaal Valley* , waa dhulka loo yaqaan dooxadda # *Dharoor* . Ceelkaas dhowr jeer ayaa laga sahamiyay shidaalka. Waxaana isku dayay wadamo badan in ay baaritaano ka sameeyaan. Waxaana la aaminsanyahay in #Dharoor shidaal badan ka buuxo.
- *Kalsan 1* . Ceelka waxaa laga sahanshay shidaal, wuxuuna dhowr iyo toban kiilo mitir ujiraa magaaladda #Garoowe. Balse khuburo badan ayaa sheegay in #Kalsan 1 uusan caddayn in uu ku jidho shidaal balse astaamihii laga rabay lagama wada helin.
- *Sunajiif* : Waxay ka mid tahay meelaha laga sahamiyay shidaalka lagana taagay Birta loo yaqaan *#Oil Rock* . Waxaana birtaan laga taagaa meelaha lagu arko shidaalka iyo macdanta. Waxaa jidha in Sunajiif laamiga madha ay ku aasantahay #Fuustooyin ay ku jidhaan sun balse waxaa la dulmarshay laami. Waxaana dad badan oo deegaanka ah sheegeen in xiligii Talyaanigu wadanka haystay uu wadanka ku aasay walxo looga shakisan yahay in ay Sunta khatarta ah lagu aasay.
Suna jiif waxaa inta badan ay sheegeen dadka aqoonyahanadda ah ee sahiyay dhulkaas in astaamihii looga baahnaa laga helaayo. Sunajiif waxay ka tirsantahay gobolka Nugaal.
- *Lughaya* : Waxaa jira ceel laga qoday balse aan la dhamayn baaritaankiisa oo kuyaal Lughaya. Waana ceel la hubo 95% in uu shidaal ku jidho.
- *Mudul Baraawe* : Waxa jidha ceel shidaaleed laga sahamiyay Baraawe, oo laysku raacay in uu ceelkaas ku jidho shidaal. Waxaana la sheegay in Birta loo yaqaan #Oil_Rock laga taagay. Birtaan ma muuqato waayo looguma talogalin in qof walba arko. Waana la duugaa, waxaana lagu qoraa Xarfo dadka ku takhasusay #Geology-ga ay yaqaanin.
- Waxaa jidha ceel laga qoday *Afgooye* balse ceelkaasu ma ahan Batrool ee waa gaas. Waana ceel la hubo in uu ku jidho gaas.
- *Kismaayo* waxaa jidha ceel laga qoday 1960 maadkii. Balse ceelkaas macadda shidaalka ku jidha.
- Waxaa jira goboladda qaar sida *Galgaduud* , *Mudug* iyo qeybo kamida gobolka *Gedo* iyo goboladda dhexe oo dhan. Waxaa ka buuxa 100% macdanta qaaliga ah ee #Uraniumta* ah.
- Waxaa jira gobolka bari in uu jiro ceelal dhowr ah oo laga taagay Birta lagu yaqaan in ceel shidaal ku jiro ee la dhaho *Oil Rock* .
- Badda Berbera, Mudug, Kismaayo, waxaa jira sahan laga sameeyay xagga shidaalka. Balse rajadda ah 100% in uu ku jiro shidaal aad ubadan.
Ma ahan mid aan ku soo koobi karno Shidaalka ku jidha Soomaaliya iyo qiyaasta inta uu leeg yahay. Balse waxaa jirta in laysku raacay 95% in shidaalka Soomaaliya ku jiraa uu leeg yahay *#110 Bilion Ber mile* oo shidaal ah. Waxaana la qiyaasaa in wadanka Soomaaliya yahay wadanka 8aad ee xagga shidaalka ugu badan dunida. Saas oo ay tahay Soomaalida waxay ka qatanyihiin nimcaddaas Alle ku galadaystay. Dalkaas hodanka ah waxa uu ka gaajaysanyahay shidaalkaa ku jidha.
Haddaba waxaa jira wadamo aan rabin in aad la soobaxdo shidaalka, balse ka shaqeynaaya deganaansho la’aan in aad ku jidho. Waayo ujeedku ma ahan in aad xiligaan la soo baxdo shidaalka ee ujeedku yahay in kolkii dunidu ubaahato in lala soobaxo.
Taas waxaa dheer, haddii aad dowlad awoodleh noqoto waxaa dowlado badan oo Soomaaliya macdanta ka gurta in ay waayayaan Macdano badan oo bilaash ku qaaata kana macaashaan in ay meesha ka baxdo.
Waxyaabaha keenay in dalka Soomaaliya la go’doonsho oo dunidu u aragto waddan qaswade ah waxaa loo sababeeyaa Dagaalkii Saddexaad mid aan ani ugu yeeray ee Dunida ka dhaca #Soomaaliya iyo Itoobiya 1977-dii.
Dagaalkaas dad badan oo Soomaaliyeed waxay u arkaan in lagu degdegay dagaalkaas balse dad kale waxay aaminsanyihiin in dagaalkaasu sax ahaa. Si kastaba ha ahaatee waddanka Soomaaliya waxaa ka maqnaa dal, Waxa uuna ku khasbanaa in uu sooceshado dalkiisa.
Dowladda Itoobiya waxay gacan saar la lahayd wadamada Reer galbeedka iyo Maraykanka, halka waddanka Soomaaliya uu isna garab saar lalahaa waddanka *Ruushka* waana wadanka keliya ee Soomaalidda ciidankeeda gaarsiiyay in ay noqdaan Geesiyaashii # *Afrika*.
Ciidankaan oo aad uqalabaysnaa waxay cagta mariyeen ciidamaddii Itoobiya. Waxayna guul dunidu la yaabtay ka gaareen dagaalkaas muddo kooban.
Kolkii inta badan Ciidamada Soomaaliya ay qabsadeen Dhulka La oran jiray # *Odaageenya* inta ugu muhiimsan, waxay dowladda Itoobiya oo aad udaciiftay awoodeedii ay ku faanaysay dhulka lala jaray waxay go’aan ku gaadhay in qeylo dhaan udirsato waddankii la isku oran jiray *Sofiyeeti* ee Ruushku uhoreeyo.
Waxayna dowladda Ruushka ka dalbadeen in Soomaaliya kala hadlo dagaalka, waxayna ku dhawaaqeen in ay rabbaan xal in laga gaaro dagaalka, wixii dhul kamaqana lagu dhammeeyo waanwaan iyo wadaxaajood.
Dowladdii Ruushka waxay go’aansadeen in Wadanka Soomaaliya laga dhaadhiciyo in ay joojiyaan dagaalka, dhulka ka maqana waxa uu Ruushka balan qaaday in uu isagu soocelinaayo. Waxa uuna taas bedelkeeda Soomaaliya ugu yaboohay in udhisaayo warshadaha ugu waaweyn dunida ee wax soosaara.
Balse riyaddii Ruushka waxaa gaashaanka ugu dhuftay dowladii kacaanka oo aad uga soo horjeesatay dalabka ka yimid Ruushka. Waxaana loo qabtay in 24 saacadood gudahood uga baxaan dalka.
Go’aankaas Soomaalida aad bay ugu degdegtay sababtoo ah.
- Ma jirin hal dowlad oo Soomaaliya isku halaynaysay waagaas aan ka ahayn Ruushka oo siin jiray hub iyo saanad militari.
- Ma jirin saaxiib kale oo caawimaad deg deg ah usoo fidinkaraayay aan ka ahayn Ruushka.
- Mana dhicin hal dowlad oo isxilqaantay oo la safatay Soomaaliya.
Waxayna taas keentay in Soomaaliya keli noqoto dagaalkiina lagu jabsho waa tii hore loo yiri # *Biyo kaa badan iyo colkaa badanba waa ku hafajiyaan.*
Kolkii la yiri Ruushka isaga baxa dalka waxa uu durba la saftay waddanka Itoobiya oo heshay Garabkii ugu weynaa ee abid hesho, taakulo iyo hub fara bada. Ruushka waxa uu Itoobiya ku soo daad gureeyay Ciidamo laga keenay *#Kuuubba* oo gaarayaan cadadkoodu 18,000 oo askari. Ciidamada Soomaaliya ayaa tiradooda lagu sheegay in ay ahaayeen 35,000 askari.
23 guuto oo infentari ah {Kuwa lugta ah}. Sagaal guuto oo taangiyadda ah, Sagaal guuto oo madaafiic ah iyo Afar guuto oo ciiddamada cirka ah.
Diyaaradaha Soomaaliya ayaa ahaa 54 diyaaradood , 24 kamida waxay ahaayeen diyaaradaha looyaqaan M21S. Waxyaabaha saaciday ciidamada Soomaaliya waxay ahaayeen kuwo aad u Akhlaaq wanaagsan, mooralkoodu dhisanyahay, tababar aad usareeyana qaba, sidoo kalena aad u ahaa kuwo wadaniyiin ah oo ay ka go’nayd in dalkooda ay difaacaan addin iyo afba.
Ciiddanka ayaa la sheegaa in ay haysteen hub kufilan, waxayna aad uhaysteen madaafiicda oo Soomaalidu aad ku dheereysay isticmaalkooda. Waxa kale oo saacidaayay in ciidama Kumaandooska ah oo aan dib usoonoqon jirin. Halkii Askari ee Soomaaliga ah waxa uu ku beegmaayay 10 askari waayo isbahaysiga ka soo horjeeday waxay ahaayeen kuwo aad ubadan, aadna uqalabaysan, weliba midowgii Soofiyeeti oo ah dal aad uxoogan oo ciidan farabadan haystay oo ku soo daabulay Soomaaliya.
Waxay Dowladda Ruushka ogayd halka aan ku liidano waayo waxay ogayd awoodda iyo tiradda ciidamadda Soomaalidda iyo Hubka ay haysato.
Ma jirin Dowlad la safatay Soomaaliya, Maraykanka waxaa uu garab istaagay Itoobiya waxa uu ku sababeeyay madaxweynihii xiligaas in aysan Soomaaliya xaq ulahayn In lagarab istaago Dagaalkuna uu ahaa mid gardaro ah sida ay u arkeen iyagga. Dowladdii damacda in ay Soomaaliya garab siisana waxay ka baqeen kolka la jabsho Soomaaliya in iyaga ay ku soo jeestaan Ruushka iyo Maraykanka mid kood.
Waxay Halkaas lagu jabshay ciidankii Soomaaliya waxaana laga qabsaday Guud ahaan wadanka la oran jiray *Soomaali Galbeed*.
Itoobiya waxaa laga dilay 17,000 oo askari, waxaana laga dhaawacay 25,000 oo kale, waxaana laga qafaashay in kabadan 6,000 oo askari, waxaana raqdooda lawaayay in kabadan 2,000 oo Itoobiyaan ah. Dhinaca kale Soomaaliya waxaa ka geeryooday 5,000 oo askari, waxaana ku dhaawacmay 2,400 oo dhaawac ah iyo inkayar 200 oo maxbuus waxaan gaadhayn.
Dhinacyaddii kale ee Itoobiya la soo saftay waxaa laga dilay boqolaal askari. Midowga sofiyeeti waxaa laga dilay 35, askari tiro boqol gaaraysana waa laga dhaawacay. Halka kuuba laga dilay inkabadan 400 oo ciidan, tiro intaas kabaddana waa laga dhaawacay. Halka Yementa koonfureed laga dilay 106 askari tiro intaas ka baddana waa laga dhaawacay. Boqolaal kalena waaba lawaayay meel ay jaan iyo cirib dhigeen.
Wixii ka dambeeyay dagaalkaas Soomaaliya waxaa la gashay dagaal siyaasadeed, waxaana lagu qaaday dagaal jihooyin badan, waxaana wadanka lagashay khalkhal siyaasadeed iyadoo la addeegsanaayo awood siyaasiyiin iyo Qabaa’ilo.
Intaas markaan uga imaado dagaalkii kharaaraa ee na dhexmaray Soomaaliya iyo Itoobiya, waxaa jiray kolkii ay dhacday Dowladii dhexe ee kacaanka, wadanka waxaa qabsaday jabhado qabaa’il oo kala duwan. Waxaa 1992-1993 isku dayeen wadamo badan in Soomaaliya gurmad loo fidiyo balse waa ku guul daraysteen. Waxaana si bareer ah isku soodayay Maraykanka oo keenay ciidankii la magac baxay #UNSOM {Ciiddankii Rajo Soocelinta Soomaaliya}.
Balse ciidankaas waxay la kulmeen jab aad uweyn waxayna ku waayeen askar badan, iyo diyaarado. Waxayna Maraykanka gabi ahaanba isaga bexeen wadanka kadib markii laga dilay Askar badan.
Waxayna wadamo badan oo reer galbeedka kamida ku yiraahdeen Tukow maanlaawe maxaa Soomaali kuu geeyay oo gacanta ka taagay Ruush. Wixii intaas ka dambeeyay reer galbeedka iyo Maraykanka isku raaceen in aan dib dambe loo eegin wadanka Soomaaliya muddo dhan 40 sano ee soo Socota.
Waxayna garowsadeen in marka ay soomaalidu birta iska aslaan ay isxasuuqaan oo daadaalaan in la koryimaado laguna maamulo wixii maqaar saar ah oo markaa loo arko in ay dantooda ka talinayaan.
Wadamo badan oo ka midyahay Maraykanka waxa uu taageero ufidiyaa dhinacyadda isku haya Soomaaliya Sida Dowladda dhexe iyo Ururka Alshabaab oo labaduba hubsiiyo sida uu horay usheegay Alle ha unaxariistee Madaxweynihii hore ee Soomaaliya #Cabdullaahi_Yuusuf, mar wax laga waydiiyay dagaalka alshabaab iyo dowladda. Wuxuuna dhahay Anagga iyo Al-shabaaba hal meel ayaan ka wada helnaa hubka, hal qolo ayaana garab nawadasiisa annaguna birtaan iska asalnaa.
Waxay ahayd oraah aanan ilaawin oo maskaxdayda ka guuxaysa ilaa iyo hadda.
Haddaba Soomaalida maxaa udan ah?
- In ay isku tanaasul sameeyaan.
- In ay heshiiyaan oo uturaan dalkooda, dadkooda iyo diintooda.
- In caddaalad iyo sinaan wax lagu qeybsado oo la joojiyo dulmiga iyo caddaalad darradda.
- In lala yimaado yool fog oo siyaasadaysan, oo iyagu degsadaan, mowqif adag, go’aan adag iyo geesinimo leh.
- in dhinacyadda isku haya dalka sida Dowladda, Alshabaab, Daacish, Mucaarad iyo muxaafid IWM ay isku yimaadaan, danta dalka laga wada shaqeeyo heshiisyona lawada saxiixdo danta guudna laga wada shaqeeyo.
- In wixii horumar ah xoogga la saaro, sidii dib ukabasho loo samayn lahaa, dowladaha dunidana aanu ula tartami lahayn.
Dalka Soomaaliya waa dal aad uweyn dadkeeduna ma badna haddii shidaalka keliya la soobaxaan ku jira Soomaaliya waxaa qof walba oo Soomaaliyeed ku soo beegmaysa 100 kun oo doolarka Maraykanka ah. Laakiin nimcaddaas waan ka qatanahay, waxaana loo baahan yahay in aan la nimaadno Xeel iyo xirib si aan dadkeena baahida udhimanaya oo kheyraadkoodii ka dhimanaya ay u helaan nolol wanaagsan oo tan dunida qaniga ah haystaan mid ka fiican.
*Guntii iyo gunaanad*
Waxaan ummahad-celinayaa dhammaan ciddii akhrisatay xogtaan, jawaab celintana isiiyay. Waxaan ahay Bini-aadam waan khaldami karaa, Magafe waa Allah. Waxaa laga yaabaa in aanan xogaha qaar aan gefo, balse karaankay iyo dadaalkay ayaa isoo gaarsiisay xogtaan in aan idin soo gudbiyo.
-…….Waxaan ahay bini-aadam waxaa lagayaabaa in aan waxbadan khalday intaan kuguda jiray diyaarinta xogtaan. Fadlan haddii aad khalad aragtaan igu soodira gmailkayga khaaska ah Mahamudp2@gmail.com
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Waa kumaa Henry Kissinger, diblomaasigii qaabeeyey siyaasadda arrimaha dibedda ee Mareykanka?
Diblomaasi Henry Kissinger ayaa lagu xasuusan doonaa taariikhdii uu ka tagay ee muranka badan dhalisay, waxaana ka mid ah kaalintii uu ku lahaa xoojinta xiriirka Mareykanka iyo Israa’iil, go’doominta Falastiiniyiinta iyo taageeridda maamullada kali-taliska ah ee Bariga Dhexe.

Xoghayihi hore ee arrimaha dibadda Mareyknaka Henry Kissinger, oo ahaa diblomaasi calaamad aanan la tiri karin kaga tagay siyaasadda arrimaha dibadda ee Mareykanka isla markaana mar ku guuleystay abaalmarinta nabadda ee Nobel Peace Prize, ayaa geeriyooday isaga oo ay da’diisu aheyd 100 sano jir.
Henry Alfred Kissinger wuxuu dhashay Meey 27, 1923 wuxuuna geeriyooday Noofembar 29, 2023. Henry Kissinger, ayaa ku go’ay hoygiisa oo ku yaalla gobolka Connecticut ee dalkan Maryekanka, sida ay warbaahinta u xaqiijisay Xaruntiisa Latalinta Arrimaha Siyaasadda ee Kissinger Associates.
Wuxuu ahaa siyaasi Mareykan ah, diblomaasi, saynisyahan siyaasadeed, iyo lataliye juquraafiyeed oo u soo shaqeeyay xoghayaha gobolka iyo lataliyaha amniga qaranka Mareykanka ee hoos yimaada maamulada madaxweynayaasha Richard Nixon iyo Gerald Ford.
Henry Alfred Kissinger waxa uu ahaa qaxoonti Yuhuudi ah oo isaga iyo qoyskiisaba waxay ka soo qaxeen Naasigii Jarmalka sannadkii 1938-kii. Maraykanka, waxa uu heer sare ka gaadhay tacliintiisa, waxaanu ka qalin-jabiyay Summa cum laude Harvard College 1950kii. Wuxuu qaatay Master of Arts iyo Doctor of Philosophy ee Jaamacadda Harvard 1951 iyo 1954, siday u kala horreeyaan.
Tan iyo marki uu ka baxay siyaasadda, wuxuu wali door ka ciyaarayay arrimaha siyaasadda iyo bulshada Mareykanka. Wuxuu ka qeybgali jiray kulamada Aqalka Cad, bandhigyada buugaagta iyo isaga oo sidoo kale hortagi jiray guddiyada Sanatka oo uu kala hadli jiray khatarta hubka niyukleerka.
Henry Kissinger waxa uu door muuqda ka ciyaaray siyaasadda arrimaha dibadda ee Maraykanka intii u dhaxaysay 1969 iyo 1977, isaga oo hormuud ka ahaa siyaasaddii détente ee Midowga Soofiyeeti, isaga oo abaabulayay in xidhiidh toos ah lala yeesho Shiinaha, isaga oo ku hawlanaa waxa loo yaqaano diblomaasiyadda shuttle ee Bariga Dhexe si loo soo afjaro dagaalkii Yom Kippur, iyo gorgortanka Heshiiskii Nabadda ee Paris, kaasoo soo afjaray ku lug lahaanshiyaha Mareykanka ee Dagaalkii Vietnam. Ka dib markii uu ka tagay shaqada dawladda Mareykanka, waxa uu aasaasay shirkad Kissinger Associates, oo ah shirkad la-talin-siyaasadeed oo caalami ah. Henry Kissinger wuxuu qoray in ka badan dersin buuggaag oo ku saabsan taariikhda diblomaasiyadeed iyo xiriirka caalamiga ah.
Dhaxalka Henry Kissinger waa mawduuc soo jiidanaya siyaasadda Maraykanka. Waxaa si weyn loogu tixgeliyey aqoonyahannada inuu yahay Xoghaye Wax-ku-ool ah, waxaana lagu dhaleeceeyay inuu indhaha ka qarsado dambiyada dagaal ee ay gaysteen xulafada Mareykanka sababtoo ah taageeradiisa habka waaqiciga ah oo ku aaddan siyaasadda loo yaqaano Realpolitik. (Realpolitik waa hab-siyaasadeed ku salaysan arrimo la taaban karo iyo kuwo maaddi ah. Mabda’animadu ‘Realpolitik’ waa nidaam siyaasadeed oo mudnaanta siiya qiyamka iyo caqiidada gudaha ee waddan leeyahay, sida dhimista faqriga, difaacidda xuquuqul insaanka, ama horumarinta xorriyadda, kuna dadaalaysa in ay ka turjunto qiyamkaas siyaasadda arrimaha dibadda…Xigasho Jaamacadda Ramaas.. sharaxaadda oo dhammeystiran)
Henry A. Kissinger, oo ahaa aqoonyahankii dibloomaasiga isu rogay ee farsameeyay in wadahadal dhexmaro Maraykanka iyo Shiinaha, wuxuu ka xaajooday ka bixitaanka Mareykanka ee Vietnam, wuxuuna adeegsaday dhagar, hammi diblomaasiyaddeed iyo caqli uu dib ugu soo celinayo xiriirkii awoodda Mareykanka ee Midowgii Soofiyeeti markii uu socday dagaalkii qaboobaa, oo mararka qaarkood ku tumanayay qiyamka dimuqraadiga ah si uu sidaas u sameeyo, ayuu yiri David E. Sanger oo jariidada New York u xilsaaran inuu kasoo waramo Aqalka Cad iyo amniga qaranka Mareykanka. Wuxuu waraysi la yeeshay Henry Kissinger marar badan, wuxuuna u safray Yurub, Aasiya iyo Bariga Dhexe si uu Henry Kissinger wax badan ugu qoro.
Henry Kissinger waxaa loo tixgeliyey inuu ahaa xoghayihii ugu awoodda badnaa dagaalkii labaad ee adduunka ka dib, sida uu Mareykanka ku faano ‘waa nin aan xaqiiqada ka fogayn oo dib u habeeyey diblomaasiyadda si ay uga turjunto danaha Maraykanka laakiin taa beddelkeed waxaa lagu dhaleeceeyaa inuu ka tegay qiyamka Maraykanka, gaar ahaan saaxadda xuquuqul insaanka iwm.
Wuxuu lataliye u ahaa illaa 12 madaxweyne ee Mareykanka soo maray – laga soo bilaabo John F. Kennedy ilaa Joseph R. Biden Jr. Wuxuu ahaa aqoonyahan si qoto-dheer u fahamsannaa taariikhda diblomaasiyadda Mareykanka. Wuxuuna geeriyooday xilli xasaasi ah oo taariikhda iyo diblomaasiyadda Maraykanka ah ay marayso meel adag; dagaalka Ukrayn, taageerada Mareykanka ee kala go’a lahayn ee Israa’iil ee xasuuqa shacabka reer Falastiin.
Waxa uu ku biiray Aqalka Cad ee Nixon bishii Janaayo 1969 isaga oo ah la taliyaha amniga qaranka, ka dib markii loo magacaabay xoghayaha dawladda 1973-kii, waxa uu haayay labada jago markii madaxweyne Nixon iscasilay, illaa Madaxweyne Gerald R. Ford.

Henry Kissinger waxa uu kula kulmay Madaxweyne Richard M. Nixon magaalada New York bishii Nofeeember 1972 ka dib markii uu Henry Kissinger ka soo laabtay wadaxaajoodkii uu Paris kula yeeshay gorgortankii Waqooyiga Vietnam, Le Duc Tho, xilligii dagaalkii Vietnam. Sawirka..Associated Press
Wada xaajoodyadii qarsoodiga ahaa ee Henry Kissinger uu la yeeshay Shiinaha oo loo yaqaannay Shiinaha Cas ayaa horseeday in madaxweyne Nixon uu ku guuleysto siyaasadda arrimaha dibadda ee ugu caansaneed. Iyadoo loogu talo galay in ay noqoto tallaabo dagaal qabow oo go’doomin ah oo lagu go’doominayo Midowgii Soofiyeeti, waxayna jeexday dariiq loo maro xiriirka ugu qallafsan ee caalamka, kaas oo u dhexeeyay Mareykanka iyo Midowgii Soofiyeeti oo si joogto ah isku khilaafsanaa markii uu soo baxay dagaalkii qaboobaa ee markaas cusbaa.
Muddo tobanaan sano ah waxa uu ahaa codka ugu muhiimsan ee Mareykanka ee maaraynta kor u kaca Shiinaha, iyo caqabadaha dhaqaale, milatari iyo teknoolojiyada ee uu keenay. Wuxuu ahaa Mareykanka kaliya ee la macaamilay hoggaamiye kasta oo Shiinaha ah min Mao ilaa Xi Jinping. Bishii Luulyo, isagoo 100 jir ah, wuxuu la kulmay Xi iyo madax kale oo Shiinees ah oo ku sugan Beijing, halkaas oo uu ula dhaqmayay sidii booqashadii boqortooyada xitaa iyadoo xiriirka Washington uu noqday mid iska soo horjeeda.
Waxa uu u soo jiiday Midowga Soofiyeeti wada hadal loo yaqaan détente, kaas oo horseeday heshiisyadii ugu horreeyay ee lagu xakameynayo hubka nukliyeerka ee u dhexeeya labada waddan. Diblomaasiyaddiisii basaasnimo, waxa uu Moscow ka saaray mawqifkii ay ku lahayd awoodda weyn ee Bariga Dhexe, laakiin waxa uu ku guuldarraystay in uu nabad ballaadhan ka sameeyo gobolkaas.
Qaabaynta taageerada Mareykanka ee Israa’iil
Henry Kissinger waxa uu door muhiim ah ka qaatay xoojinta xidhiidhka ka dhexeeya Maraykanka iyo Israa’iil, taas oo ku khasabtay siyaasadda arrimaha dibadda ee Maraykanka in ay u janjeerto dhinaca dawladda Sahyuuniyadda. Maraykanku waxa uu xulafo weyn u noqday Israa’iil markii uu ka hoos shaqeeyay maamulladii Richard Nixon iyo Gerald Ford.
Intii lagu guda jiray dagaalkii Carabta iyo Israa’iil ee 1973, kaas oo ay ku dhinteen in ka badan 20,000 oo Carab ah iyo ku dhawaad 2,500 oo Israa’iil ah, Henry Kissinger wuxuu arkay in Israa’iil ay hubaysay si ay uga hortagto “guul Carabta ah”.
Damaciisa dagaalka kicinaya wuxuu arkay in Maraykanku uu si degdeg ah gargaar millatari u fidinayo Israa’iil intii lagu jiray dagaalka isagoo dib u celinaya guulihii hore ee ciidammada Masar iyo Suuriya. Henry Kissinger waxa uu dabada ka riixayay siyaasad Maraykan ah oo ” ilaalinaysa dhammaan danihiisa Bariga Dhexe” taas oo “badbaadada iyo wanaagga Israa’iil” ay tahay ta keliya.
Henry Kissinger waxa kale oo uu hubiyay in Maraykanku aanu xidhiidh la samayn ururka xoraynta falastiiniyiinta – oo uu markaas madax ka ahaa Yaasir Carafaat.
Go’doominta Falastiiniyiinta
Henry Kissinger waxa uu damcay in uu go’doomiyo falastiiniyiinta si uu ugu hiiliyo Israa’iil. 1975, waxa uu la saxeexday “heshiis isfaham” Israa’iiliyiinta kaas oo xaqiijinayay in Maraykanku aanu aqoonsanayn ama aanu wadahadal la yeelan PLO ilaa dhaqdhaqaaqa falastiiniyiinta aqoonsan Israa’iil “xaqa jiritaanka dowlad Israa’iil”.
Doorkii uu ku lahaa heshiiskii Camp David ee muranka dhaliyay, oo la saxiixay 1978-kii ayaa sidoo kale hagar daamiyey isaga oo dhinac ka eegaya Falastiiniyiinta. Heshiiskan ayaa waxaa wada saxiixday Madaxweynihii Masar ee xilligaas Anwar Sadat iyo Ra’iisul Wasaarihii Israa’iil Menachem Begin, taasoo keentay in Masar ay noqoto dalkii ugu horreeyay ee Carbeed ee si rasmi ah u aqoonsata Israa’iil.
Dhaleeceynta ugu weyn ee heshiiska Camp David waxay ahayd maqnaanshaha ku lug lahaanshaha tooska ah ee Falastiiniyiinta ee wada xaajoodka. Gumeysiga Israa’iil iyo qadiyadda aayo-ka-talinta Falastiin ayaan heshiiska lagu soo hadal qaadin. Dad badan ayaa heshiiska u arkay nooc ka mid ah “ka iibinta” rabitaanka qarannimada Falastiin ee dawladnimo.
Siyaasadda arrimaha dibadda ee Maraykanku 1975kii sida hadda oo kale, waxa ay doonaysay in ay sare u qaaddo awoodda istaraatiijiyadeed ee Israa’iil ee gobolka, xoojinta maamullada Carabta ee saaxiibka ah, iyo go’doominta iyo wiiqida qadiyadda Falastiin.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Gabaygii badda – Qeybtii 2aad

Gabaygaan waxa uu dabo joogaa gabay horay usoo galinay mareegta Diblomaasi.com, waxa uuna ka mid yahay Gabaygii Silsiladdii Bad iyo Birri, waana gabaygii u horreeyay u danbeeyay oo Badda laga hayo. Waxaana gabaygaan tiriyay qeybta Badda Abwaan C/qaadir Salaad Faarax isagoo u jawaabaya Abwaan Suufi Aw Cali oo matalaayay reer miyiga, wuxuuna yiri:
Murti gabay ninkii maahiraa, magac u saarnaayee
Maanse gaabka weligiisba, waa marin habowshaa
Mariinkiisa kuma toosiyee, waa murginayaa
Malaha Suufiyow gabaygu, waa kaa maroor samay
Badda mowjadda leh oo Illaah, inagu meegaaray
Oo maalin iyo layl nimcada, layska miisaayo
Dhalinyaro macrufo u leh, muruq ku soo saadha
Bad maaxiinta wada maahira, maanka wada haysta
Beden mud leh iyo huurigoo, lagu muqdaafaayo
Sixiimado wada matoor leh oo sidii, miig u soconaaya
Talaagadaha wada mowle iyo, mootarka wada istaaran
Maraakiibta iyo doonyaha, laga milaalaayo
Madkhalka iyo marsada xeebta iyo maamul baxareedka
Mushtarka iyo magaalooyinka, iyo leyrka wada muuqda
Allihii ina mahiigsiiyey, waa mahadinaynaayee
Goortaad mid mid u cayday baa, kaa mashiiqsaday
Ninbase meeshuu jecel yahuu, maanka ku hayaayee
Miyiga maslaxaddiisaa, mihindisaysaayee
Manfacada baddiyo xeebtu, waa kaa madowdahay
War muusaawi kaambe iyo matays, magacyadaan sheegay
Maafooska, Qoofarka, miiganow Damiska
Suwir murugleysa oo sidii, miig u gororaysa
Adaa moogee dunida oo dhan, baa laga macayshaa
Muslim iyo kufri baa, xeebahaa loo mitidayaa
Maraakiibtu waxay goobayaan, miiraha hoosyaal
Adiguna ma maqal baad tiri, maanta ka horow
Malaha jaahil baad qiratay, ariyo maalkii
Waxaa maanka kaa galay, hashii muxubigeedii
Adigaa iska moog sida adduun, loo macaamilo e
Inta mawaashida jirtaa, mood la qeyb saday
War miyiga iyo xoolaha, haddaan miro ka faaleeyo
Waa ma hudhadeenii iyo, lagama maarmaankii
Marar baa waxaa laga helaa, caano iyo miid
Mayac iyo karuur bay haween, subag ka miiraan
Magaalooyinkaa lagu cunaa, maalin iyo layl
Martida waxaa loo qalaa, gool macaan badan
Hayeeshee ninkii maali jiray, laga magroonaa
Isagoo malyuun soofsada buu, milifna waayaa
Macaluul buu uga joogsadaa, maashigii uu waday
Abaar magac leh maantay dhacdoo, maalku kaa idlaado
Meeshii magaaliyo badluu, madada saaraa
Isagoo rag muruqiisa buu, magan sanayaa
Malayga iyo matayska, badduu meeyay leeyahay
Muufada markii loo shido oo, madag dhan loo buuxsho
Sanka maro intuu saaro buu, malab sanaayaa
Goortuu mashbaco oo dhergo, oo maalmo ruqo gooyo
Kama mahadnaqee cayda, waa kugu malooqaa
Adiguna maciisaa tahee, ila murmaysaa
Waxaa maanka kaa galay, hasha muxubigeedii
Adigoo iska moog sida, adduun loo macaamilo
Inta maasha jirtaa, mood la soofsaday
War mininaayo iyo xeeb haddaan, miro ka faaleeyo
Weligiisba magac buu lahaa, ruux bad maaxihi
Macaluusha iyo gaajadaa, meel ka soo galine
Mani lacag ah iyo doolar baa, meel walba u yaal
Mahwi weeye lagu soo hirtoo, maalintii adag
Masaakiinta iyo laytku, waa soo mutawiciyaa
Marsadaa wax uga soo degaan, maalin iyo layl
Hadba moosinkii baxayuu, maal ku rarayaa
Magaalooyin kuu wada yaqaan, tan iyo miinaale
Ashahaado muhiimuu wataa, magaca Siimaan
Waa maddani luuqadaha bartoo, aan meeli celinayn
Macsina kuma shaqaysto iyo, intii Eebbe maanacay
Macsuum weeye waaguu yaraa, miinka loo dhigay
Makhnuus iyo khaniis iyo khasiis, magacyadaa sheegtay
Waa waxaan weligay maqal, maanta ka horow
Murtina laguma soodarin, intii marisay suugaan
Haddiise meelahaas laga yaqaan, waanu moog nahay
Macjal laguma faano iyo anaa, doob miniinicay
Masaafo nikaax iyo adigaa, meherba noo sheegin
Haddaad tiri maqsuud baan kaa dhigay, waa masalo weyn
Macsidiiba adigaa qirtay iyo, meel latagiddiiye
Miyir gabayga hadalkaagu yuu, meel xun kaa ridine
Afartaa M-da intaan ka dayay, marin ma qaadsiiyey
Muran badan layskama shubiyo, maagis iyo cay
Ma miisaamay gabaygaygu, waa malab sidiisiiyee
War gabdhihii miyiga joogay, oo ariga maalaayay
Oo hawdka meeraayey, oo meel fog uga yeeray
Oo maanta nala jooga waa, mahad Illaahee
Miyigii ka rayste iyo dhibkii maalinba ahayd
Milicdii iyo haraadkii qabeen, looga meel bixi
Durdur bay ku mayranayaan, iyo ceel aan loo miyin
Macsaro iyo diyaano, kareen bay is mariyaan
Majihii hareeftii ku tiil, haatan waa muluq
Mushtar bay noqdeen shalay, hadday fara marnaayeen
Maryo qurux leh qaate jalbaab, qariyey muuqii
Goshii muuqanaysay qarsade, madaxii diirnaa
Murugtii ka rayste, surtii iyo, miracastii hawd
Malayga iyo matayskay cuneen, wayna mahadsheen
Mudkii baa balaartay iyo, kubkii miiqanaan jiray
Mulaaxiintu inay guursato, maanka ku hayaan
Haddii aad miyiga faanisoo oo, meelo badan sheegto
Oo aad magaalooyinkiyo, maayadda u caydo
Marna inay yan kugu laabanayn, mili calooshaada
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Maxaad ka naqanaa taariikhda boqortooyada faca weyn ee Ajuuraan?
Qoraalkaan waxaa qoray: Maxamed Cismaan Xuseen oo ah Saxafi madax banaan oo kunool magaaladda New York ee dalka Mareykanka.

Boqortooyadii Ajuuraan waxay ahayd Saldanad Soomaaliyeed oo ka talin jirtay Soomaaliya qarniyadii dhexe. Boqortooyada ayaa waxaa uu xukunkeedu sidoo kale gaarsiisnaa meelo ka tirsan Itoobiya iyo Kenya. Sidoo kale Taariikhyanadu waxaa ay sheegaan in Boqortooyadii Ajuuraan uu xukunkeedu gaarey deegaanka “Soofala” oo ka tirsan dalka Muzambiik oo ku yaala Koonfurta Afrika. Waxaa intaa dheer in Boqortooyada Ajuuraan ay nidaam Boqortooyo ka samaysay jasiirdaha Maldives.
Sida taariikhyanadu caddeeyeen, Boqortooyada Ajuuraan waxaa ay bud-dhige u noqotay xiriirka diblomaasiyadeed ee ugu horeeyay ee Afrika ay la yeeshaan Shiinaha, waxaa kale oo boqortooyada Ajuuraan ku guulaystay in ay ganacsi la samayso dalal ku yaala Qaaradda Aasiya iyo Yurub.
Boqortooyada Ajuuraan oo lahayd ciidan milateri oo xoog badan ayaa waxaa taariikhdu ay shegaysaa in ay ahayd cududdii ugu weynayd ee dalka Soomaaliya ka caabbisay Boortaqiiska iyo dadyowga Oromada oo doonayay in ay dalka Soomaliya ama deegaanada geeska Afrika ee Boqortooyada Ajuuraan ka talinaysay soo galaan. Boqortooyada Ajuuraan waxaa loo nisbeeyaa in ay ahayd boqortooyadii Soomaaliyeed ee ugu horreysay ee isku xirta Soomaaliweyn, yeelata calan u gaar ah, bilowdana nidaam buuxa oo dowladeed oo ka hana qaada gayiga soomaalida.
Sidii ay ku bilaabatay boqortooyada Ajuuraan
Boqortooyada Ajuuraan inta aanay ka talin deegaanada Soomaalida iyo geeska Afrikaba, waxaa ka horreeyay Saladanaddii Muqdisho oo ku koobnayd Muqdisho iyo nawaaxigeeda. Saldanaddii Muqdisho (Mogadishu Sultanate) oo awood ahaan ka hooseysay Boqortooyadii Ajuuraan ayaa waxaa aasaasay xubno ka tirsanaa reerka ka soo jeeday boqortooyada Ajuuraan. Sidoo kale, waxaa iyana jirtay boqortooyo kale oo reerka Gareen oo Ajuuraanka ahi ka sameeyeen dhulka Somalida ee Itoobiya, taasoo xarunteeda ahayd Qalaafe. Boqortooyadaasi oo ku soo fiday gudaha Soomaaliya ayaa waxaa ay horseeday in la balaariyo Saldanadii Muqdisho oo iyana ay sameeyeen isla reerka.
Sida ku qoran Buuga I.M Lewis iyo abtirsiimo ku qoran Afguri, soona gaareen odayal Soomaaliyeed, shaqsiyaadka laga xusi karo aasaasayaashii Saladanaddii Muqdisho, waxaa ka mid ahaa Faqrudiin oo ka soo jeeday Alam (Caalam Baalcad).
Saladanadda Muqdisho oo ku koobnayd deegaano kooban oo ku xeeran Muqdisho ayaa waxaa ay talisay qarniyadii 10aad ilaa 13aad. Wadatashi dheer ka dib, xubnaha hayay xukunka Saladaanadii Muqdisho, ayaa goostay in la balaariyo xukunka boqortooyada, lana gaarsiiyo deegaanada kale ee Soomalida iyo sidoo kale deegaano kale oo ka baxsan.
Magacii Saladanadii Muqdisho ayaa waxaa uu bedelmay Kadib markii uu isbedel weyn ku yimid nidaamka maamul ee boqortooyada. boqortooyada Ajuuraan ayaa qaadatay magaca Ajuuraan kadib markii ugu horeysay oo ay hirgelisay hanaanka canshuuraha. Magaca Ajuuraan ayaa waxaa uu ka yimid Ujuru oo ahayd qidmadda Canshuur ahaan laga qaadi jiray dadkii ku hoos noolaa. Nidaamka Boqortooyada Ajuuraan ayaa ka saamayn batay saldanadii Muqdisho.
Badmareenkii reer Marooko, IBN Battuta, oo Muqdisho booqdey qarnigii 13-aad ayaa sheegay in magaalada Muqdiho lahayd maamul boqortooyo oo dhamaystiran, waxaana uu xusay in uu mamulka hayay Imaam Abu Bakar Ibn Cumar oo ka soo jeeday reerka boqortooyada Ajuuraan. Magaalada ayuu Ibnu Battuta ku tilmaamay magaalo barwaaqo badan, oo baaxad weyn lahaydna dhismayaal qurux badan, martisoorkana ku fiicnayd.
Muddada xukunkeeda
Saldanada Soomaaliyeed Ajuuraan, sida ku cad buugata taariikhda sida “The shaping Of Somali Society” waxaa xukunkeedu bilowday qarniggii 10-aad oo loogu yeeri jiray Muqdisho Sultunate, balse waxaa xukunkeedu xoog yeeshay oo ay qaadatay magaca Boqortooyada Ajuuraan qarnigii 13-aad.
Xilliga uu jiray xukunka boqortooyada Ajuuraan waxaa loo yaqaanaa “xilligii dhexe” oo dunida inteeda kale ay ka jireen boqortooyooyin kale. Waxaa laga xusi karaa boqortooyadii Boortqiiska oo ka talineysay Yurub iyo tii Cusmaaniyiinta, oo ayadana maamulkeedu gaarsiisnaa meelo ka baxsan Turkiga, isbahaysina uu kala dhexeeyay boqortooyada Ajuuraan. Xilligii ay arriminaysay boqortooyada Ajuuraan waxaa sidoo kale jirtay boqortooyo ka jirtay dalka shiinaha.
Waxyaabaha lagu xasuusto
Boqortooyada Ajuuraan waxaa lagu xusuustaa in ay qeyb weyn ka qaadatay faafinta diinta Islaamka iyo difaacaddeeda. Mid ka mid ah aqoonyahnkii boqortooyadii Ajuuran Sheekh Xuseen oo ku dhashay degmada Marka ayaa waxaa loo tiriyaa/nisbeeyaa in uu dadkii Ororamada ahaa ee deganaa deegaanka Sidamo, oo hadda ah Bali uu Islaamiyay. Sida ku cad buugaagta taariikhda iyo sidoo kale qoraalada kale, qabriga Sheekh Xuseen ayaa haatan waxaa u ku yaalaa deegaanka Oromada ee dalka Itoobiya.
Sidoo kale, Boqortooyada Ajuuraan waxaa lagu xusuustaa sidii ay dalka Soomaaliya iyo guud ahaan deegaanada kale ee Soomaalida ee uu xukunkeedu gaarsiisnaa uga difaacday Gumaystihii Boortaqiiska oo u soo hanqal tagaay Muqdisho iyo Baraawe in uu qabsado. Waxaa jira laba dagaal oo xoogan oo ay wada galeen Boortaqiiska iyo boqortooyadii Ajuuraanka.
Dagaaladii Boqortaqiiska iyo Ajuuraan ayaa waxaa uu dhacay qarnigii 16-aad, ayada oo uu boortaqiisku markii hore si gaadmo ah u soo weeraray magaalada Baraawe oo ka mid ahayd Xarumihii Boqortooyada Ajuuraan, ayaa si ku meel gaar ah u qabsadey degmadaasi, balse boqortooyada oo dib u abaabushay ciidankeeda ayaa durba ka saartay Ciidankii uu hogaaminayay taliyihii boortaqiiska,Tristão da Cunha, oo bad mareena ahaa.
Ciidankii boortaqiiska oo looga adkaaday Baraawe ayaa mar kale isku dayay in ay weeraraan Muqdisho, hase ahaatee uma suuroobin damacooda oo waxaa ay iska cabin xoogan ay kala kulmeen ciidankii Boqortooyadii Ajuuraan ee Muqdisho fadhigooda ahaa.
Waxaa intaa dheer, in boqrtooyadii Ajuuraan ay dagaal la gashay Qowmiyada Oromada qarnigii 17aad, dagaalkaasoo ku salaysnaa dhulka. Dagaalkii dhex maray boqortooyada Ajuuraan iyo oromada waxaa loogu yeeraa “Oromo invasion” ama “ dhul balaarsigii Oromada”
Taariikhyahanka Pouwels, Randall L. waxa uu ku qoray Buugiisa uu kaga hadlayay Isbeddelka Dhaqanka ee Bariga Afrika in xiliiga Boqortooyada Ajuuraan dadyow badan in ay qaateen Diinta Islaamka gaar ahaan qowmiyadaha ku noolaa dalalka Geeska Afrika.
Dowladii Ajuuran waxay ahayd nidaam xooga saaray in ay hormariso kaabayaasha nolosha gaar ahaan ilaha Biyaha ee Wabiyada Shebeelle iyo Jubba, taasoo si weyn ugu faa’ideysteen Soomaalida deganayd inta u dhaxaysay labada Wabi.
Cududdooda ciidan iyo dhaqaalle
Boqortooyada Ajuuraan waxaa ay lahayd ciidan xoogan oo ka amar qaata madaxda boqortooyada oo uu ugu horeeyo Imaamka, oo u taagan boqorka.Waxaa kale oo jiray gudoomiyeyaal gobol oo ayaguna ay ciidamadu hoos iman jireen. Boqortooyada ayaa waxaa ay ciidan ahaan u qoran jirtay dad aan Soomaali ahayn oo calooshood u shaqeystayaal ah oo daacad u ahaa boqortooyada, kuwaas oo lagu magacaabi jiray “Mamluke” kuwaas oo loogu tababari jiray in ay ka dagaalami karaan deegaanada webiyada ku teedsan iyo sidoo kale meelaha miyiga ah. Sidoo kale, ciidamada Ajuuraan waxaa ka mid ahaa carab, beershiyaan, iyo Turki. Sababtoo ay boqortooyada Ajuuraan ciidamadaasi u qoran jirtay ayaa lagu sheegaa si aanay carqalad uga imaan dadka deegaanka, kuwaasina ay u arkaysay in ay daacad u noqon kareen nidaamkeedii adkaa.
Hubka ay boqortooyadu isticmaali jirtay ayaa waxaa ka mid ahaa hub dhaqameed Soomaliyeed, sida seefaha, waranka, qaansada, iyo falaaraha IWM. Waxaa kale oo jiray qoryo ay ka heli jirtay boqortooyadii Cusmaaniyiinta oo ay isbaheysi ciidan ay lahaayeen. Ciidamada boqortooyada ayaa waxaa ay hoos tegi jireen taliyaha ciidamada oo maamulka boqortooyadu ugu yeeri jireen “Amiir”. Ciidamo bad oo ay boqortooyadu lahayd ayaa waxaa ay difaaci jireen cadowga ku soo gardarooda deegaanadii ay ka ariminaysay.
Raggii hogaamin jiray iyo qaab dhismeedka dowladda/boqortooyada
Hogaamiyayaasha Boqortooyda Ajuuraan waxaa laga xusi karaa Imaam abubakar Inbn Cumar, Imaam Cumar, Imaam Ciise, kuwaas oo ka mid ahaa maamulayaasha xilligii boqortooyada Ajuuraan ee lahayd aqalka baar lamaanka ee loogu magacaabi jiray “House of gareen’ kaas oo u dhigmay sida aqalada maamulada caalamka iminka loogu arrimayo. Waxyaabaha raggii badmareenka ahaa ee ay la yaabeen waxaa ka mid ahaa in wakhtigaasi dhexe ay boqortooyadu samaysay gole ay ku jiraan dhammaan qabaa’ilka xilligaasi degaanaa deegaanada boqortooyada ay ka arrimiso. Boqortooyada Ajuuraan ayaa lahayd calan u gaar ah. Calankaasi ayaa ka kooban midab guduud ah( Casaan), jaalle( Huruud) , waxaana ku sawiran bil leh midab cad, dadka ka soo jeeda ayaa u asteeyay xuska calanka iyo boqortooyada 15-ka September.
Ragga xusidda mudan ee taariikhda galay ee ka mid ahaa boqortooyadii ajuuraan waxaa ka mid ahaa Siciid Muqdishaawi, oo ahaa safiirkii igu horeeyay ee Afrika u fariisto dalka Shiinaha oo xilligaasi ay ka talin jirtay boqortooyo. Siciid Muqdishaawi ayaa la sheegaa in uu si fiican ugu hadli jiray luqadda shiinaha ee Mandarin. Waxaa kaloo xusid mudan Cabdicaziiz Muqdishaawi oo isna qeyb weyn ka qaatey faafinta nidaamka boqortooyada Ajuuraan, kaas oo maamulkeeda gaarsiiyay jasiiradaha Maldives-ka.
Waxaa kale oo xusid mudan, boqor Olol Diinle loo isna ka mid ahaa shakhsiyaadkii Soomaaliyeed ee saameynta lahaa qarnigii tegay. Boqor Olol diinle waxaa saldanadiisa xarun u ahayd Qallaafe, waxaana uu ahaa boqorkii ugu dambeeyay ee nidaamka boqortooyada Ajuuraan, inkastoo haatan uu jiro nidaamka hogaanka dhaqanka ee beesha boqortooyada.
Noocyada xukunkooda.
Saldanada Ajuuraan ayaa ku dhaqmaysay nidaam Boqortooyo oo ay iska dhaxlayeen Qoyska xukunka Saldanada hayay, oo ka soo jeeda Maxamed Caalim (Alam) Baacad. Hase ahaatee, markii boqortooyada ay la timid qaab dowladeed oo cusub, sida qaadidda Ujuurada/canshuurta, waxaa boqortooyada loogu yeeray Ajuuraan.
Marka laga soo tago in hoggaanka Boqortooyada ay lahaayeen reer gaara sida Imaamka, oo ah boqorka, Naaibka, oo ah guddoomiyaha gobolka, dadka kale ee ku hoos noolaa waxaa ay wax ku lahaayeen hogaanka qeybaha kale ee boqortooyada. beelaha kale ee ku hoos noolaa waa ay la dhacsanayeen nidaamka Islaamiga ah ee boqortooyadu wax ku xukumi jirtay.
Waxaa tusaale loo soo qadan karaa in maamulkeedu isku hayay inta badan dhul waynaha Soomaaliyeed ka soo bilow deegaanka Ximin gareen ee Gobolka Sanaag ilaa Magaalada Mombasa oo haatan ka tirsan Dalka Kenya. Waxaa kaloo xusid mudan in qaybo badan oo ka mid ah Galbeedka Dhulka Soomaaliyeed ee Itoobiya, gaar ahaan Gobolada Shabeele, Liibaan, iyo deegaano badan oo ay ka mid yihiin Magaalooyin Masno, Nageele iyo Roobey, ay boqortooyadu ka Talisay.
Dhaqaalaha boqortooyada iyo Meelihii uu Gaaray Ganacsigeeda
Boqortooyada Ajuuraan waxaa dhaqaalaheedu ku tiirsanaa ganacsiga iyo beeraha. Waxaana aad u caawinayay in boqortooyadu maamulaysay marin biyoodka mashquulka ahaa xilligii dhexe. Xeebaha ku teedsan magaalooyinka ay xukumi jirtey oo intooda badan xarumo u ahaa, sida Muqdisho, Baraawe, Marka, Kismaayo, iyo Hobyo, waxaa ay gacan weyn ka geysteen in uu bulaalo ganacsiga boqortooyada, si fududna ku gaaro boqortooyooyinkii ay la ganacsan jirtay. Waxayaabaha ay dowladii Ajuuraan ka ganacsan jirtay waxaa ka mid ahaa dahabka, dharka, alwaaxda, fardaha, Geriga, iyo xariirta, waxaan ay u iibgeyn jirtay Aasiya iyo Bariga fog. Waxaana ay ku soo beddelan jireen badeecado kale. Xilligii dhexe waxaa xoogeystay ganacsigii badda, ayada oo ay bateen maraakiibta badeecadaha sida ee isaga kala gooshaya gobollada xeebaha leh, waxaana xilligaasi boqortooyada ajuuraan ay samaysatay xiriiro ganacsi oo xoog leh, oo ay la yeelatay boqortooyooyin ku yaala Aasiya, Europe, iyo Bariga Dhow.
Boqortooyada Ajuuraan ayaa waxaa ay lahayd lacag u gaar ah oo loogu magac daray Mogadishan, lacagahaasi ay boqrtooyada isticmaali jirtay ayaa waxaa laga helaa dalka Imaaaadka Carabta, ayadoo sidoo kale laga heli karo meelaha taariikhiga ah ee caalamka.

Boqortooyada Ajuuraan ayaa waxaa ay lahayd lacag u gaar ah oo loogu magac daray Mogadishan, lacagahaasi ay boqrtooyada isticmaali jirtay ayaa waxaa laga helaa dalka Imaaaadka Carabta, ayadoo sidoo kale laga heli karo meelaha taariikhiga ah ee caalamka
Hoos u dhacoodii iyo sababaha keenay
Robert B. Oakley oo mar ahaa Danjiraha Mareykanka u fadhiyay Dalka Soomaaliya sanaddii 1982 oo mar ka hadlay Saldanada Ajuuraan ayaa ku sheegay in Soomaaliya laba mar kaliya ay noqotay mid is haysata oo Awood leh, mar waxuu ku sheegay Xiligii Saldanadda Ajuuraan iyo xiligii Dowladii Kacaanka ee Maxamed Siyaad Barre.
Boqortooyada Ajuuraan buruburkeeda waxaa loo aneeyaa sababo badan oo isku sidkan/isku xiran. Marka ugu horeysa, sida ay ii sheegeen odayaasha reerka Boqortooyada waxaa jiray khilaaf soo kala dhex galay xubnaha hogaanka boqortooyada ee reerka hayay Saldanadda. Sidoo kale waxaa jiray in khilaafka boqortooyada dhexdeeda uu saamayn ku yeeshay beelihii kale ee Soomaaliyeed ee ku hoos noolaa, gaar ahaan beesha Hiraab. Xukunka beesha ayaa waxaa loo arkay mid keli telis ah maadaama ay dadka ku adkayd in canshuur laga qaado biyaha ay isticmaalaan, boqortooyadana waxaa ay u arkaysay ilo dhaqaale oo ay ku kala wadeyso howlaha Boqortooyada.
Sababta boqortooyadu ula kulmaysay mucaaradad ama ayaguba u kala qeybsameen ayaa waxaa lagu sheegaa mudadii xukunka oo dheeraa iyo in dadka ku hoos noolaa xukunka iyo qaar ka mid ah madaxdii boqortooyada in ay dhibsadeen xukunka adag. Markii khilaaf kaasi boqortooyada dhexdeeda ah xoogeystay, ayaa dalal shisheeye ay ka faaiideysteen in ay khilaafka sii huriyaan si boqortooyada Ajuuraan ee awoodda badan Meesha looga saaro.
Wixii ka dambeeyay qarnigii 17—aad waxaa bilowday hoos u dhaca boqortooyada ilaa markii dambe magicii isku hayay dadka Soomaaliyeed ee Ajuuraan Meesha ka baxay.
Wixii xilligaa ka dambeeyay waxaa samaysmay Saldanado yar yar oo ay samaysteen inta badan qabaa’ilkii Soomaaliyeed ee ka tirsanaa Boqortooyada Ajuuraan. Waxaa laga xusi karaa boqortooyada Geledi ama Goobroon Dynasty oo uu aasaasay nin lagu magacaabi Jirey Ibrahim Adeer oo ka mid ahaa ragii ugu firfircoonaa boqortooyada Ajuuraan. Boqortooyada Geledi ayaa waxaa xarun u noqotay degmada Afgooye. Sdoo kale, waxaa samaysmay boqortooyada Hiraab ee ayadana ka adkaatay tii Silcis oo ayaduna ka tirsanayd boqortooyadii Ajuuraan.
Si kastaba ha ahaatee, Boqortooyada Ajuuraan ayaa waxaa lagu tilmaamaa mid awood buuxa u lahayd ilaalinta xuduudaheeda, bilowday hab-dowladeedka Soomaliya, aasaastay xiriirkii diplomaasi ee ugu horeeyay ee lala yeesho dal dibadda ah, sida Shiinaha, waxaa kaloo loo tiriyaa in ay ugu horeysay iskaashi milateri in lala yeesho dal kale sida boqortooyadii Cusmaniyiinta. Waxaana la sheegaa in ay ku tiirsanayd ilaha biyaha maadaama ay ka talinaysay labada webi ee Jubba iyo Shabelle, ceelalna ay qodday maadaama ay ku wanaagsanyd handasada.
Waxaa kaloo fajac ku ah dadka in xukunkeedu gaaray meelo ka tirsan dalka Muzambiik oo lagu magacaabo “Soofala” iyo Jasiiradaha loo dalxiis tago ee Maldives.Taariikhyahanada ayaa qiraya in boqortooyada Ajuuraan ay ka mid ahayd ah shanta boqortooyo ee ugu awoodda badnaa Afrika, haddii aysan ba ahayn midda koowaad.
__
Tixraac:
Lewis, I. M. (1988). A Modern History of Somalia: Nation and State in the Horn of Africa (2nd, revised ed.). Westview Press. p. 24. ISBN 978-0-8133-7402-4.
The Shaping of Somali Society: Reconstructing the History of a Pastoral People, 1600-1900 – Page 95
Barendse, Rene J. (2002). The Arabian Seas: The Indian Ocean World of the Seventeenth Century: The Indian Ocean World of the Seventeenth
Qoraalkaan waxaa qoray: Maxamed Cismaan Xuseen oo ah Saxafi madax banaan oo kunool magaaladda New York.
FG: Diblomaasi.com mas’uul kama aha macluumaadka iyo xogta qormadan. Waa qoraal u gaar ah qoraagga qoraalka.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Aabihii ruuxaaniga ahaa ee dagaalkii shahiidiyiinta xornimada Aljeeriya
Waxaa uu ahaa taliyihii sarre ee ciidankii jabhaddii/Xisbiga xoreynta dhulka qaranka Aljeeriya, waxaana uu 13 sano oo dagaal guusha nolloleed ama geeri aakhiro ah la galay ciidankii sancaddaalaha ahaa ee Faransiiska dulliga u ahaa.

Xawaari Bumadyaan (Houari Boumédiène) wuxuu dhashay 23kii Ogoosto 1932kii wuxuuna geeriyoodey 27kii Diseember 1978kii). Wuxuu noqday Gudoomiyaha Golaha Kacaanka ee Aljeeriya intii u dhaxeysay 19kii juunyo 1965kii ilaa 12kii Diseember 1976kii kadibna wuxuu noqday Madaxweynihii labaad ee Aljeeriyaa illaa intii uu ka geeriyooneyay 27kii Diseember 1978kii.
Wuxuu ahaa mid kamid ah hoggaamiyaashii ugu halganka dheera ee gumeysi la dirirka ahaa wuxuu 20 sano oo kamid cimrigiisa ku qaatay afafka hore ee dagaalka xoreynta Aljeeriya ama Aljazaa’ir. Waana mid kamid ah hoggaamiyaashii ugu saameynta badnaa ee soo maray caalamka islaamka, Afrika iyo adduunkaba.
Waxaa uu ahaa taliyihii sarre ee ciidankii jabhaddii/Xisbiga xoreynta dhulka qaranka Aljeeriya, waxaana uu 13 sano oo dagaal guusha nolloleed ama geeri aakhiro ah la galay ciidankii sancaddaalaha ahaa ee Faransiiska dulliga u ahaa. Boumediene adeeggiisii ciidan ee Aljeeriya wuxuu bilaabmay 1950-yadii, oo ah xilligii uu dalkiisa halganka ugu jiray ka madax-bannaanida gumeysiga Faransiiska. Kadib markii uu wax ku bartay jaamacadda al-Azhar ee Qaahira, wuxuu ku biiray xoogaggii mucaradka ee Jabhadihii Xoreynta Aljeeriya.
Inta taariikhda laga hayo, Xuwaari Bumadyaan wuxuu fuliyay mid kamid ah weeraradii ugu casrisanaa ee ka dhaca gudaha qaaradda Afrika kaaso kadhan ahaa ciidamadii gumeystaha, gaar ahaan ciidankii Faransiiska ee xilligaas.
Jabhadihii xoreynta aljeeriya waxay dalka u kala qaybiyeen degmooyin milateri, Boumedienne wuxuu xukumay xooggagii ama guutadii ku xeernayd gobolka Ooraan (Cuuraan). Guutadaasina waxay ahayd guutadii guulaha ugu badan ka soo hoysay dagaalkii Milyanka shahiidka ee Mujaahidiintii Aljeeriya isku xoreeyeen.
Sannadkii 1960-kii wuxuu noqday madaxa shaqaalaha ee Jabhadda Xoreynta Qaranka, wuxuuna xuddun u ahaa dadaalladii ku aaddanaa sidii uu dhisi lahaa ciidan Aljeeriya ah oo ka socda naf huriyaal Marooko iyo Tuniisiyiin ah, dalalkaaso xilliga ahaa dalal ka madaxbanaan gumeysigii Faransiiska dulliga ah.
Kadib markii heshiis nabadeed lala saxiixday Faransiiska bishii Maarso 1962kii, xiisadda ka dhex aloosan hoggaamiyeyaasha Aljeeriya ayaa sii korodhay, isla markaana bishii Sebteember ciidankii ama guutadii uu hogaaminayay bumadyaan
(Boumedienne) ayaa qabsaday caasimadda Aljiyeer (Algiers) isagoo taageereya hogaamiyihii jabhaddi xoreynta Aljeeriya ee Axmed Ben Bella. Ben Bella wuxuu noqday madaxweynaha Aljeeriya dabayaaqadii sanadkaas, isagoo abaalinaya Boumedienne’a wuxuu uu magacaabay wasiirka Gaashandhiga ama difaaca iyo madaxweyne ku xigeenkiisa.
Kadib sanado yar, khilaaf ayaa soo kala dhexgalay labada hoggaamiye, waxaana bishii juunyo 1965kii uu Boumedienne ku kacay afgembi ka dhan ah jaallihiisii sare ee Axmed Ben Bella wuxuuna iska dhigay madaxweynaha iyo saciimka cusub ee Aljeeriya. Boumedienne intii hore ee uu taliska Aljeeriya hayay waxaa uu la’aa taageerada ballaaran ee shacbiyadda leh ee shacabka Aljeeriya, wuxuuna xukumay markii ugu horreysay isagoo adeegsanaya 26 xubnood oo ka tirsan golahii kacaanka.
Natiijo ahaan ama muuqaal ahaan hoggaamintiisu waxay ahayd mid waddaniyadeed oo nafhurnimo leh, Isagoo si xikmad leh u adeegsanaya saameyntiisa, wuxuu u dhisay Aljeeriya xoog siyaasadeed lagu xisaabtami karo wuxuuna go’aansaday inuu sidoo kale ka dhigo awood warshadeed. Wuxuuna dhisay awood milateri oo laga cabsoodo iyo awood warshadeed oo waxsoosaar leh, balse horumarkiisi iyo taliskiisi waxaa ku liddiyay awoodo shisheeye oo ka baqay in 30ka sano ee soo socda ee la sadaaliyay xilligaas ay muuqatay in Aljeeriya ay isku filnaasho dhan walba ah ay gaari kartay, welina dhinaca milatariga waxay noqon lahay awoodda koobaad ee Afrika iyo awoodda 9aad ee caalamka. Laakiin kadib isku day ay saraakiisha milaterigu ku doonayeen inay ku afgembiyaan maamulkiisa ayaa ugu dambeyn gacmo-marnaan ku fashilmay bishii Diseembar 1967kii, wuxuuna marka muujiyay ama caddeeyay hoggaankiisa adag ee tooska ah ee aan muranku ka jirin ee isla markaana aan la loodin karin ee Dalka Aljeeriya.
Sannadkii 1971-kii wuxuu ku soo rogay gacan ku hayn dawladeed oo ka dhan ah warshadaha saliidda ee shisheeye, waxaana uu quusta uu diray oo uu iska fogeeyey xiriir lala yeesho dalka faransiiska oo uu arkayey cadawga tooska ah ee Aljeeriya. Wuxuu halis u galay dagaal uu la galo Marooko sanadkii1975kii isagoo isku dayaya inuu marin u ka helo marinka badweynta Atlantik ee ka gudba Saxaraha Isbaanishka (ee markii dambena loo bixiyay Galbeedka Saxaraha ” Westren Sahara”). Boumedienne wuxuu noqday shaqsi iyo abaabule horseed ka ah dhaqdhaqaaqyadii xorta ahaa ee (Non Aligned or Third World) ee aan uu kala xaglin jirin hanti-wadaaggii barriga iyo hanti-goosigii galbeedka.
Sannadkii 1978-kii, muuqaalkiisu ama in la arko wuxuu noqday mid naadir ah. Ka dib markii uu ku soo raagay miyir beel muddo 39 maalmood ah, wuxuu ugu dhintay magaalada Algiers cudur dhiigeed dhif ah oo magaciisa la yiraahdo ” Waldenström macroglobulinemia “, ka dib daaweyn aan lagu guuleysan oo loogu qaaday magaalada Moscow ee Midowgii Soofiyeed. Intii lagu guda jirey waqtigii ay Aljeeriya gashay qalqalka siyaasadeed waxaa soo baxay xan ku saabsan dilkiisa ama in la sumeeyay ayaa mararka qaar ku soo shaac baxday siyaasadda Aljeeriya, gaar ahaan ka dib markii laba kale oo kamid ahaa ka qeybgalayaashii dhacdooyinkii heshiiskii Algiers ee 1975kii, kuwaas oo kala ahaa Boqor Shaahii Iiraan iyo Wasiirkiisii Maxkamadda ee Asadollah calam, ay sidoo kale u dhinteen isla cudurkan dhifka ah.
Dhimashadii Xawaari Bumadyaan (Boumediene) kadib ma jirin musharrax uu dhigmi kara oo beddeli kara boumediene (bumadyaan), si kastaba ha noqotee, mid kasta oo ka mid ah sideedii xubnood ee ugu sareeyey Golaha Kacaanka Aljeeriya ama xittaa siyaasiyiin shisheeye oo Aljeeriyaan ah ama galbeed raac ah ayaa ugu dambayntii ku hirdamay hoggaaminta Aljeeriya. Dhimashadii Boumédiène waxay sababtay faaruq awoodeed oo ku yimadda siyaasadda Aljeeriya kaas oo aan si fudud loo buuxin karin.
Isbeddel taxane ah oo uu milateriga Aljeeriya sameeyey ayaa aakhirkii ogolaaday in dhinac loo rido isla markaana meesha laga saaro tartamayaasha kala aaminsan afkaaraha bidixda iyo midigta, Talada dalkana loo qoondeeyo taliyaha ugu sareeya militariga Aljeeriya kaas oo ahaa Colonel ama gaashanle sare Chadli Bendjedid, kaas oo ku yimid xulasho tanaasul ah.
Oraahyadii laga hayay Jeneraal Xawwaari Bumadyaan.
1. ” Maalin maalmaha ka mid ah, malaayiin rag ah ayaa ka tegaya Koonfurta Hemisfiyeerka si ay u aadaan Waqooyiga Hemisfiyeerka oo halkaas saaxiib uma aadi doonaan. Sababtoo ah halkaas waxay uu aadayaan si ay u qabsadaan. Sidoo kale waxay qabsanayaan iyago indhaha wiilashoodu arkayaan si ay wiilashoodu uga dhaxlaan halganka. Ilmo galeenka haweenkeenu guul buu ina siin doonaa, oo waxay dhali doonaan halgamayaal aan xaqqa ka waaban doonin. ”
2. ” Aljeeriya ma diidi karto mabaadi’deeda siyaasadeed iyo xaqqa ay u leedahay
inay ku dhawaaqdo mabda’a aayo-ka-tashiga ah, iyadoon laga fekerin mowqifkeeda ugu dambeeya ee ku aadan mustaqbalka gobolka, haddii gobolka saxaaraha galbeedku ay noqoto Morrookan ama Mauritanian, haddii ‘qayb ka mid ah ay tagto Morrooko iyo haddii mid kale ay u tagto Muritaaniya, waxaa inoogu weyn waa in Saxaraha galbeedku uu noqdo dhul Carbeed iyo dhul Muslim markale leeyahay. ”
3. “Madaxbanaanidu waxay inaga dhigtay qaar jilicsan oo aan weli gaarin heerka adkaha xadiidka ah.”
Buuggaag
Gorfaynta Buugga Haddimada Qabyaaladda – Faallo kooban
Sidee qabyaaladdu u saamaysay dadkeena Soomaaliyeed?

Buugga Haddimadda Qabyaaladda
Dareenka, milgaha, maankalga xaaladaha kala duwan ee ku duugan dhiganaha Haddimada Qabyaaladda ee uu ka hadlaayo buuggan aan gacanta ku hayo, waa buug aan isdhihi karo waxa uu ku soo aaday marxalad ka duwan marxaladaha kale, ayada oo aan ognahay maantay qabiil dartiis lagu qurgoynaayo caruur yaryar oo aan qaangaarin kuwaas oo dhibanne u ah aanooyin aysan talo iyo saamaynna aysan ku lahayn.
Qabyaalad: Waxyaalaha ugu xun ee laga dhaxlo qabyaalada waxaa asal u ah waa iyada oo la tuuro danta guud, lagana tago wada dhalashadii iyo hilib wadaagii ay qowmiyad lahayd taas oo lagu beddeshay damiir qabyaalad ka buuxdo iyo in si khaldan loo addeegsado qabiilkii iyadoo laga talaabayo xadkii ay lahayd laguna dhiirado hannaan aan haboonayn.
Waxaa igu dhaliyay in aan qoro buuggan waa dal jaceyl iyo baahi aan uqabo dawlad iyo kala dambayn, sidoo kalena sababaha igu khasbay waxa weeye kadib markaan arkay in bulshadii ay ka dhimatay waddaniyaddii oo booskeedii meesha laga waayay ayna sababtay in dalkeenii uu noqday baylah. Waxaan ugu baaqayaa dhammaan bulshada Soomaaliyeed in ay ubadkooda ku tarabiyeeyaan waddaniyadda si dalkeena aan ubadbaadsano. Waxaana muhiim ah in qofkasta xil iska saaro difaaca waddankiisa, madaxbannaanidiisa, dib udhiskiisa, soo saaridda kheyraadkiisa iyo ilaalinta sharafta ummadda Soomaaliyeed.
Qofka leh damiirka iyo dareenka waddaninimo waxa uu dareemaa farxad kolka dadyowga kunool koonkaan aynu joogno ka sheekaynayaan dalkiisa, wuxuuna ku dhiiradaa in uu sii wanaajisto deegaankiisa iyo guud ahaan waddanka. Inta aan ka soo sheekaynay oo keliya laguma qeexi karo macnaha iyo milgaha ku duugan waddani balse waa duurxul kooban oo aan ku qeexayno erayga si dadku ufahmaan waxa uu yahay waddani iyo waxa uu ka dhiganyahay.
Qoraaga buugga mar ay ka hadlaysay sababta ku dhalisay ayay tiri: Waxaa jirtay maalin maalmaha ka mida anigoo ka imid goobtayda shaqada oo usoo caraabay hoygii aan ka deganaa xaafadayda Garoowe, goor-sheegtuna tahay abbaaro 4:00pm ayaa waxaan soo maray kurayo meel ku dagaalamaya haddaan damcay kala qabo oo kala celi waxay igu dheheen mid kasta oo iyaga ka mida wiilkaan ayaa icaayay iyo kanaa saan idhahay. Haddii aan waydiiyay sababta ay isku dagaalayaan waxay igu dheheen waxa uu dhahay hebel qabiilkeena idinka laandheereysan oo idinka badan? Waan yaabay Waxaan ku dhahay yaa warkaas kugu dhahay? Markaas ayuu yiri mid kamida kurayada dagaalamaysa hooyo ayaa nagu tiri.
Sidee qabyaaladdu u saamaysay dadkeena Soomaaliyeed?
Bulshada Soomaaliyeed in ka badan 80% ma fahansana qabyaaladda waxay tahay. Waxaana daliil kuugu filan in dalkooda ay burburkiisa iyo dib udhiciisa ka shaqaynayaan. Waxay kuwada haminayaan dhammaantood ama badankood in ay dalal shisheeye aadaan, waxna waa tahriibeen, waxna waa qalbi ka dhoof, inta kale ee soo hartana waa dad dantu biday ama duruufta haysata awgeed aysan ugu hanqaltaagin dalkale.
Burburkii waxa uu nadhaxalsiiyay in aan weyno halyeeyo Soomaaliyeed, waddaniyiin Soomaaliyeed, hooyooyin nagu qaaliya. Waxaan nahay dad isla quman, isla saxan, iyagu is arka, damiirkii ka tagay, waxaa la yiri Mayd maxaa udanbeeyay? Saa la dhahay kan la siisido oo tusaale waxaa kugu filan caruur yaryara oo dugsi Qur’aan dhigata oo lawada dilay qabyaalad awgeed.
Abwaan Abshir Nuur Faarax {Bacadle}:- waxa uu yiri:
Dab miyey sureen waa dulli aan xuma ka daaleyne
Dusha aadmigey shabahaan ficilna duurjoogta
Deggani iyo kheyr lama tusoo way ka diriraane
Dabciga riibigey leeyihiin mana dareemaane
Qabiilku waxa uu meeshii ka saaray dhaqankii suubanaa ee Soomaali lagu yaqaanay, Soomaalinimadii, waxa uu baaba’shay damiirkeenii. Waxa uu nagaarsiiyay in aan seeraaro samaysano, qolo kastana tiraahdo anagoo reer hebel ah baa iskaleh goobtaan. Qabiil hebel isma guursano, kab iyo qaraan ma wadaagno, geelayagu isku meel madaaqo.
Gabay uu tiriyey Alle ha unaxariistee abwaan Abshir Nuur Faarax Baxadle waxaa ka mid ahaa:
Quruun waliba cudur qaasahoo qaybiyaa jira’e
Soomaali belo loo qoraye qallinka loo saarey
Wax qabiil ka daran jahanamaan qiray aqoontayda
Qadartaana iga hiilisaye qolo ma sheegteen
Maxaan ka dhaxalnay qabyaaladda
1. U hoggaansan la’aanta shuruucda dalka: Dal walba oo dunida ka jira waxa uu leeyahay xeer udegsan oo ku dhaqmo qofkii jabshana waxaa lagu qaadaa xeerkaas dalka uyaal.
Alle ha unaxariistee Abwaan Cali Xuseen Xirsi oo ku magac dheeraa {Cali Makaadsade} gabay uu tiriyay ayaan ka sooqaadan tix yar oo uu ku baraarujinaayay bulshada in wax lawada qabsado oo wadajir wax lagu hagaajiyo. Wuxuu yiri:-
Hantidaan wadaagniyo haddaan hawsha socodsiino
Oo aad hirgelisaan mabda’a lagu hayaamaayo
In horumar lagu waarayaa hubanti weeyaane.
2. Jahliga: Waxaa muhiim ah in qeybaha dadka la baro waxbarashada waayo waxbarashadu waxay meesha ka saartaa jahliga, gaajada, faqriga, dagaalka, qabyaaladda, qurunka iyo kala danbayn la’aanta.
3. Caddaalad darro: Qof kasta oo muwaadin ah waa in uu helaa caddaalad, haddii caddaalad la helo waxaa imaanaysa waddaniyad. Rag caddaalad waayay sidii cowshii kala yaac.
قال الله تعالى: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسان
“Alle wuxuu idin amray caddaalad iyo wanaag in aad samaysaan”.
4. Diinta oo aan lagu dhaqmin: Waa tiirka koowaad ee qof walba oo Muslim ah in uu ku dhaqmo diinta islaamka.
وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُو
Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri “Qabsada xarigga Eebbe dhammaantiin, hana kala taganina”.
5. La haanshiyo la’aan dalka: Waa in muwaadinkasta lagu dhiirigeliyo in uu dalka isagu leeyahay aysan cidkale lahayn. Waa tii uu lahaa Alle ha unaxariisto abwaan Abshir Bacadle gabaygii danta guud
Dal shisheeye duulkii mutaa dawlad wuu tebiye
Duruufihii na soo maray qalbiga waa damqinayaane
أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ وَمَا
Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri {Idinma asiibin musiibo ilaa waxaad gacmihiina ku kasbateen mooyaane, Alle waa dembi dhaaf badanyahay}.
6. Dhaqankii oo lumay: Bulsha kasta waxay leedahay dhaqan soojireen ah oo ay iska dhaxleen ka ab-ka-ab ilaa haddeer. Waddankasta oo dunidaan ku yaal waxa uu leeyahay dhaqan ugooniya oo dunida kale uga soocan yahay balse maanta dhaqankeenii waa lumay.
Dal marka la doonaayo in la burbursho waxa laga burburshaa dhaqanka. Haddii dhaqankaaga kaa lumo waxa meesha ka baxaysa jiritaankaaga sooyaal.
7. Maamul daadajin la’aan (Qabyaalad daadajin): Dawladdu waa in ay maamul daadajin usamayso, gaarsiisona dalka oo idil addeega ay ubaahanyihiin, sida waxbarashada, caafimaadka, cunada iyo maamul wanaaga.
8. Xuquuq la’aan: Ma helaan xaqa ay leeyihiin muwaadiniinta Soomaaliyeed, waxaana dhacda xaqii ay lahaayeen in ay ku waayeen qabiil.
9. Dulmiga dumarka lagu hayo: Dhibanayaasha ugu badan waa dumarka, dadka ugu nugulna waa ayaga waayo waxaa la dilaya waa odaygeedii, walaalkeed, abtigeed, wiilka ay dhashay, cidda asayda qaadaysa waa ayaga, cidda caruurta korinteeda laga rabo waa ayaga, cidda umul raacaysa oo dhakhtar la’aan u godgalaya waa ayaga, kufsiga iyo jirdilka ayaga ayaa loo gaystaa.
Qoraaga ayaa soo qaadatay hees la dhaho Inna Ragow Eed Baan Kaa Tabanayaa ay qaaday Xabiibo Xasan Tooxow taasoo ahayd:
Aasaaska dunida iyo
Anigu dumar baan ahaa
Warshaddii aadmigiyo
Udubkii noloshaan ahaa
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwo
Eed baan kaa tabanayaa
Uurka kugu qaaday iyo
Waxaan fool arrammi kulul
Dhibaatada kugu umuley
Horaadada ibo macaan
Anqaris waxaan kaaga dhigay
Asluubta wanaagsan iyo
Anshaxa dhaqankiyo hiddaha
Akhlaaqda waxaan kuu baray
Aad baan u nasiib darnahee
Madfaca aqalkeyga gubay
Kan igu riday ma adigaa?
Abaalkii hooyanimo
Ma layska ilowsan yahay?
Ah iyo way ma anigaa?
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwo
Eed baan kaa tabanayaa
Barbaariye ubadka iyo
Macallin ababshaan ahaa
Astaantii taranka iyo
Aayaha guushaan ahaa
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwoo
Eed baan kaa tabanayaa
Agaasinka reerkaa
Weliba kuma ekiyee
Ololihii Calan helkii
Qeybtii iga aadanayd
Awood anigoon lahayn
Asayda inaan xirtiyo
Agoonta inaan la qaxoo
Astaahil umaanan lahayn
Gabagabada nuxurka hadalkayga
Qoraagu waxay ku leedahay buuggeeda Haddimada Qabyaaladda: Qabiilka Rabbi waxa uu nagu yiri isku garta balse ma oran qabyaalad u addeegsada oo ku burbursha dalkiina, dadkiinana ku laaya, kuna dulmiya. Qabiil aragnay halka uu nadhigay iyo waxa uu na dhaxalsiiyay, sow ma haboona in aan garano wixii adduunkaan naloo keenay, sababta aan ujirno iyo dalka waxa naloogu sameeyay oo la yiri isaga noolaada dushiisa waxa uu idin yahay firaash.
Haddii aad firaashkii ama meeshii aad seexan lahayd iska burburiso sidee ku noolaan?
Alle Qur’aankiisa waxa uu ku dhahay:-
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ
“War dadow waxaan idinka Abuurnay lab iyo dhedig, waxaan idinka yeelnay dadyow iyo qabaa’il, si aad isugu garataan. Midkiina idinku karaamada iyo sharafta badan waa midkiina idinku Alle ka cabsiga badan, Illaahay waa mid og oo khabiir ku ah waxaad samaynaysaan”.
Dadku waa labo qeybood
1. Talo keen: Waa in aad noqoto mid talo keena oo bulshadiisa wax ku sookor dhiya, hadday sax tahayna waa laqaadan, haddii laga maarmi karona dib baa loo dhigan.
2. Talo raac: Haddii aadanba wax talo iyo tusaale ahba aadan ku soo kordhinayn dadkaaga iyo dalkaaga waa in aad noqoto mid taladii wanaagsan oo loo soojeedsho raaca sababtoo ah Fiqi tolkii kama janno tago, dadkaaga waxay kuula yimaadeen haddayba sax tahay waa in aad qaadato oo aadan noqon khilaaf ujooge iyo talo makeene.
Waa tii uu lahaa Alle ha unaxariistee Abwaankii caanka ahaa Cismaan Yuusuf Cali Keenadiid mar uu lahaa:-
Naftuna caasi weeyiyo sidii cado shisheeyaahe
Intay caaq sidiis kaa dhigtay kugu cayaartaaye
Markii taladu kula caaridaa la caqli yeeshaaye.
Haddaba qof kasta oo Soomaaliyeed waa in uu noqdaa muwaadin uhalgama dhulkiisa iyo dadkiisa waxaa ku qorin taariikhda. Ninkii tiin talaaliyo kii timir beera taariikhdu way qorin. Noqo mid dalkiisa wax walba ugu hura, naftiisa ka hormariya, difaacda diintiisa, dadkiisa dalkiisa, ka ilaashada cadowga doonaya in uu dalkiisa burbursho, noqo waddani ee honoqon muwaadin keliya.
عن النبي ﷺ قال: لا يؤمن أحدكم حتى يحبَّ لأخيه ما يحبُّ لنفسه
Rasuulka (NNKH) wuxuu yiri “Axadkiina ma rumayn ilaa wuxuu jecelyahay la jeclaado walaalkiis”.
Kuma soo koobi karo magaca iyo milgaha ku duugan buugga balse inyar ayaa ka sooqaatay, waxaa ka badan inta ku duugan buugga gudihiisa.
Magaca Buugga: Haddimada Qabyaaladda
Qoraaga Buugga: Drs. Ruun Siciid Faarax
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Taariikhda Yuhuuda ee Itoobiya
Taariikhda Yuhuudda ee Itoobiya waxay tilmaamaysaa dadka ku nool Itoobiya ee ku dhaqma diinta Yuhuudda ama asal ahaan Yuhuuddi ah. Waxaa qoraalkaan ku lafaguraynaa taariikhda qoomiyadan ku dhaqan Geeska Afrika eee kunool dalka Itoobiya.

Taariikhda Yuhuudda ee Itoobiya waxay tilmaamaysaa dadka ku nool Itoobiya ee ku dhaqma diinta Yuhuudda ama asal ahaan Yuhuuddi ah. Kooxda Yuhuuda ee ugu badan Itoobiya waa Beta Israel oo sidoo kale loo yaqaan Yuhuuda Itoobiya.
Qaybaha Beta Israel waxaa ka mid ah Beta Abraham iyo Falash Mura, Yuhuuda Itoobiyaanka ah ee qaatay diinta Masiixiga, kuwaas oo qaarkood dib ugu noqdeen diinta Yuhuuda. Addis Ababa waxa ku nool bulsho yar oo Yuhuuda Cadni ah.
Sida ku cad dhaqanka Beta Israel, Boqortooyada Yuhuudda ee Beta Israel, oo markii dambe loogu yeero boqortooyadii Gonder, ayaa markii hore la aasaasay ka dib markii Ezana loo caleemo saaray Boqorka Axum 325 CE. Ezana, oo uu caruurnimadiisii wax baray adeegayaashii Frumentius, ayaa ku dhawaaqay diinta Masiixiga inay tahay diinta Boqortooyada Itoobiya ka dib markii loo caleemo saaray.
Dadkii deganaa ee ku dhaqmi jiray diinta Yuhuuda oo diiday inay qaataan diinta Kiristaanka ayaa bilaabay kacdoon; kooxdan waxa loo yaqaanaa “Beta Israel”. Ka dib dagaal sokeeye oo dhex maray dadka Yuhuuda iyo dadka Masiixiyiinta ah, Beta Israel waxay u muuqatay inay samaysatay dawlad madax bannaan, ha noqoto waqooyiga galbeed ee Itoobiya ama gobolka bari ee Waqooyiga Suudaan.
Qarnigii 13aad, Beta Israa’iil waxay mar hore u guurtay buuraha sida sahlan ay isugu difaaci karaan ee waqooyi-galbeed ee gobolka bannaanka. Boqortooyadu waxay ku taal gobolka buuraleyda Semien iyo gobolka Dembia – oo ku yaal waqooyiga harada Tana iyo koonfurta wabiga Tekeze. Magaaladoodii ugu waynaydna waxay ka dhigeen Gonder, oo waxay boqradoodii kowaad u caleemo saareen Fiineas, oo ka soo farcamay wadaadkii sare ee Yuhuudda, oo Saadooq ahaa, oo waxay bilaabeen dhul balaarsi oo xagga bari iyo xagga koonfureed.
Intii lagu jiray bartamihii qarnigii 9aad, boqortooyadii Aksum waxay bilowday is fidin cusub, taasoo keentay iskahorimaad hubaysan oo u dhexeeya ciidamada Boqortooyada iyo ciidamada Beta Israel. Boqortooyadii Beta Israel ee ka talinaysay Boqor Gideon IV waxay ku guulaysatay inay ka adkaato ciidamadii Axum, waa sida ay sheegayso taariikh aan la hubin. Intii uu dagaalka socday, waxaa la dilay Boqor Gidcoon IV. Sidaas darteed, gabadhii Gidcoon ee Yuudit waxay boqortooyadii ka dhaxashay aabbaheed oo ay amar ku bixisay.
“Goobtii Judith”: waa meel ay ka buuxaan burburka dhismayaal burburay kuwaas oo sida dhaqanku ahaa ay burburiyeen ciidamada boqorada Judith. Boqorad Judith waxay heshiis la saxeexatay qabiilka Agaw oo ahaa gaalo. Qiyaastii 960kii, isbahaysigii weynaa ee ay hoggaaminaysay boqorad Judith, oo ay ku jireen labada ciidan ee qabiilooyinka Agaw iyo ciidamadii Beta Israel, ayaa ku soo duulay magaalada caasimadda ah ee Axum, oo qabsaday oo burburiyay (oo ay ku jiraan kaniisado iyo macbudyo badan oo la gubay lana burburiyay). Yuhuuddu waxay bilaabeen inay ka taliyaan Axum. Waxaa intaa dheer in carshigii Axumite laga dhacay oo ciidamadii boqorada Judith ay ceyriyeen oo ay gubeen keniisad Debre Damo oo xilligaasi u ahayd khasnad iyo xabsi ay ku xirnaayeen rag ay qaraabo ahaayeen boqorkii Itoobiya, halkaas oo ay ku dileen dhammaan dadkii dhaxalka lahaan lahaa boqorka Itoobiya.

Yuhuuda Itoobiya oo loo yaqaano Beta Israel, ayaa qarniyo badan ku noolaa gobollada waqooyi iyo waqooyi-galbeed ee dalka ku yaalla bariga Afrika. Inta badan bulshadaas waxay u haajireen Israa’iil tobannaankii sano ee la soo dhaafay.
Xilligii dahabiga ahaa ee boqortooyadii Beta Israel ayaa bilaabmay, sida uu qabo dhaqanka Xabashida, intii u dhaxaysay sannadihii 858-1270, markaas oo boqortooyadii Yahuuddu ay hanaqaadday. Muddadaas, Yuhuudda dunidu waxay maqleen markii ugu horreysay sheekooyinka Eldad ha-Dani, oo ama booqday boqortooyada ama ka maqlay boqortooyadiisa Yuhuudda ee xoolo-dhaqatada. Xitaa Marco Polo iyo Benjamin ee Tudela waxay xuseen boqortooyo Yuhuudi ah oo madax banaan oo Xabashi ah qoraallada laga soo bilaabo wakhtigaas. Muddadani waxa ay ku dhammaanaysaa kacitaanka boqortooyadii Sulaymaan ee Kiristaanka; Sannadkii 1270-kii boqortooyadii ayaa “dib loo soo celiyay” ka dib markii la caleemo saaray boqor sheegtay in uu ka soo jeedo amiirkii keli ahaa ee boqortooyada kaas oo ku guulaystay in uu ka baxsado kacdoonkii boqoradda Judith. Saddexdii qarni ee xigay, boqortooyadii Sulaymaan waxay wadeen dhawr jeer iska hor imaadyo hubaysan oo socday muddo dheer oo ay la galeen boqortooyada Yuhuudda.
Sannadkii 1329-kii, Imbaraadoor Amda Seyon waxa uu ka ololeeyay gobollada waqooyi-galbeed ee Semien, Wegera, Tselemt, Tsegede iyo Dembiya kuwaas oo qaar badan ay u beddelayeen diinta Yuhuudda iyo halka ay Beta Israa’iil caan ka ahayd. Wuxuu halkaas u diray ciidan si ay dadka ula dagaallamaan “sida Yuhuudda” (Gee’ez Me: Juda kama ayhuud). Ma jirto wax caddaynaya maamul midaysan ee Beta Israel wakhtigan. Kooxihii Yuhuuda laga dhigay waa la kala firdhiyey, siyaasad ahaan way kala qaybsameen, qaarna waxay xulafo la ahaayeen Boqorka.
Imbaraadoor Yeshaq (1414-1429) oo xulafo la ahaa Beta Israa’iil ayaa ku soo duulay boqortooyadii Yuhuudda, oo qabsaday, oo bilaabay inuu cadaadis diimeed sameeyo. Isxaaq wuxuu u kala qaybiyay dhulkii ay qabsatay boqortooyada Yahuudda saddex gobol, oo ay ka talinayeen guddiyo uu soo magacaabay. Wuxuu hoos u dhigay maqaamkii bulsho ee Yuhuudda oo ka hooseeyey Masiixiyiinta, wuxuuna ku qasbay Yuhuudda inay beddelaan ama waayaan dhulkooda. Waxa loo bixin doonaa sidii rist, nooc ka mid ah u qalmida dhulka taas oo ka dhigaysa mid weligeed dhaxli karta qaataha oo aan lagu wareejin Imbaraadoorka. Isxaaq wuxuu amar ku bixiyay, “Kii lagu baabtiisay diinta Masiixiga wuxuu dhaxli karaa dhulkii aabbihiis, haddii kale ha noqdo Falasii.” Tani waxa laga yaabaa inay asal ahaan ka soo jeedo ereyga “Falasha” (falāšā, “wanderer”, ama “qof aan dhul lahayn”). Ereygan waxa loo arkaa inuu Yahuudda Xabashida ku bahdilayo.
Sannadkii 1435-kii, Eliiyaah reer Ferrara wuxuu uga sheekeeyey inuu Yuhuudi Xabashida ah kula kulmay Yeruusaalem warqad uu carruurtiisa ugu dirayo. Ninku waxa uu u sheegay colaadda ka socota ee uu qarankiisa xorta ah kula jiro Xabashida Kiristaanka; Waxa uu u gudbiyay qaar ka mid ah maamulayaasha caqiidadiisa, kuwaas oo, Ferrara uu ku soo gabagabeeyay, dheellitiran inta u dhaxaysa Karaite iyo Rabbinical Judaism. Dadkiisu ma ay aqoon Talmuudka mana dhawrin Hanukkah, laakiin sharcigooda waxa ku jiray kitaabka Esteer oo waxay haysteen tafsiir afka ah oo Tawreed ah. Ferrara waxa kale oo uu diiwaan geliyay in ay afkooda lahaayeen, in socdaalka dhulkooda uu qaatay lix bilood, iyo in webiga Gozan ee kitaabiga ah laga helay xudduudahooda.
Sannadkii 1450kii, boqortooyada Yuhuuddu waxay ku guulaysatay inay dib ugu celiso dhulkii ay ka luntay ka hor waxayna bilowday inay isu diyaariso inay la dagaallanto ciidammada boqorka. Ciidamada Beta Israa’iil waxay duulaan ku qaadeen Imbaraadooriyadda Itoobiya sannadkii 1462-kii, balse waa ay ku guul-darreysteen, waxaana la dilay qaar badan oo ka mid ah ciidamadeeda. Ka dib, ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashidu waxay ku soo duuleen boqortooyadii gobolka Begemder, waxayna gobolkaas ku xasuuqeen dad badan oo Yuhuud ah muddo toddoba sannadood ah. Imbaraadoor Zara Yacquub (wuxuu xukumay 1434-1468) xitaa wuxuu si sharaf leh ugu daray magaca “Dabargoynta Yuhuudda”. Inkasta oo aagga boqortooyadu uu noqday mid aad u yar ka dib, Yuhuuddu waxay awoodeen inay ugu dambeyntii soo celiyaan boqortooyadooda buurta.
Qarnigii 16aad, Boqorkii Masar, David bin Sulaymaan ibn Abi Zimra (oo sidoo kale loo yaqaano Radbaz, 1479-1573), wuxuu ku dhawaaqay in marka la eego beesha Beta Israa’iil ee Xabashida ay asal ahaan Yahuud yihiin.
Intii u dhaxaysay sannadihii 1529 ilaa 1543, ciidamadii Adal Sultanate ee Muslimiinta oo kaashanaya xoogag ka tirsan Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, waxay la dagaalameen Boqortooyadii Xabashida, waxayna ku dhawaadeen inay jabiyaan Itoobiya, oo ay soo islaamaan mawaadisheeda. Muddadaas, Yuhuuddu waxay heshiis la gashay Boqortooyadii Xabashida. Hogaamiyeyaasha Boqortooyada Beta Israel ayaa bedelay isbahaysigoodii intii uu socday dagaalka, waxayna bilaabeen inay taageeraan ciidamada Adal Sultanate ee Muslimiinta. Si kastaba ha ahaatee, ciidamada Saldanadda Adal waxay dareemeen in ay ku filan yihiin inay iska indho tiraan taageeradan, waxayna dileen qaar badan oo ka mid ah. Taasi waxay keentay in madaxdii boqortooyada Beta Israa’iil ay u jeestaan dhanka Imbaraadooriyadda Xabashida iyo xulafadooda, oo ay sii wadaan dagaalka ka dhanka ah. Waxay qabsadeen gobollo kala duwan oo ka tirsan boqortooyada Yahuudda, waxayna dhaawac weyn u geysteen dhaqaalaheedii, waxayna ka codsadeen inay gacan ka geystaan sidii ay dib ugu soo celin lahaayeen gobolladii ka lumay Boqortooyadii Adal. Ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashida ayaa aakhirkii ku guulaystay in ay Muslimiinta qabsadaan, kana hor istaagaan Axmed Guray in uu qabsado Itoobiya. Si kastaba ha ahaatee, Boqortooyadii Xabashida Masiixiyiinta waxay go’aansatey inay ku dhawaaqdo dagaal ka dhan ah Boqortooyada Yuhuudda, iyagoo marmarsiinyo ka dhiganaya hoggaamiyeyaasha Yuhuudda ee beddelka mawqifyada intii lagu jiray dagaalkii Xabashida iyo Cadal. Iyagoo kaashanaya ciidammadii Burtuqiisku ee ka socday Amarka Jesuits, Imbaraadooriyadda Xabashida oo hoos tagta Imbaraadoor Gelawdewos, waxay ku soo duushay boqortooyada Yahuudda, waxayna dishay boqorkii Yahuudda ee Joram. Natiijadii dagaalkan, aagagga boqortooyadu waxay noqdeen kuwo aad u yaryar, waxaana hadda ku jira gobolka Buuraha Semien.
Ka dib markii la dilay Boqor Joram, Boqor Radi wuxuu noqday hogaamiyaha boqortooyada Beta Israel. Boqor Raadi waxa kale oo uu la dagaalamay Boqortooyadii Xabashida oo wakhtigaas uu xukumayay Imbaraadoor Menas. Ciidamada Boqortooyada Yahuudda ayaa ku guuleystay in ay la wareegaan aagga koonfureed ee Boqortooyada, waxayna xoojiyeen difaacyadii ay ku lahaayeen buuraha Semien. Dagaalladii ay la galeen ciidamada Imbaraadoor Menas ayaa guulo ka soo hooyey, iyadoo ciidamadii Imbaraadooriyadda Itoobiya ay aakhirkii jabeen ciidankii Beta Israel.
Xilligii (1563-1597) ee Imbaraadoor Sarsa Dengel, oo ku soo duulay boqortooyadii Beta Israa’iil isagoo isticmaalaya madfac uu dhawaan ka qabsaday boqortooyadii Cusmaaniyiinta. Ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashida ayaa hareereeyey Boqortooyada Yahuudda. Yuhuuddu way ka badbaadeen go’doominta, laakiin dhammaadkii go’doominta, boqorkoodii Goshen waa la dilay, qaar badan oo ka mid ah askartiisa iyo sidoo kale xubno badan oo Beta Israel ah ayaa go’aansaday inay is-dilaan.
Xilligii Susenyos I, oo si cad u qaatay diinta Katooliga 1622, Imbaraadooriyadda Xabashidu waxay dagaal la gashay boqortooyadii Yuhuudda, waxaana u suurtagashay in ay qabsato boqortooyadii oo dhan oo ay ku darto boqortooyadii Xabashida sanadkii 1627. Yahuudii la jabiyay ayaa lagu qasbay in ay baabtiso oo loo diiday in ay dhul leeyihiin.
Muddadii Gondar (1632-1855)
Ka dib markii ismaamulkii Beta Israel ee Itoobiya uu dhamaaday 1620-meeyadii, Imaraadoorradda Susenyos wuxuu la wareegay dhulalkoodii. Intaa waxaa dheer, in la gubay qoraalladii Yuhuudda iyo kutubta diimaha iyo ku-dhaqanka nooc kasta oo ka mid ah diinta Yuhuudda waxaana laga dhigay mamnuuc gudaha Itoobiya.
Si kastaba ha ahaatee, beesha Beta Israa’iil waxay u muuqataa inay sii waday kobcinta muddadan. Caasimada Gonder oo ku taal Dembiya, waxa ku hareeraysan dhulalka Beta Israel. Beta Israel waxay u adeegi jirtay farsamo yaqaanno, wastado, iyo nijaarro Imbaraadoorrada laga soo bilaabo qarnigii 16aad wixii ka dambeeyay. Doorarka noocaan oo kale ah ayay Itoobiyaanku iska fogeeyeen iyagoo ah kuwo hooseeya oo ka sharaf yar beerashada. Sida laga soo xigtay xisaabaadka casriga ah ee booqdayaasha reer Yurub, baayacmushtarka Bortuqiisku iyo diblomaasiyiin, Faransiis, Ingiriis, iyo socdaalayaal kale, Beta Israa’iil waxa laga tiriyay hal milyan oo qof qarnigii 17aad. Tusaale ahaan, Manoel de Almeida, oo ahaa Diblomaasi Boortaqiis ah iyo safarkii waagaas, ayaa qoray:
Waxaa jiray Yuhuuda Itoobiya markii hore oo qaarkood waxay u noqdeen sharciga Rabbigeenna Masiix; qaar kale waxay ku adkaysteen indho la’aantooda waxayna hore u haysteen dhulal badan oo ballaaran, ku dhawaad dhammaan Boqortooyada Dambea iyo gobollada Ogara iyo Seman. Tani waxay ahayd markii boqortooyadii Masiixiyiinta ay aad u weynayd, laakiin tan iyo [jaahilka iyo Muslimka] Gallas ayaa ku soo dhacayay iyaga [bari iyo konfurta], Boqorradu waa ku soo rogeen iyaga [i. e., yuhuudda galbeed u socota?] aad iyo aad uga badan oo Dambea iyo Ogara xoog kaga qaatay sannado badan ka hor. Si kastaba ha ahaatee, Seman, si kastaba ha ahaatee, waxay isku difaaceen go’aan weyn, oo ay ka caawiyeen booska iyo qulqulka buurahooda. Caasiyaal badan baa carartay oo ku soo biiray ilaa imminka Boqor Setana Sequed [magaca carshiga Susneyos], kaas oo sannaddiisii 9aad la diriray oo qabsaday Boqor Gidcoon, sannaddiisii 19aadna wuxuu weeraray Sameen oo dilay Gidcoon. … Inta badan iyo ubaxa iyaga ah ayaa lagu dilay weeraro kala duwan inta soo hartayna waa la isku dhiibay ama loo kala firdhiyey jihooyin kala duwan. Qaar badan oo iyaga ka mid ah waxay heleen baabtiiskii quduuska ahaa, laakiin ku dhawaad kulligood waxay weli ahaayeen Yuhuud badan sidii ay hore u ahaan jireen. Waxaa jira qaar badan oo ka mid ah kuwa dambe ee Dambea iyo gobollo kala duwan; Waxay ku nool yihiin dhar-xidhka iyo samaynta zargunchos [warmo], maraqyo iyo alaab kale oo bir ah, waayo, iyagu waa tumanayaal waaweyn. Inta u dhaxaysa boqortooyooyinkii Imbaraadoorka iyo Cafres [Negroes] ee ku nool webiga Niil ee ka baxsan dhulkii boqortooyadii, oo midba midka kale ku dhex milmay ayaa qaar badan oo Yuhuudi ah oo halkan loogu yeedhay Falashas. Falaasha ama Yuhuuddu waa … isir [Carabi] ah [oo ku hadla] Cibraaniga, in kasta oo ay aad u kharriban tahay. Waxay haystaan Baybalkooda Cibraaniga oo sunagogyadooda ku dhex gabyaan sabuurrada.
Ilaha aqoonta De Almeida lama qeexin, laakiin waxay ugu yaraan ka tarjumayaan aragtiyaha casriga ah. Faallooyinkiisa ku saabsan aqoonta Cibraaniga ee Beta Israel ee wakhtigaas waa mid aad u muhiim ah: kama iman karin galmo dhow oo lala yeeshay Yuhuudda meelo kale, sidaas darteed waxay muujinaysaa qadiimiga qotoda dheer ee caadooyinka Beta Israel, ugu yaraan wakhtigaas, ka hor intaan la qaadin suugaantooda, iyaga oo ka fogaaday oo ay burburiyeen Kirishtaankii dambe ee qabsaday. (Dadkii taariikhyahannada ee shakiga badan ka qabay, oo aragtidooda xagga sare lagaga hadlay, ayaa diiday in Yuhuudda Itoobiya weligood yaqaaniin Cibraaniga, hubaal ma haystaan qoraallo Cibraani ah oo u haray, waxaana qarniyadii u dambeeyay lagu qasbay inay adeegsadaan Masiixiyiinta “Axdiga Hore” ee Ge’ez kadib markii suugaantoodii la burburiyay.) Waxa kale oo xiiso leh in uu sheegay in badan oo ka mid ah bulshooyinka Yuhuudda ah ee deggan meel ka baxsan Itoobiya ee Suudaan. Sida badan ee xisaabaadka maqalka dhexe ee dhexe, si kastaba ha ahaatee, sheegashooyinka dabacsan ayaa la sameeyaa kuwaas oo laga yaabo inaysan sax ahayn. Beta Israel ma ahayn kuwa u badan jinsiyadda Carabiga, tusaale ahaan, laakiin waxaa laga yaabaa inuu ula jeedo ereyga si dabacsan ama loola jeedo inay sidoo kale yaqaaniin Carabiga.
Go’doominta beesha Beta Israa’iil ee Itoobiya, iyo isticmaalkooda joogtada ah ee Cibraaniga qaarkood, waxaa sidoo kale sheegay sahamiye u dhashay Scotland James Bruce oo daabacay buuggiisa safarka ee Safarrada lagu ogaanayo Isha Niilka ee Edinburgh 1790kii.
Beta Israa’iil waxay lumisay faa’iidooyinkooda dhaqaale dabayaaqadii 18-aad iyo horraantii qarniyadii 19-aad, intii lagu jiray Zemene Mesafint, oo ah xilli colaad sokeeye oo soo noqnoqotay. In kasta oo caasimadu ay magac ahaan, ahaan jirtay Gonder muddadaas, maamul-daadejintii dawladnimo iyo taladii caasimadda gobolku waxa ay keentay hoos u dhac iyo ka faa’iidaysi ay Beta Israa’iil uga faa’iidaysteen taliyayaashii deegaanka. Hadda ma jirin dawlad dhexe oo xooggan oo danaynaysa oo awood u leh inay ilaaliso. Inta lagu jiro muddadan, diinta Yuhuudda si wax ku ool ah ayey u luntay ilaa afartan sano, ka hor inta aan dib loo soo celin 1840-aadkii Abba Widdaye, suufigii ugu sarreeyay ee Qwara.
Aragtida rabbaaniga ee qarnigii 16aad
Rabbi Daa’uud ibn Zimra oo Masar u dhashay (1479-1573), mar la weydiiyey naag madaw oo laga soo qabtay Xabashida Judeo oo afka Xabashiga noqonaayo אל-חבאש oo laga iibiyay Yuhuudii Masar joogta (naagtii sheegtay inay asal ahaan Yuhuudi tahay) waxa uu wax ka qoray riyooyinka ay Yuhuuddii Masar wakhtigaas ka qabeen dhiggooda Itoobiya ee sheeganayey in ay Yahuudda ka soo jeedaan:
… Bal eeg! Arrintu waa la wada ogsoon yahay in ay jiraan dagaallo aan kala go’ lahayn oo u dhexeeya boqorrada Kuush oo leh saddex boqortooyo; Qayb ka mid ah reer Ismaaciil, iyo qayb Nasaarada, iyo qayb reer binu Israa’iil ah oo ka mid ah qabiilka Daan. Suurtagalnimada oo dhan, waxay ka soo jeedaan dariiqada Saadooq iyo Boothus, kuwaas oo hadda loo yaqaan Karaites, maadaama ay yaqaaniin dhowr amarrada kitaabiga ah, laakiin aan aqoon sharciga afka, mana shideen shumaca Sabtida. Dagaalku ma kala joogsado dhexdooda, maalin walbana maxaabiis bay isku qabtaan.
Isla jawaabtii, wuxuu ku soo gabagabeeyey in haddii bulshada Yuhuudda Itoobiya ay rabaan inay ku noqdaan diinta Yuhuudda rabbaaniyiinta ah, waa la soo dhaweyn doonaa oo lagu soo dhaweyn doonaa xerada, si la mid ah Karaatiga oo dib ugu soo noqday waxbaristii Rabbaaniyiinta waagii Rabbi Abraham Ben Maimonides.
Taariikhda casriga ah
Taariikhda casriga ah ee beesha Beta Israel waxay ka bilaabantaa dib u midawgii Itoobiya badhtamihii qarnigii 19aad ee xilligii Tewodros II. Waqtigaas, dadka Beta Israel waxaa lagu qiyaasay inta u dhaxaysa 200,000 iyo 350,000 oo qof.
Hawlgallada Masiixiga iyo dib-u-habaynta Rabbaaniyiintooda
Reer galbeedku kaliya waxay si fiican uga warqabeen jiritaanka bulshada Beta Israa’iil markii ay la soo xidhiidheen adeegayaasha Protestant ee “Bulshada London ee Horumarinta Masiixiyadda” kuwaas oo ku takhasusay diinta Yuhuuda. Ururku waxa uu ka hawl-galay dalka Itoobiya sannadkii 1859-kii. Mucaaradiintii Protestanka, oo ka hoos shaqaynayey hoggaaminta nin Yuhuudi ah oo la beddelay oo la odhan jiray Henry Aaron Stern, ayaa in badan oo ka mid ah bulshada Beta Israa’iil u beddelay Masiixiyadda. Intii u dhaxaysay 1859 iyo 1922, ilaa 2,000 oo xubnaha Beta Israa’iil ah ayaa qaatay diinta Masiixiga ee Itoobiya (ma ay qaadan Protestantism heshiis ay adeegayaasha Protestanka la galeen dawladda Itoobiya). Tirada aadka u yar ee beddelaadda waxaa qayb ahaan lagu sharraxay falcelinta xooggan ee beddelada ka timid hoggaanka diinta ee bulshada Beta Israa’iil [xigasho ayaa loo baahan yahay]. Xubnihii Beta Israel ee qaatay diinta Masiixiga waxaa maanta loo yaqaan “Falash Mura”.
Dhaqdhaqaaqyadii adeegayaasha Protestant-ka ee Itoobiya waxay ka caraysiiyeen Yuhuudda Yurub. Natiijo ahaan, dhowr rabbaaniyiin reer Yurub ah ayaa ku dhawaaqay inay aqoonsan yihiin Yuhuudnimada bulshada Beta Israel, aakhirkii 1868kii ururka “Alliance Israélite Universelle” wuxuu go’aansaday inuu u diro Yahuudi-Faransiiska Orientist Joseph Halévy inuu u diro Itoobiya si uu u darso xaaladaha Yuhuuda xabashida. Markii uu ku soo laabtay Yurub, Halévy wuxuu soo jeediyay warbixin aad u wanaagsan oo beesha Beta Israel ah taasoo uu ugu baaqay bulshada Yuhuudda adduunka inay badbaadiyaan Yuhuudda Itoobiya, inay dugsiyo Yuhuuddu ka hirgeliyaan Itoobiya, oo xitaa soo jeediyay in la keeno kumanaan Beta Israel ah si ay u degaan Suuriya (waa sanado ka hor aasaaska dhabta ah ee ururkii ugu horeeyay ee Sionist).

Reer galbeedku kaliya waxay si fiican uga warqabeen jiritaanka bulshada Beta Israa’iil markii ay la soo xidhiidheen adeegayaasha Protestant ee “Bulshada London ee Horumarinta Masiixiyadda” kuwaas oo ku takhasusay diinta Yuhuuda.
Si kastaba ha ahaatee, ka dib muddo kooban oo baahinta warbaahintu ay xiiso weyn u abuurtay bulshada Beta Israel, xiisihii bulshooyinka Yuhuudda ee adduunka oo dhan ayaa hoos u dhacay. Tani waxay u dhacday inta badan sababtoo ah shakiyo halis ah ayaa weli ka haray Yuhuudnimada beesha Beta Israel, iyo sababtoo ah ururka Isbahaysiga Israel Universelle ma uusan raacin talooyinka Halévy [xigasho ayaa loo baahan yahay – wax cadeymo lama haayo].
Intii u dhaxaysay 1888 iyo 1892, waqooyiga Itoobiya waxa ka dhacay macaluul aad u xun. Macaluusha waxa sababay jeex-jeexa oo dilay inta badan lo’dii. Xaaladaha ayaa ka sii daray daacuun dillaacay (1889-1892), tiifowga faafa, iyo cudurka furuqa weyn (1889-1890). Qiyaastii saddex-meelood meel dadka Itoobiya ayaa dhintay muddadaas. Waxa lagu qiyaasaa in inta u dhaxaysa bar ilaa saddex meelood laba meel beesha Beta Israel ay dhinteen muddadaas.
Khuraafaadka qabaa’ilka lunsan ee Itoobiya ayaa xiiso galiyay Jacques Faitlovitch, oo ahaa ardaygii hore ee Joseph Halévy ee Ecole des Hautes Etudes ee Paris. Sannadkii 1904tii, Faitlovitch wuxuu go’aansaday inuu hoggaamiyo hawlgal cusub waqooyiga Itoobiya. Faitlovitch waxay dhaqaale ka heshay samafale Yuhuudi ah Edmond de Rothschild, waxay u safri jirtay oo ku dhex noolayd Yuhuudda Itoobiya. Intaa waxaa dheer, Faitlovitch waxay ku guulaysatey inay carqaladeyso dadaalkii ay wadeen adeegayaasha Protestanka si ay u beddelaan Yuhuudda Itoobiya, kuwaas oo wakhtigaas isku dayey inay ka dhaadhiciyaan Yuhuudda Itoobiya in dhammaan Yuhuudda adduunka ku nool ay rumaystaan Ciise. Intii u dhaxaysay sannadihii 1905-1935, waxa uu soo saaray 25 wiil oo Yuhuudi ah oo Itoobiyaan ah, kuwaas oo uu ku dhex beeray bulshooyinka Yuhuudda ee Yurub, tusaale ahaan Salomon Yesha, Taamerat Ammanuel, Abraham Adgeh,Yona Boogale, iyo Tadesse Yacquub.
Ka dib booqashadiisa Itoobiya, Faitlovitch wuxuu u abuuray guddi caalami ah oo loogu talagalay bulshada Beta Israel, wuxuu ku faafiyay wacyiga jiritaankooda isagoo adeegsanaya buugiisa Notes de voyage chez les Falashas (1905), wuxuuna u ururiyay dhaqaale si uu awood ugu yeesho aasaaska dugsiyada tuulooyinka.
Sannadkii 1908dii, 45 waddan oo ka mid ah culimada waaweyn ayaa si wada jir ah u soo saaray bayaan ay si rasmi ah u caddeeyeen in Yuhuudda Itoobiya ay run ahaantii Yuhuud tahay.
Yuhuudnimada beesha Beta Israa’iil waxay noqotay mid si furan loo taageeray inta badan bulshooyinka Yuhuudda Yurub horraantii qarnigii 20aad.
Sannadkii 1921-kii, Abraham Isaac Kook, oo ahaa madaxii Ashkenazi ee ugu horreeyay ee Mandate-ka Ingiriiska ee Falastiin, ayaa beesha Beta Israa’iil u aqoonsaday Yuhuud.
- Aragtida Indheergaradka2 months ago
‘Adigaba daraad ayaad Dowlad calan leh haystay, maantana halka aan joogo dalxiis kuma keenin’
- Qoyska & Horumarinta Bulshada3 months ago
Wax ka beddel tallaabooyin kaagii hore
- Qoyska & Horumarinta Bulshada3 months ago
Maxaan sameyn karaa si aan ugu guuleysto nolosha?
- Qoyska & Horumarinta Bulshada3 months ago
Dhowr qodob oo kuu horseedi kara inaad horumar ka sameyso noloshaada
- Dhaqaalaha3 months ago
Ururka G20 ayaa Midowga Afrika u aqoonsaday xubin joogto ah
- Buuggaag3 months ago
Gorfaynta Buugga Haddimada Qabyaaladda – Faallo kooban
- Siyaasadda Soomaaliya3 months ago
Dowladda Soomaaliya ‘oo wax ka qabaneysa’ arrimo ay ka cabteen saxaafadda
- Buuggaag3 months ago
Gorfaynta Buugga Caawiyaha Ardayga – Faallo kooban
- Sirdoonka & Militariga3 months ago
Xagguu marayaa dagaalka dowladda Soamaaliya ee ka dhanka ah Al-shabaab?
- Buuggaag3 months ago
Gorfaynta Buugga Maxaa Keenay Kadeedka Soomaaliya – Faallo Kooban
- Afrika3 months ago
Hogaamiyihii afgambiga ku qabsaday dalka Gabon ayaa loo dhaariyay inuu noqdo madaxweyne ku meel gaar ah
- Bariga dhexe3 months ago
Israa’iil ayaa furtay safaaraddeeda Baxrayn, saddex sano ka dib markii ay caadi ka dhigeen xiriirkooda
- Buuggaag3 months ago
Gorfaynta Buugga Naftii Hure – Faallo Kooban
- Buuggaag3 months ago
Gorfaynta Buugga Ummadaha Jirraban – Faallo kooban
- Buuggaag2 months ago
Gorfaynta buugga Dabar iyo Hoggaan – Ka Adkaanshaha Nafta
- Siyaasadda Soomaaliya3 months ago
107 Al-shabaab ah oo isku soo dhiibay dowladda Federaalka