Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Maxaa sababay in Soomaalidu noqoto qoowmiyad ka hartay dadyowga dunidda kale? – ‘Xog iyo xaqiiqooyin
Waxaa jiray dhaqdhaqaaqyo badan oo looga hortagay in waddanka looga saaro guumaystaha balse ugu dambayn lagu guulaystay in layska saaro. Laakiin maxaa isbeddelay dhaqankii gumaystaha?

Xogg Iyo Xaqiiq: Waxaan idin soo gudbin waxyaabihii sababay in Soomaalidu noqoto Qowmiyad ka hartay in dadyowga dunida wax la qeybsadaaan. Dad badan waxay isweydiiyaan maxay Soomaalidu asaagood uga hadhay dadyowga kale Miyaysan ahayn dad leh dadnimo mise waa laga roonayaal?
Bilowgii guumaystihii oo ay qeybsanaayeen Afrika, Soomaaliya waxay ka mid ahayd waddamadii lagu halgamay loona tartamay in laguumaysto. Guumaystuhu dantiisu waxay ahayd in uu ogaado waddamadaas waxa ay ku wanaagsanyihiin, waxay caanka ku yihiin, nimcadda ay haystaan, Allena kuma naystay. Waddamada qaar waxaa loo diraayay dowlad qudha halka kuwa kalena loo qeybiyay ama qeybsadeen dowladdo iyagoo danahooda eegaya. Soomaaliya waxay ka mid ahayd waddamada loo diray dowlado badan oo kala duwan. Waxaana ka mid ahaa, Ingiriiska, Talyaanigga, Faransiiska, Burtuqiis Iyo kuwa kale.
Balse waddamo badan waa ku guul daraysteen in ay guumaystaan Soomaalidii waagaa jirtay, waxay la dagaalameen dowladihii isku dayay in ay danahooda soo faragashaddaan. Waxaana ka mid ahaa Burtuqaalka oo isaga harcad laga saaray soomaaliya gaar ahaan koonfurta oo ahayd halka soomaalidda xudunta u ah oo barwaaqaddu jiifto.
Waxaa ugu dambayn ku soo haray sidda aan wada ognahay saddex quwadood ama dowladood oo kala ah, Ingiriiska, Talyaanigga iyo Faransiiska. Ingiriiska oo isagu guumaysan jiray Waqooyigga Soomaaliya, Halka Faransiiska uu haystay dhulka loo yaqaano Jabuuti halka koonfurta iyo bartamaha Soomaaliya uu haystay Talyaanigga.
Waxaa jiray dhaqdhaqaaqyo badan oo looga hortagay in waddanka looga saaro guumaystaha balse ugu dambayn lagu guulaystay in layska saaro.
Qiyaastii, markii la Aas-aasay ururkii la oran jiray SYL {Somali Youth Leaque} oo la aas-aasay 1943-dii uu madaxweyne loogu doortay Yaasin Xaaji Cusmaan Sharmaarke Alle ha unaxariistee, waxay bilaabeen in ay waddanka ka dulqaadaan heeryadda saaran ee culayska ku haysa. Waxay muddo 7 sano ah waddeen dagaal af iyo addin ah, iyo xeelad kasta oo ay isaga qabanayeen guumaystaha. 1950-kii, markii lagaaray ayay waxaa la go’aanshay in wadanka Soomaaliya laga qaado heeryadda guumaystaha, wadankana gacanta loogasho Soomaalidda. Waxaa la go’aanshay in Soomaalidda la siiyo qaabka wax loo dhiso, loomaamulo, iyo haykalka dowladnimo.
Saddexdii dowladood oo markaas dano siyaasaddeed kalahaa Soomaaliya ee Ingiriiska, Talyaanigga iyo Faransiiska waxay loolan ugaleen in mid walba isagu gacan ku haynta udambaysa qaato, siyaasaddiisana dalkaas ku maamusha mustaqbalka.
Dowladda Ingiriiska waxay isku dayday in Waxgaradka, cuqaasha, abwaanadi iyo qeybaha bulshadda la kulanto. Waxa uuna weydiiyay in ay rabitaankooda In 10ka sano ee xornimadooda loo diyaarinaayo in haykalka dowladnimo iyo xoriyadoodaba uu siiyo wadanka Ingiriiska.
Waxa uu intaas uraacshay oo dhahay Waxaan ahay Dowladda keliya ee calankeeda uusan Cadceedu ka dhicin, uuna yahay laandheeraha reer Yurub. Waxa kale uu yiri, waxaan rabbaa in aan Soomaali isku keenidoono oo hal dowlad ka dhigidoono haddii aad iicodaysaan in aan 10 ka sano idin gaarsiiyo xoriyaddiina.
Odayaashii, waxgaradkii way isku tageen, waxaa laga dooday cidda laraacayo Talyaanigga iyo Ingiriiska. Dad badan waxay dheheen annagu marabno ninka kibirka badan oo Calankiisa aysan cadceedu ka dhicin kan maskiinka ah ee maafiyadda ah aan wadanka udhiibano isagu 10 ka sano hana gaarsiiyo, Dood dheer kadib waxay isku raaceen in dalka loo dhiibo Talyaanigga.
Ingiriiskii markii loo sheegay in Soomaalidu dooratay maafiyadii Talyaanigga waa ka carooday, waxa uuna go’aan ku gaaray in wadanka Soomaaliya sii kala qeybsho ayna ka shalaayidoonaan Soomaalidu.
Waxa uu ka dhigay shan qeybood oo kala ah:
- Soomaali galbeed oo Ingiriisku ubaxshay {Ogaadeenya}. Welina gacanta guumaystaha kama bixin.
- NFD { Waxa uu ku daray Kenya}. Welina gacantooda bay kujiraan.
- Djabouti oo iyaga xili dhexe qaadatay xoriyaddooda wadanka Faransiiska. Haddana ah wadan ka madax banaan Soomaaliya, balse taas bedelkeedana waxay ka saareen qariiradda Afrika.
- Waqooyi-galbeed oo waxay ubaxsheen {British land}.
- Iyo koonfurta Soomaaliya.
Aan gudda gale, dhibka hadda jira meesha uu ka yimid aan isdul istaage. Ingiriisku waxa uu sameeyay saysan Soomaalidu uheshiin weligeed, waxa uu Soomaali galbeed oo aan hal reer deganayn ubaxshay *Ogaadeenya* .
Taasna uu kalahaa kolka ay damcaan in xoriyaddooda doonaana ay dhahaan xagee qariiradda kaga jirtaan Itoobiya?
Kolka ay damcaan in ay raadshaana ay usoo baxayso magaca Ogaadeenya, Waxayna ku talo galeen in ay dhahaan annagu ma ogaadeenya xoriyad siinaa mise dadkaas meesha daggan. Soomaalidda halka ay ka liitaan waa dhanka qabiilkee, waxay isku dayin qeyb badan oo kamidda dhulka ay degto Soomaali galbeed in ay dhahaan annagu itoobiyaan baa nahay.
Adiga akhrisanaya qormaddaana marqaanti ka tahay in ilaa hadda isku haystaan qabaa’il. Ilaa dad badan ama qabaa’il badan soojeediyeen in magaca *Ogaadeenya* laga beddelo. Balse qabaa’ilkii Ogaadeenya qudhooda ku gacan sayreen. Dhibaatadaas weli waataagan tahay, waana taagnaan doontaa ilaa tanaasul yimaado.
2. NFD {Northern Frontier District}. Waad ogtihiin NFD weli waxay ku jiraan gacanta Kenya, xoriyaddoodi mahaystaan, saansaantoodiina ma muuqato.
Welina waxaa dhibaato ku haya Kenyaanti, waxayna Soomaalidda u arkaan dad dheeraad ku ah dalka. Xaq iyo xuquuqtoona malahan.
3. Djabouti: Inkastoo dunidda aqoonsantahay Djabouti, ahna waddan aad u yar balse marka ay noqoto in arrimo siyaasadeed ama Diblomaasiyad timaado in la dhaho *Djabouti* idinku xagee qariiradda Adduunka uga jirtaan?
Dad badan waxay xasuustaan xiligii #Iran laga saaray Soomaaliya xiligii dowladii hore ee uu hogaaminaayay madaxweynaheenii hore #Xasan_Shiikh_Maxamuud, in ay dheheen welibana yiri wasiirka arrimaha dibadda Iraan Annagu wadan aan Adduunka qariiradda kaga jirin in uu xiriir noojaraa waxa ka horeeya horta in uu dinidda ka soomuuqdo. Halka Soomaaliddana yidhi waa quud raacayaal aan tabar iyo talonoona hayn.
4. Waqooyi-Galbeed: Ingiriisku wuxuu ku guulaystay in uu dhaho 1960-06-26 British Somaliland waxaan siinay xoriyaddooda, waxaana lagu caddeeyay waraaq ka soobaxday Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ingiriiska.
Ujeedkuna wuxuu ahaa ama ogaa in Soomaalidu ku liidato qabiilka ayna ka aaminsantahay diintooda iyo dalkooda.
Waxaana daah ka saarnayn in Soomaalidu ku diriridoonto Qabiil, hadhowna oran doonto Qolokasta annagu wadan gooniyaa nahay oo xoriyaddeena horaan uqaadanay.
Daliil looma baahna waxaa cadayn idinku filan in hadda la leeyahay Soomaaliland iyo Soomaaliya ha heshiiso. Waana dhibta ugu weyn ee haysata xiligaan Soomaalidda. Dowladkasta oo maqaar saar ah oo la sameeyo waxay ku mashquushay in ay dhahdo waxaan wada hadal lagalaynaa Somaliland.
Dantii iyo ujeedku kala haa Soomaaliya waa uu ka gaaray Ingiriiska.
5. Koonfurta Soomaaliya: Koonfurta Soomaaliya waa dhul aad ubalaadhan oo aad qani u ah, waxaana mara Labadda webi ee *Shabeele* iyo *Jubba* .
Waana dhul ku wanaagsan beerashadda iyo dhaqashadda xoolaha. Waxaana ka buuxa kheyraad aad ubadan, hadday ahaan lahayd Shidaal, macdanta iyo kheyraadka qeybihiisa kala duwan. Waad ka warhaysiin in xiligga hadda la joogo tahay koonfur meesha ukajiro dhibka? Waxa jira quwado waaweyn oo ka gurta waddanka macdanta iyo kheyraadka uuleeyahay. Waxa ayna jecelyihiin in aysan Soomaaliya yeelan dowlad quwadleh oo ka hor istaagta danahooda gaarka ah. Waxaa la sameeyay kooxo diineed, iyo qabiil oo laysugu dhiibay hubka oo la dhahay birta iska asla, weligiina ha heshiinina. Waxaa jira quwado waaweyn oo ku lugleh burburka Soomaaliya. Sidda aan horay usoo sheegnay, waxaa jira ilaa 1960 kolkii ay Soomaaliya qaadatay xoriyaddeeda.
Waxayse la kowsatay caqabado badan oo ay kamid tahay xagga ciidan ama quwadda ay waagaas aad uhoosaysay. Waxaa jira in waddamo ka mida reer *Yurub* ay dhowr jeer isku dayeen in ay utababaraan ciiddan aan awood buuran lahayn.
Waayo Dalka Soomaaliya waxa uu ku yaalay geeska Afrika oo runtii waxaa loo arkaayay in Soomaaliya ay yeelato awood ciidan in caqabad kutahay danaha reer *Galbeedka* ee ka leeyihiin Geeska Afrika.
Gaar ahaan waxaa jiray colaado ka dhaxeeyay *Itoobiya* iyo *Soomaaliya* taas oo qudheeda reer galbeedka iyo Maraykankaba marnaba usuurogalinayn in ay Soomaaliya qalabeeyaan oo ay yeelato Ciidan xooggan. Waayo waxaa caddayd in ay Itoobiya ku qaadayso dagaal xooggan.
Reer galbeedna marnaba ma aysan rabin dal muslim ah oo ku yaal Geeska Afrika oo awoodleh.
Waxay madaxdii dalka haysay uweecdeen Midowgii *Soofiyeentigii* oo ay u arkeen in Soomaaliya danweyn ku qabto In ay hesho Taageero ka dhan ah dhanka maamul wanaagga iyo horumarka dalka.
Balse Midowgii Soofiyeentiga waxay sheegeen in ay ka taageerayaan xagga ciiddanka iyo hubka waana tan noogu fudud. Waxayse dheheen haddii aan ciiddan iyo hub idinsiino ogaadda in aad yeelan doontaan cadow badan. Waana timid in dalal badan ay u arkaan Soomaalida quwad soo socota in ay tahay oo ay ka hortagaan xeelad iyo qaab walba oo ay addeegsan karaan.
Ku noqon maayo heerka ciiddan iyo awood ay lahayd Soomaaliya balse waxaan rabbaa in aan isdul istaago arrin yar taas oo ah Maxaa Soomaaliya dhibka ugu wacan oo dalalka geeska Afrika kuyaal dhibku uga dhiciwaayay?
Tan iyo markii Dowladdii kacaanka ay dalka lawareegtay waxaa jiray shirkado badan oo baaritaan ku sameeyay dalka soomaaliya iyagoo baaraya shidaalka iyo macdanta dalku uu khaaska uleeyahay.
‘Ujeedka xogta dahsoon
Waxaa jira shirkaddo badan oo xog uruurin ka sameeyay dalka Soomaaliya muddadi 1950-1981 meelahaas. Haddii aan soo qaato shirkaddii caanka ahayd ee laga lahaa dalka *Holand* ee la oran jiray # *Sheel* waxay ceel shidaal ka qoday inta udhaxaysa *Baardheere* iyo *faax-faax dhuun* balse ceelkaas shidaalka ah loo baxshay Baardheere.
Ceelka Baardheere waa ceelka keliya oo sida rasmiga ah looqoday, waxaana uu ka mid yahay ceelasha Soomaaliya ku yaal kuwooda la hubo # *100%*.
Ceelkaan taariikhdiisa qofkii rabba hakala xidhiidho aqoonyahan #Abokor_Xaaji_Mire oo ahaa khabiirkii wax ka ogaa kolkii la qodaayay ceelka baardheere.
Waxaa jira ceelal badan oo shidaal ku jidho sida:
- *Holhol* oo ku yaal gobolka nugaal Oo laqiyaasay 100% in uu shidaal ka buuxo waa halka ay hadda labadda maamul ee Somaliland iyo Puntland isku hayaan, qolo kastana doonayso in ay gacanta ku dhigto.
- Ceelka *Baardheere* oo shirkaddii qodaysay ugu magac dartay Ceelkii shidaalka badnaa ee Scotland ku yaalay ee la odhan jidhay # *Fortex 1 in Africa.* Waana ceelka la hubo oo laqoday shidaalkiisa.
- 3. *Nugaal Valley* , waa dhulka loo yaqaan dooxadda # *Dharoor* . Ceelkaas dhowr jeer ayaa laga sahamiyay shidaalka. Waxaana isku dayay wadamo badan in ay baaritaano ka sameeyaan. Waxaana la aaminsanyahay in #Dharoor shidaal badan ka buuxo.
- *Kalsan 1* . Ceelka waxaa laga sahanshay shidaal, wuxuuna dhowr iyo toban kiilo mitir ujiraa magaaladda #Garoowe. Balse khuburo badan ayaa sheegay in #Kalsan 1 uusan caddayn in uu ku jidho shidaal balse astaamihii laga rabay lagama wada helin.
- *Sunajiif* : Waxay ka mid tahay meelaha laga sahamiyay shidaalka lagana taagay Birta loo yaqaan *#Oil Rock* . Waxaana birtaan laga taagaa meelaha lagu arko shidaalka iyo macdanta. Waxaa jidha in Sunajiif laamiga madha ay ku aasantahay #Fuustooyin ay ku jidhaan sun balse waxaa la dulmarshay laami. Waxaana dad badan oo deegaanka ah sheegeen in xiligii Talyaanigu wadanka haystay uu wadanka ku aasay walxo looga shakisan yahay in ay Sunta khatarta ah lagu aasay.
Suna jiif waxaa inta badan ay sheegeen dadka aqoonyahanadda ah ee sahiyay dhulkaas in astaamihii looga baahnaa laga helaayo. Sunajiif waxay ka tirsantahay gobolka Nugaal.
- *Lughaya* : Waxaa jira ceel laga qoday balse aan la dhamayn baaritaankiisa oo kuyaal Lughaya. Waana ceel la hubo 95% in uu shidaal ku jidho.
- *Mudul Baraawe* : Waxa jidha ceel shidaaleed laga sahamiyay Baraawe, oo laysku raacay in uu ceelkaas ku jidho shidaal. Waxaana la sheegay in Birta loo yaqaan #Oil_Rock laga taagay. Birtaan ma muuqato waayo looguma talogalin in qof walba arko. Waana la duugaa, waxaana lagu qoraa Xarfo dadka ku takhasusay #Geology-ga ay yaqaanin.
- Waxaa jidha ceel laga qoday *Afgooye* balse ceelkaasu ma ahan Batrool ee waa gaas. Waana ceel la hubo in uu ku jidho gaas.
- *Kismaayo* waxaa jidha ceel laga qoday 1960 maadkii. Balse ceelkaas macadda shidaalka ku jidha.
- Waxaa jira goboladda qaar sida *Galgaduud* , *Mudug* iyo qeybo kamida gobolka *Gedo* iyo goboladda dhexe oo dhan. Waxaa ka buuxa 100% macdanta qaaliga ah ee #Uraniumta* ah.
- Waxaa jira gobolka bari in uu jiro ceelal dhowr ah oo laga taagay Birta lagu yaqaan in ceel shidaal ku jiro ee la dhaho *Oil Rock* .
- Badda Berbera, Mudug, Kismaayo, waxaa jira sahan laga sameeyay xagga shidaalka. Balse rajadda ah 100% in uu ku jiro shidaal aad ubadan.
Ma ahan mid aan ku soo koobi karno Shidaalka ku jidha Soomaaliya iyo qiyaasta inta uu leeg yahay. Balse waxaa jirta in laysku raacay 95% in shidaalka Soomaaliya ku jiraa uu leeg yahay *#110 Bilion Ber mile* oo shidaal ah. Waxaana la qiyaasaa in wadanka Soomaaliya yahay wadanka 8aad ee xagga shidaalka ugu badan dunida. Saas oo ay tahay Soomaalida waxay ka qatanyihiin nimcaddaas Alle ku galadaystay. Dalkaas hodanka ah waxa uu ka gaajaysanyahay shidaalkaa ku jidha.
Haddaba waxaa jira wadamo aan rabin in aad la soobaxdo shidaalka, balse ka shaqeynaaya deganaansho la’aan in aad ku jidho. Waayo ujeedku ma ahan in aad xiligaan la soo baxdo shidaalka ee ujeedku yahay in kolkii dunidu ubaahato in lala soobaxo.
Taas waxaa dheer, haddii aad dowlad awoodleh noqoto waxaa dowlado badan oo Soomaaliya macdanta ka gurta in ay waayayaan Macdano badan oo bilaash ku qaaata kana macaashaan in ay meesha ka baxdo.
Waxyaabaha keenay in dalka Soomaaliya la go’doonsho oo dunidu u aragto waddan qaswade ah waxaa loo sababeeyaa Dagaalkii Saddexaad mid aan ani ugu yeeray ee Dunida ka dhaca #Soomaaliya iyo Itoobiya 1977-dii.
Dagaalkaas dad badan oo Soomaaliyeed waxay u arkaan in lagu degdegay dagaalkaas balse dad kale waxay aaminsanyihiin in dagaalkaasu sax ahaa. Si kastaba ha ahaatee waddanka Soomaaliya waxaa ka maqnaa dal, Waxa uuna ku khasbanaa in uu sooceshado dalkiisa.
Dowladda Itoobiya waxay gacan saar la lahayd wadamada Reer galbeedka iyo Maraykanka, halka waddanka Soomaaliya uu isna garab saar lalahaa waddanka *Ruushka* waana wadanka keliya ee Soomaalidda ciidankeeda gaarsiiyay in ay noqdaan Geesiyaashii # *Afrika*.
Ciidankaan oo aad uqalabaysnaa waxay cagta mariyeen ciidamaddii Itoobiya. Waxayna guul dunidu la yaabtay ka gaareen dagaalkaas muddo kooban.
Kolkii inta badan Ciidamada Soomaaliya ay qabsadeen Dhulka La oran jiray # *Odaageenya* inta ugu muhiimsan, waxay dowladda Itoobiya oo aad udaciiftay awoodeedii ay ku faanaysay dhulka lala jaray waxay go’aan ku gaadhay in qeylo dhaan udirsato waddankii la isku oran jiray *Sofiyeeti* ee Ruushku uhoreeyo.
Waxayna dowladda Ruushka ka dalbadeen in Soomaaliya kala hadlo dagaalka, waxayna ku dhawaaqeen in ay rabbaan xal in laga gaaro dagaalka, wixii dhul kamaqana lagu dhammeeyo waanwaan iyo wadaxaajood.
Dowladdii Ruushka waxay go’aansadeen in Wadanka Soomaaliya laga dhaadhiciyo in ay joojiyaan dagaalka, dhulka ka maqana waxa uu Ruushka balan qaaday in uu isagu soocelinaayo. Waxa uuna taas bedelkeeda Soomaaliya ugu yaboohay in udhisaayo warshadaha ugu waaweyn dunida ee wax soosaara.
Balse riyaddii Ruushka waxaa gaashaanka ugu dhuftay dowladii kacaanka oo aad uga soo horjeesatay dalabka ka yimid Ruushka. Waxaana loo qabtay in 24 saacadood gudahood uga baxaan dalka.
Go’aankaas Soomaalida aad bay ugu degdegtay sababtoo ah.
- Ma jirin hal dowlad oo Soomaaliya isku halaynaysay waagaas aan ka ahayn Ruushka oo siin jiray hub iyo saanad militari.
- Ma jirin saaxiib kale oo caawimaad deg deg ah usoo fidinkaraayay aan ka ahayn Ruushka.
- Mana dhicin hal dowlad oo isxilqaantay oo la safatay Soomaaliya.
Waxayna taas keentay in Soomaaliya keli noqoto dagaalkiina lagu jabsho waa tii hore loo yiri # *Biyo kaa badan iyo colkaa badanba waa ku hafajiyaan.*
Kolkii la yiri Ruushka isaga baxa dalka waxa uu durba la saftay waddanka Itoobiya oo heshay Garabkii ugu weynaa ee abid hesho, taakulo iyo hub fara bada. Ruushka waxa uu Itoobiya ku soo daad gureeyay Ciidamo laga keenay *#Kuuubba* oo gaarayaan cadadkoodu 18,000 oo askari. Ciidamada Soomaaliya ayaa tiradooda lagu sheegay in ay ahaayeen 35,000 askari.
23 guuto oo infentari ah {Kuwa lugta ah}. Sagaal guuto oo taangiyadda ah, Sagaal guuto oo madaafiic ah iyo Afar guuto oo ciiddamada cirka ah.
Diyaaradaha Soomaaliya ayaa ahaa 54 diyaaradood , 24 kamida waxay ahaayeen diyaaradaha looyaqaan M21S. Waxyaabaha saaciday ciidamada Soomaaliya waxay ahaayeen kuwo aad u Akhlaaq wanaagsan, mooralkoodu dhisanyahay, tababar aad usareeyana qaba, sidoo kalena aad u ahaa kuwo wadaniyiin ah oo ay ka go’nayd in dalkooda ay difaacaan addin iyo afba.
Ciiddanka ayaa la sheegaa in ay haysteen hub kufilan, waxayna aad uhaysteen madaafiicda oo Soomaalidu aad ku dheereysay isticmaalkooda. Waxa kale oo saacidaayay in ciidama Kumaandooska ah oo aan dib usoonoqon jirin. Halkii Askari ee Soomaaliga ah waxa uu ku beegmaayay 10 askari waayo isbahaysiga ka soo horjeeday waxay ahaayeen kuwo aad ubadan, aadna uqalabaysan, weliba midowgii Soofiyeeti oo ah dal aad uxoogan oo ciidan farabadan haystay oo ku soo daabulay Soomaaliya.
Waxay Dowladda Ruushka ogayd halka aan ku liidano waayo waxay ogayd awoodda iyo tiradda ciidamadda Soomaalidda iyo Hubka ay haysato.
Ma jirin Dowlad la safatay Soomaaliya, Maraykanka waxaa uu garab istaagay Itoobiya waxa uu ku sababeeyay madaxweynihii xiligaas in aysan Soomaaliya xaq ulahayn In lagarab istaago Dagaalkuna uu ahaa mid gardaro ah sida ay u arkeen iyagga. Dowladdii damacda in ay Soomaaliya garab siisana waxay ka baqeen kolka la jabsho Soomaaliya in iyaga ay ku soo jeestaan Ruushka iyo Maraykanka mid kood.
Waxay Halkaas lagu jabshay ciidankii Soomaaliya waxaana laga qabsaday Guud ahaan wadanka la oran jiray *Soomaali Galbeed*.
Itoobiya waxaa laga dilay 17,000 oo askari, waxaana laga dhaawacay 25,000 oo kale, waxaana laga qafaashay in kabadan 6,000 oo askari, waxaana raqdooda lawaayay in kabadan 2,000 oo Itoobiyaan ah. Dhinaca kale Soomaaliya waxaa ka geeryooday 5,000 oo askari, waxaana ku dhaawacmay 2,400 oo dhaawac ah iyo inkayar 200 oo maxbuus waxaan gaadhayn.
Dhinacyaddii kale ee Itoobiya la soo saftay waxaa laga dilay boqolaal askari. Midowga sofiyeeti waxaa laga dilay 35, askari tiro boqol gaaraysana waa laga dhaawacay. Halka kuuba laga dilay inkabadan 400 oo ciidan, tiro intaas kabaddana waa laga dhaawacay. Halka Yementa koonfureed laga dilay 106 askari tiro intaas ka baddana waa laga dhaawacay. Boqolaal kalena waaba lawaayay meel ay jaan iyo cirib dhigeen.
Wixii ka dambeeyay dagaalkaas Soomaaliya waxaa la gashay dagaal siyaasadeed, waxaana lagu qaaday dagaal jihooyin badan, waxaana wadanka lagashay khalkhal siyaasadeed iyadoo la addeegsanaayo awood siyaasiyiin iyo Qabaa’ilo.
Intaas markaan uga imaado dagaalkii kharaaraa ee na dhexmaray Soomaaliya iyo Itoobiya, waxaa jiray kolkii ay dhacday Dowladii dhexe ee kacaanka, wadanka waxaa qabsaday jabhado qabaa’il oo kala duwan. Waxaa 1992-1993 isku dayeen wadamo badan in Soomaaliya gurmad loo fidiyo balse waa ku guul daraysteen. Waxaana si bareer ah isku soodayay Maraykanka oo keenay ciidankii la magac baxay #UNSOM {Ciiddankii Rajo Soocelinta Soomaaliya}.
Balse ciidankaas waxay la kulmeen jab aad uweyn waxayna ku waayeen askar badan, iyo diyaarado. Waxayna Maraykanka gabi ahaanba isaga bexeen wadanka kadib markii laga dilay Askar badan.
Waxayna wadamo badan oo reer galbeedka kamida ku yiraahdeen Tukow maanlaawe maxaa Soomaali kuu geeyay oo gacanta ka taagay Ruush. Wixii intaas ka dambeeyay reer galbeedka iyo Maraykanka isku raaceen in aan dib dambe loo eegin wadanka Soomaaliya muddo dhan 40 sano ee soo Socota.
Waxayna garowsadeen in marka ay soomaalidu birta iska aslaan ay isxasuuqaan oo daadaalaan in la koryimaado laguna maamulo wixii maqaar saar ah oo markaa loo arko in ay dantooda ka talinayaan.
Wadamo badan oo ka midyahay Maraykanka waxa uu taageero ufidiyaa dhinacyadda isku haya Soomaaliya Sida Dowladda dhexe iyo Ururka Alshabaab oo labaduba hubsiiyo sida uu horay usheegay Alle ha unaxariistee Madaxweynihii hore ee Soomaaliya #Cabdullaahi_Yuusuf, mar wax laga waydiiyay dagaalka alshabaab iyo dowladda. Wuxuuna dhahay Anagga iyo Al-shabaaba hal meel ayaan ka wada helnaa hubka, hal qolo ayaana garab nawadasiisa annaguna birtaan iska asalnaa.
Waxay ahayd oraah aanan ilaawin oo maskaxdayda ka guuxaysa ilaa iyo hadda.
Haddaba Soomaalida maxaa udan ah?
- In ay isku tanaasul sameeyaan.
- In ay heshiiyaan oo uturaan dalkooda, dadkooda iyo diintooda.
- In caddaalad iyo sinaan wax lagu qeybsado oo la joojiyo dulmiga iyo caddaalad darradda.
- In lala yimaado yool fog oo siyaasadaysan, oo iyagu degsadaan, mowqif adag, go’aan adag iyo geesinimo leh.
- in dhinacyadda isku haya dalka sida Dowladda, Alshabaab, Daacish, Mucaarad iyo muxaafid IWM ay isku yimaadaan, danta dalka laga wada shaqeeyo heshiisyona lawada saxiixdo danta guudna laga wada shaqeeyo.
- In wixii horumar ah xoogga la saaro, sidii dib ukabasho loo samayn lahaa, dowladaha dunidana aanu ula tartami lahayn.
Dalka Soomaaliya waa dal aad uweyn dadkeeduna ma badna haddii shidaalka keliya la soobaxaan ku jira Soomaaliya waxaa qof walba oo Soomaaliyeed ku soo beegmaysa 100 kun oo doolarka Maraykanka ah. Laakiin nimcaddaas waan ka qatanahay, waxaana loo baahan yahay in aan la nimaadno Xeel iyo xirib si aan dadkeena baahida udhimanaya oo kheyraadkoodii ka dhimanaya ay u helaan nolol wanaagsan oo tan dunida qaniga ah haystaan mid ka fiican.
*Guntii iyo gunaanad*
Waxaan ummahad-celinayaa dhammaan ciddii akhrisatay xogtaan, jawaab celintana isiiyay. Waxaan ahay Bini-aadam waan khaldami karaa, Magafe waa Allah. Waxaa laga yaabaa in aanan xogaha qaar aan gefo, balse karaankay iyo dadaalkay ayaa isoo gaarsiisay xogtaan in aan idin soo gudbiyo.
-…….Waxaan ahay bini-aadam waxaa lagayaabaa in aan waxbadan khalday intaan kuguda jiray diyaarinta xogtaan. Fadlan haddii aad khalad aragtaan igu soodira gmailkayga khaaska ah Mahamudp2@gmail.com
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Madaxweynihii hore ee Bakistaan Pervez Musharaf oo geeriyooday – Taariikh nolloleedkiisa oo kooban
Ku dhawaad sagaal sano oo uu talada dalka hayay, Pervez Musharaf waxa uu Bakistaan u horseeday kobac dhaqaale ah oo ay qayb weyn ka qaadatay gargaarka ballaaran ee Washington, si uu u taageero dagaalka ka dhanka ah argagixisada.

Madaxweynihii hore ee Bakistaan General Pervez Musharaf, oo xukunka ku qabsaday afgambi 1999-kii, ayaa geeriyooday isagoo 79 jir ah.
Hogaamiyihii hore – oo ahaa madaxweyne intii u dhaxeysay 2001 iyo 2008 – ayaa ku geeriyooday magaalada Dubai ka dib markii uu muddo xanuunsanaa, sida lagu sheegay bayaan ka soo baxay ciidamada dalkaasi.
Wuxuu ka badbaaday isku day dil oo badan, wuxuuna isku arkay safka hore ee halganka u dhexeeya Islaamiyiinta mayalka adag iyo reer galbeedka. Wuxuu taageeray Maraykanka “dagaalka argagixisada” ka dib 9/11 inkastoo mucaaradka gudaha. Jeneraalkan ayaa isbaheysi la noqday Washington markii ay duullaanka ku qaadeen dalka ay dariska yihiin ee Afghanistan, isagoo ka badbaaday isku dayo dil oo dhowr ah.
“Taliyeyaasha sare ee militariga Bakistaan ayaa muujinaya tacsi tiiraanyo leh oo ku saabsan geeridii murugada lahayd ee General Pervez Musharaf”, ayaa lagu yiri bayaan kooban oo ay baahisay garabka warbaahinta ee militariga.
“Allah ha u naxariisto, jannadana ha ka waraabiyo, eheladii iyo qaraabadii uu ka baxayna samir iyo iimaan haka siiyo.”ayuu raaciyay qoraalka militariga Bakistaan.
Jeneraalka afarta xidigle ahaa ayaa subaxnimadii hore ee Axadda maanta ah ku geeriyooday isbitaal ku yaalla magaalada Dubai, sida ay sheegeen warbaahinta iyo sarkaal sare oo dhanka ammaanka ah oo la hadlay wakaaladda wararka ee AFP. Ku dhawaad sagaal sano oo uu talada dalka hayay, Musharaf waxa uu Bakistaan u horseeday kobac dhaqaale ah oo ay qayb weyn ka qaadatay gargaarka ballaaran ee Washington, si uu u taageero dagaalka ka dhanka ah argagixisada.
Musharaf ayaa laba jeer laalay dastuurka Bakistaan — isaga oo yiri oraahdii caanbaxday ee aheyd “waa warqad qashinka lagu daray” — wuxuuna dhaqan galiyay xukun degdeg ah markii tallaabo uu ku eryay madaxa caddaaladaa ee dalka uu dhaliyay mudaaharaadyo bilo socday.
Kadib dilkii hoggaamiyaha mucaaradka Benazir Bhutto bishii Diseembar 2007, ayaa sababay niyad jab ku dhacay Bakistaan, iyo khasaare burburiya xulafadiisa, iyada oo sidoo kale guuldarrooyinkii uu kala kulmay doorashadii 2008 ay gelisay go’doon. Isla sannadkaas ayuu xilka iska casilay, waxaana uu noqday dibad-joog.
Xukunkii Pervez Musharaf iyo eedaymaha loo haystay
Xukunka Musharaf waxa lagu sifeeyay mid xag-jir ah. Waxaa lagu tiriyaa dadka qaar inuu rogay dhaqaalaha dalka intii uu hoggaaminayay. Waxa uu galay kiisas badan oo maxkamadeed ka dib markii uu awooddii waayay, waxaana ka mid ahaa eedaymo ku saabsan in uu ku guul-darraystay in uu ammaan ku filan u helo raysalwasaarihii hore ee Pakistan Benazir Bhutto, kaas oo dilkii Taliban ay sannadkii 2007-dii ka yaabisay Pakistan iyo caalamka oo dhan.
Waxayna shaqadiisii ugu dambeyntii ku dhamaatay ceeb iyo xarig, markii lagu xukumay dil isagoo maqan oo khiyaano qaran ah 2019. In kasta oo xukunkaas markii dambe la beddelay, haddana dib uguma soo laaban Pakistan.
Iyadoo ay jiraan dhacdooyinkaas, Fawad Chaudhury, oo hore u ahaan jiray gacan yaraha Musharraf, haatanna ah hoggaamiyaha sare ee xisbiga Ra’iisul Wasaarihii hore ee Imran Khan, ayaa ammaanay Musharraf iyo saameynta uu ku leeyahay Bakistan.
“Waxaa lagu magacaabaa kaligii taliye militari, laakiin ma jirin nidaam dimuqraadi ah oo ka xoog badan kan isaga hoos yimaada…Pervez Musharaf waxa uu Bakistan ku hogaamiyay xilli aad u adag, Bakistaniyiintuna waxay aaminsan yihiin in xilligii uu xukunka hayay uu ahaa kii ugu fiicnaa taariikhda Bakistan. Mudane Chaudhury ayaa ku yiri faallooyin ay soo xigatay wakaaladda wararka ee Reuters.
Si kastaba ha ahaatee, maamulaha guud ee Tabadlab ee fadhigeedu yahay Islamabad, Mosharraf Zaidi, ayaa sheegay in Musharaf uu mas’uul ka ahaa “burburkii Bakistan” intii uu xukunka hayay.
Hase yeeshee, Musharraf wuxuu ku dhawaaday inuu heshiis la gaaro Hindiya oo ku saabsan Kashmir, sida ay sheegeen diblomaasiyiinta Mareykanka ee waqtigaas. Waxa uu sidoo kale ka shaqeeyay isku soo dhawaanshiyaha Bakistaan oo ay xafiiltamaan muddada dheer.
Fadeexad kale oo weyn ayaa soo baxday intii uu xukunka hayay markii dunidu ogaatay in saynisyahankii caanka ahaa ee Bakistaan A.Q. Khan, oo muddo dheer lala xiriiriyay bamka nukliyeerka ee waddanka, ayaa iibin jiray naqshadaha centrifuge iyo siraha kale ee dalal ay ka mid yihiin Iiraan, Liibiya iyo Koonfurta Kuuriya, isaga oo samayn jiray tobanaan milyan oo doolar. Nashqadahaas ayaa ka caawiyay Pyongyang in ay isku hubayso hub nukliyeer ah, halka centrifuges laga soo bilaabo naqshadihii Khan ay wali ku dhex wareegayaan Iran iyada oo uu burburay heshiiskii nukliyeerka ee Tehran ay la gashay quwadaha adduunka.
Musharaf waxa uu sheegay in uu ka shakiyay Khan balse ma ahayn ilaa 2003 markii agaasimihii CIA ee xiligaas George Tenet uu tusay qorshayaal faahfaahsan oo ku saabsan xarun Bakistaani ah oo saynis yahanku iibinayay in uu ogaaday darnaanta waxa dhacay.
Wakhtigiisii xukunka ee Hindiya iyo Bakistaan
Ku lug lahaanshiyaha Musharaf markii uu ahaa hoggaamiyihii ciidamada dalka ee iskahorimaadkii Kargil bishii Maay 1999-kii – markii jeneraalladii Bakistaan ay si qarsoodi ah u amreen howlgal ay ku qabsadeen Kargil oo dhinaca Hindiya ah – waxay keentay in dad badan oo Hindiya ku nool ay u arkaan cadow.
Laakiin hal siyaasi oo Hindi ah indhihiisa, Musharaf wuu iska soo furtay intii uu madaxweynaha ahaa. “Mar uu cadawga Hindiya u ahaa, waxa uu noqday xoogag nabadeed oo dhab ah 2002-2007,” Shashi Tharoor, oo ahaan jiray diblomaasi Qaramada Midoobay ah, ayaa yidhi.
Mudane Tharoor waxa uu sheegay in uu sanad walba Musharaf kula kulmo Qaramada Midoobay, waxana uu ku tilmaamay in uu ahaa mid caqli badan, ku hawlan oo ku cad fikirkiisa istiraatijiyadeed.
Mareykanka- iyo Bakistaan: Diblomaasiyadda u dhiganta guurka jacaylka
Ka dib 9/11, ka dib madaxweyne Musharaf waxa uu sameeyay isbeddel istaraatiiji ah oo uu kaga tagayo Taliban oo uu ku taageerayo Maraykanka dagaalka ka dhanka ah argagixisada, laakiin labada dhinac midkoodna ma rumaysna in kan kale uu ku noolaa wixii laga filayey go’aankaas,” 2009 danjiraha Mareykanka ee wakhtigaas Anne Patterson qoraal ay daabacday WikiLeaks ayaa tiri, iyada oo sharraxaysa diblomaasiyadda u dhiganta guurka jacaylka.
“Xidhiidhku waa mid ku tiirsanaansho ah oo aan si murugo leh u qiranno – Bakistaan waxay ogtahay in Maraykanku aanu awoodin inuu ka tago; Maraykanku wuxuu ogyahay in Bakistaan aysan sii noolaan karin taageeradayada la’aanteed.”
Maleeshiyaad ayaa isku dayay in ay dilaan Musharaf laba jeer sanadkii 2003-dii iyaga oo beegsaday kolonyadii uu la socday, waxaana markii hore lala eegtay bam lagu xiray buundada kadibna waxaa loo adeegsaday baabuur walxaha qarxa laga soo buuxiyay. Weerarka labaad ayaa la arkay gaarigii Musharaf oo hawada sare loo qaaday ka hor inta uusan mar kale dhulka taaban. Ma ahayn ilaa xaaskiisa Sehba, ay aragtay baabuurka oo go’san yahay, ayaa miisaanka weerarku ku soo baxay.
Taariikh nolloleedkiisa oo kooban
Musharaf waxa uu dhashay Agoosto 11, 1943 magaalada New Delhi ee dalka Hindiya, waxa uu ahaa wiilka dhexe ee diblomaasi sarre. Qoyskiisu waxay ku biireen malaayiin kale oo Muslimiin ah oo u qaxay dhanka galbeed markii Hinduuga Hindiya iyo Bakistaan Islamka u badnaa ay kala go’een markii ay xornimada ka qaateen Ingiriiska 1947. Qaybtii waxaa lagu dilay boqolaal kun oo qof oo lagu dilay rabshado iyo dagaal.
Musharaf waxa uu soo galay ciidanka Bakistaan isagoo 18 jir ah waxana uu halkaas ka sameeyay xirfadiisa isaga oo Islamabad kula dagaalamay saddex dagaal oo ka dhan ah Hindiya. Wuxuu bilaabay isku daygiisii uu ku doonayay inuu ku qabsado dhulka lagu muransan yahay ee Himalayan ee Kashmir 1999 ka hor inta uusan xukunka kala wareegin Ra’iisul Wasaare Nawaz Sharif.
Shariif ayaa amar ku bixiyay in shaqada laga eryo Musharaf, xilli taliyaha ciidamada xoogga dalka uu ka soo duulay dalka Sri Lanka oo uu booqasho ku tagay, isla markaana loo diiday in diyaarada ay ku degto Bakistaan, iyadoo xitaa uu shidaal ku yar yahay. Dhulka, ciidanku waxay la wareegeen gacan ku haynta ka dib markii uu soo degay Musharaf ayaa la wareegay talada.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Taariikh nololeedka Wasiiradda arrimaha dibadda ee Australiya Penny Wong
Penelope Ying-Yen Wong waa siyaasiyad Australiyan ah, wasiirka arrimaha dibadda iyo hoggaamiyaha xukuumadda oo ay ka soo noqotay golaha Guurtida ee dawladda Albanese ilaa 2022. Xubin ka tirsan Xisbiga Shaqaalaha ee Australiya, waxay Senator ka ahayd Koonfurta Australiya tan iyo 2002.

Enny Wong waxay ku dhalatay gobolka Sabah ee dalka Malayshiya. Qoyskeedu waxay u guureen Australiya 1976, markay siddeed jir ahayd, waxayna degeen Adelaide. Waxa ay Jaamacadda Adelaide ku baratay sharciga iyo farshaxanka.
Penelope Ying-Yen Wong waa siyaasiyad Australiyan ah, wasiirka arrimaha dibadda iyo hoggaamiyaha xukuumadda oo ay ka soo noqotay golaha Guurtida ee dawladda Albanese ilaa 2022. Xubin ka tirsan Xisbiga Shaqaalaha ee Australia, waxay Senator ka ahayd Koonfurta Australiya tan iyo 2002. Penelope Ying-Yen Wong waxay hore u soo noqotay Wasiirka Isbeddelka Cimilada iyo Wasiirka Maaliyadda iyo Dib-u-dejinta xilligii dawladihii Kevin Rudd iyo Julia Gillard laga bilaabo 2007 ilaa 2013.
Waxbarashadeeda Jaamacaddeed ka dib waxay u shaqaynaysay ururka shaqaalaha oo dabooli jiray shaqaalaha warshadaha alaabta guryaha, iyada oo ka qaybqaadatay ololayaal lagu hagaajinayo mushaharka iyo shuruudaha xubnaha ururka, oo ay ku jiraan dumarka soogalootiga ah ee aan mushaharka qaadan ee ka shaqeeya aqoon-isweydaarsiyada dharka.
Waxay u shaqeysay lataliye ahaan Dowladda Shaqaalaha NSW halkaas oo ay ka caawisay horumarinta siyaasadda kaymaha, ka dibna qareen ahaan, ka hor inta aan loo dooran Senetka Xisbiga Shaqaalaha ee Australiya 2001. Senator Wong ayaa dib loo doortay afar jeer – 2007, 2013, 2016 iyo 2022.
Markii la doortay xukuumadda Rudd 2007, waxaa loo magacaabay wasiirka isbeddelka cimilada iyo biyaha. Booskan waxa ay si weyn u ballaarisay Bartilmaameedka Tamarta La cusboonaysiin karo, kaas oo horseeday maal-gelin weyn oo lagu sameeyo dabaysha iyo tamarta qorraxda. Waxay sidoo kale Australiya ku matashay gorgortanka caalamiga ah ee isbeddelka cimilada waxayna soo saartay nidaamka ganacsiga ee qiiqa ee dawladda Rudd, hab ku salaysan suuqa si loo yareeyo qiiqa gaaska aqalka dhirta lagu koriyo ee Australiya habka ugu dhaqaalaha badan.
Ka dib doorashadii federaalka ee 2010, Senator Wong waxaa loo magacaabay wasiirka maaliyadda iyo sharciga. Iyada oo ah Wasiirka Maaliyadda waxay kala shaqeysay Khasnajiga Wayne Swan si ay u gaarsiiso saddex Miisaaniyad ka dib Xiisaddii Maaliyadeed ee Caalamiga ahayd. Waxay sidoo kale hirgelisay siyaasad lagu hubinayo in haweenka loo tixgeliyo magacaabista jagooyinka sare ee hay’adaha dawladda iyo shirkadaha.
Sannadkii 2013-kii Senator Wong waxaa loo doortay hoggaamiyaha dawladda ee golaha guurtida, ka dib isbeddelkii dawladda ee 2013, waxay noqotay hoggaamiyaha mucaaradka ee Senate-ka – haweeneydii ugu horreysay ee qabta mid ka mid ah doorarkaas.
Waxay soo noqotay Wasiirka Arrimaha Dibadda ee Shadow lix sano ka hor doorashadii Dowladda Albaan ee 2022, markaasoo loo magacaabay Wasiirka Arrimaha Dibadda.
Isagoo ah Wasiirka Arrimaha Dibadda, Senator Wong waxay doonaysay in dib loo soo celiyo sumcadda Australiya oo ah lammaanaha doorashada – iyagoo ka duulaysa dhammaan qaybaha awoodda qarankeeda – si loo dhiso gobol xasilloon oo barwaaqo ah, halkaas oo madax-bannaanida la ixtiraamo lana ilaaliyo shuruucda waddooyinka.
Maaddaama ay tahay wakiilka ay ku faanaan Koonfurta Australiya ee baarlamaanka federaalka waxay u doodday danaha Gobolkeeda, oo ay ku jiraan ilaalinta mustaqbalka waaritaanka webiga Murray iyo horumarinta dhaqaalaha Gobolka.
Senator Wong waxay ku nooshahay Adelaide iyada iyo lammaaneheeda iyo gabdhahooda. Waqtigeeda firaaqada ah waxay ku raaxaysataa cunto karinta, waxay wax ka iibsata Suuqa Bartamaha waqti ka waqti.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Maxaad ka taqanaa magaaladda Buulo Burde?
Mala socotaa in Buulo Burde ay ku magac dheer tahay Buulaay ama Deebleey oo dadkii hore u yaqaaniin?

Degmada Buulo Barde oo ku taala dhanka qoraxsin ee Wabiga Shabelle, waxay muqdisho u jirtaa 220km, waagii hore magaalada waxaa la dhihi jiray Buulo-burte oo macneheedu yahay (Buuladii bacaadka), lakiin markaan dambe ayaa wuxuu magacaasi isku bedelay Buulo Barde, waa geed wabiga jiinkiiska ka baxo ayna caan ku tahay magaaladan.
Buulo Burde waxay kaloo ku magacdheer tahay Buulaay ama Deebleey oo dadkii hore u yaqaaniin. Magaalada Buulo Burde waxay caan ku tahay xoolaha sida Ariga, Geela iyo Lo’da, magaaladani waa magaalo laga helo dhammaan dhirta kala duwan ee ka baxda Soomaaliya, waa magaalo laf dhabar u ah dadka iyo gaadiidka ku kala safra goballada dhexe iyo gobollada waqooyi.
Magaaladan ayaa u muuqato mid ganacsigeedu uu sii balaaranayo lagana yaabo in ay hogaamiso ganacsiga gobolka Hiiraan iyadoo dadkeedana maalinba maalinta ka danbeysa sii badanayo. Waxaa ka dhacay dagaal weyn sanadkii 1922 oo u dhexeeyey askartii Talyaaniga iyo kuwii Xasan Barsane oo ey dad badani ku nafwaayeen.
Waxbarashada
Markii uu dhacay dagaalkii sokeeye ee sanadkii 1991dii waxaa burburay dhamaan agabkii iyo hooygii waxbarashada wadanka oo idil. Waxa warbixin lagu sheegay in 94% dugsiyadii waxbarashada Soomaaliya ay burbureen.
Horaantii sanadkii 1997kii, magaalada Boorama waxaa laga furay jaamacadii ugu horeysay dalka tan iyo burburkii dowladdii Maxamed Siyaad Barre. Wakhtigaasi waxaa la furay Jaamacadda Camuud oo noqotay hooyga waxbarashada ee deegaanka.
Waxbarashada Soomaaliya caadiyan ilaa askunkii taariikhda waxay waxbarashada ku salaysnayd barashada Qur’aanka iyo guud ahaan diinta. Aasaaskii bulsho dowladnimo haysato, Soomaaliya waxaa kusoo kordhay aqoonta bay’ada iyo ka faa’iidaysiga cilmigi falaga, aqoontaas oo ahayd mid jiilba jiil u gudbaysay.
Buulo Burde waxaa ku yaala dugisyo sare iyo kuwa dhexe iyo kuwa hoose iyo kuwa kale, laakiin degmada Buulo Burde waxaa lagu xasuustaa dowladii Maxamed Siyaad Barre iney ka soo bixi jireen dad aqoontooda sarreeyso xaga waxbarashada xaga ciyaaraha, waxaan xasuusanaa gobolada dalka Soomaaliya marka loo fiiriyo xaga ciyaaraha waxay ka soo bixi jireen badankood gobolka Hiiraan gaar ahaan degmada Buulo Burde.
Bulshada
Degmada Buulo Burde waxay ahaan jirtay beri samaadkii degmada ugu dadka badan degmooyinka dalka Soomaaliya iyo degmada ugu xildhibaanada badan guud ahaan degmooyinka dalka soomaaliya, waxaana kasoo gali jiray illaa toddobo xildhibaan.
Buulo Barde waa deegaan yar oo ka tirsan gobolka Hiiraan ee ku yaallo dalka Soomaaliya waxaana ku nool ku dhawaad 16,928 qof, waana mid ka mid ah meelaha ugu ballaaran Soomaaliya. Waxaa ku nool qabaa’ilo Soomaaliyeed, laakiin ma sheegaan qabiilkooda oo haddii la weydiiyo waxa uu kuugu jawaabaa reer Buulo Burde. Degmada waxa ay leedahay qisooyin aad u farabadan halkaanna kuma soo koobi karno, waxaa ay kaloo leedahay Buundo lagu tilmaamo in ee ay mid tahay kuwa ugu qatarsan Soomaaliya oo dhan.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Taariikhda kubbada cagta Soomaaliyeed oo kooban
Koobkii ugu horreeyay ee ay soomaaliya kusoo qaado kubbada cagta waxaa ugu horreeyey midka ay soo qaadeen 17 jirada ee ay Koonfurta Suudaan kaga badisay 3-1

Koobkii ugu horreeyay ee ay soomaaliya kusoo qaado kubbada cagta waxaa ugu horreeyey midka ay soo qaadeen 17 jirada ee ay Koonfurta Suudaan kaga badisay 3-1 taariikhda 15.10.2022.
Kooxda Macalin Nuur Maxamed Amiin ayaa 3-1 kaga badisay Koonfurta Suudaan ciyaarta finalka ah oo ka dhacday garoonka Abebe Bikila ee magaalada Addis Ababa ee dalka Itoobiya Sabtidii 15.10.2022.
Ka dib markii ay ka rabeen xulkii ugu cadcadaa ee Uganda oo u soo baxay 17 jirada AFCON 2023, xulka Soomaaliya ayaa ku farxay in ka badan 200 oo Soomaali ah oo ku nool Itoobiya ayaa dhamaantood u soo baxay ciyaarta, waxayna usoo baxeen guusha ay gareen.
Xulka Soomaaliya ayaa halkeeda ka sii waday ciyaarta oo ay ku gacan sarreeyeen iyaga oo si fiican u difaacay. C/raxiin Maxamed Daahir ayaa labo gool oo kale dhaliyay si uu u xaqiijiyo in kooxdiisu ay taariikhda u gasho inay ku guuleysato koobkii ugu horeeyay ee gobolka.
“Tani waxay noo tahay guul aad u macaan,” ayuu yiri Cabdulle Cabdullaahi Cabdulle oo faraxsan, kabtanka Soomaaliya. Macalinka xulka qaranka Soomaaliya Nuur Amiin oo ilmeynayay ayaa dhamaan amaan u jeediyay ciyaartoydiisa. “Waxaan u sheegay dadkii dalka ku soo laabtay inaan ku guuleysan doono horyaalka,” ayuu yiri Nuur Amin.
Tababaraha Koonfurta Suudaan Bilal Felix Komoyangi ayaa sheegay in inkastoo laga badiyay finalkii, hadana wiilashiisu ay soo bandhigeen ciyaar wanaagsan oo ay u soo baxeen U-17 AFCON 2023.
Ciyaartii hore ee Play Off-ka Tanzania U-17 ayaa rigoorayaal 4-1 ku garaacday kooxda Uganda Cubs oo 10-ciyaartoy ah ka dib markii ay 90-daqiiqo 1-1 ku kala baxeen. Ciyaaryahan Farouk Lubega oo bedel ku soo galay ciyaarta ayaa hogaanka u dhiibay Uganda.
Laakin markii la isku soo laabtay qeybtii labaad waxaa ciyaarta laga saaray gool-dhaliyaha xulka Uganda Lubega, waxaana Tanzania u barbareeyay Ally Omar. Xulka Tanzaaniya ayaa gool u badalay dhamaan afartii rigoore ee loo dhigay,halka goolhayaha Tanzania Alexander Mwakapambika uu laba rigoore ka badbaadiyay kooxdiisa si ay 4-1 ugu badiso.
Guddoomiye ku xigeenka seddexaad ee CAF Souleiman Hassan Waaberi ayaa ka qeyb galay finalka iyo abaalmarinta. Guddoomiyaha CECAFA Wallace Karia, Guddoomiyaha Xiriirka Kubadda Cagta Itoobiya Isayas Jira, Guddoomiyaha Xiriirka Kubadda Cagta Ereteriya Abraham Esayas, Guddoomiyaha Xiriirka Kubadda Cagta Burundi Alexandre Muyenge iyo Ku-simaha Guddoomiyaha Xiriirka Soomaaliyeed ee Kubadda Cagta Cali Cabdi Maxamed ayaa sidoo kale ka qeyb galay ciyaarta finalka ah.
Xulka Qaranka Soomaaliya oo lagu naanayso Xiddigaha Badweynta, waxay Soomaaliya u matalaan ciyaaraha caalamiga ah, waxaana maamula xiriirka kubbada cagta ee Soomaaliyeed oo xubin ka ah xiriirka kubbadda cagta Afrika. Kabtankii ugu horeeyay ee xulka qaranka Soomaaliya ayaa ahaa Mudane Maxamed Shangole, halka kabtankii ugu waqtiga dheeraa uu ahaa Hasan Babaay.
Kooxihii ugu horeeyay ee Soomaaliyeed ayaa la aas aasay 1940-kii. Tartamadu waxay ahaayeen kuwo aasaas u ah qaab-dhismeedkooda, waxaanay xidhiidh la lahaayeen dhaqdhaqaaqii gumaysi-diidka. Ururkii SYL oo ahaa xisbigii ugu horeeyey ee dalka ka jira, ayaa koox dhalinyaro ah oo deegaanka ah isugu geeyey inay la ciyaaraan kooxihii Talyaaniga ee qurbaha ka yimid.
Kooxda kubbadda cagta ee FYL ayaa isu keentay, kuwaas oo markii dambe magaceeda u beddelaya Boondheere, waxay ku guulaysteen dhawr tartan oo hore. 1951kii ayaa la aasaasay xiriirka Soomaaliyeed ee kubada cagta.
Guddoomiyihii ugu horreeyay ee Soomaali ah ee isboortiga ayaa la aasaasay 1958-kii. Inkastoo xulka qaranka Soomaaliya uu ka qeyb galay ciyaaro horudhac ah, haddana marna uma soo bixin heerka ugu dambeeya ee koobka adduunka.
Sannado badan ka dib markii uu qarxay dagaalkii sokeeye horraantii 1990-meeyadii, ciyaaraha ay FIFA soo saartay ayaa lagu ciyaari karin gudaha dalka. Kulamadii isreebreebka koobka qaramada Afrika iyo koobka aduunka ayaa taas badalkeeda lagu tartamay meel ka baxsan garoonkeeda. Si kastaba ha ahaatee, kadib nabadeyntii caasimadda Muqdisho sannadkii 2011-kii, Xiriirka XS ayaa bilaabay u diyaar-garowga munaasabaddii ugu horreysay ee isboorti oo sannado badan lagu qabto garoonka ciyaaraha ee Muqdisho, Diseember 2012.
Kahor sanadka 2019, xiriirka Soomaaliyeed ee FA-ga ayaa go’aansaday in ay qirtaan xirfadahooda dhalinyarada iyo kuwa soo socdaba, waxaana ay sameeyeen tijaabooyin maxalli ah si ay u xoojiyaan labada xul ee Olimbikada iyo kuwa qaranka.
Sidoo kale, in badan oo ka mid ah qurba-joogta Soomaalida ayaa horay u soo saaray ciyaartoy tayo leh oo kubbadda cagta ah sida Islam Feruz iyo Mukhtaar Cali. 5-tii Sebteembar 2019, Soomaaliya ayaa badisay ciyaartii ugu horreysay ee isreeb-reebka tan iyo 1984 (oo ay la ciyaareen Kenya – Isreebreebka AFCON) iyo ciyaartii ugu horreysay ee isreeb-reebka Koobka Adduunka ee FIFA, waxay 1-0 ku garaacday Zimbabwe.
Waxa ay ku dhawaadeen in ay u gudbaan wareega labaad laakiin waxa ay 3–1 kaga badiyeen Zimbabwe ka dib laba gool oo soo daahay ay u dhaliyeen weeraryahanada, taas oo keentay in Xiddigaha Ocean-ka ay goor hore ka baxaan.
Laga soo bilaabo 1970-meeyadii ilaa 1990-meeyadii, xulka qaranka Soomaaliya waxa ay xirnaan jireen shaarar adag oo buluug ah oo cirka u eg iyo sharabaado ay ku jiraan surwaal gaaban oo cadcad oo loogu talagalay marka ay garoonkeeda ku ciyaarayaan iyo kuwa ka duwan sida funaanadaha martida, labada midab ee aasaasiga ah ee calanka Soomaaliya, 2010 ilaa hadda, xulka qaranka ayaa hadda bedelay funaanadaha adag ee buluugga ah iyo funaanadaha xariijimaha cad.
Cagafkii xulka qaranka Soomaaliya ayaa markii hore ahaan jiray shaadhka qaranka Soomaaliya balse hadda waxaa lagu bedelay xarunta xiriirka Soomaaliya.
Xiddigaha badweynta ayaa ku ciyaaraya garoonka Muqdisho Stadium, (Iyadoo garoonka dib u dhis lagu sameynayay, xulka qaranka ayaa ku ciyaaray garoonka Injineer Yariisow oo ah garoonka labaad ee ciyaaraha Muqdisho).
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Xidigtii galbatay, Fanaanada Khadra Daahir Cige
Waxa ay ka mid ahayd fannaaniinta faro ku tiriska ah ee qof kasta oo Soomaali ah dookhiisa ahayd marka laga hadlo dhageysiga heesaha ay qaadday. Khadro Daahir ayaa sheegtay inay qurbaha joogtay muddo ku siman 25 sano, taasi oo ay ku macneysay inay aheyd nolal adag.

Alle ha u naxariistee waxaa xalay magaalada Hargeysa ku geeriyootay Fanaanada caanka ah ee Khadra Daahir Cige oo muddooyinkii danbe ku xanuunsaneyd magaalada Hargeysa halkaaso oo lagu dabiibaayayey xaaladeeda caafimaad balse ay u gooriyootay.
Dhanka kale marxuumada ayaa muddooyinkii danbe ku jirta isbitaalka Hargeysa, sidoo kale marxumada ayaa inta aysan geeriyoon ka hor la ildarneyd cudurka qabowga halkaasoo ay ugu xirnaa Oxcygen-ka.
Khadra Dhaahir ayaa sidoo kale ah qof si weyn looga yaqaano geyiga Soomaalida iyadoo qeyb weyn ka qaadatay dhisida fanka muddooyinkii ugu danbeysay.
Madaxweynaha Soomaaliya Xassan Sheekh Maxamuud ayaa qoraal uu soo saaray kaga tacsiyeeyay geerida fanaanadii caanka ahayd ee Khadra Daahir Cige oo xalay ku geeriyootay magaalada Hargeysa.
“Madaxweynaha Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya mudane Xasan Sheekh Maxamuud ayaa tacsi tiiraanyo leh u diray qoyska, qaraabada, bahda fanka iyo dhammaan ummadda Soomaaliyeed ee ay ka baxday fannaanadii caanka ahayd ee marxuumad Khadra Daahir Cige,” ayaa lagu yiri qoraalka uu soo saaray Madaxweyne Xassan.
Madaxweynaha ayaa isaga oo hadalkiisa sii wata ayaa sheegay “in marxuumadda ay kaalin weyn uga jirtay fanka Soomaaliyeed, iyada oo doorweyn ka qaadatay sare u qaadida fanka iyo suugaanta Soomaaliyeed oo ay ka mid aheyd tiirarkiisa.”
“Innaa lillaahi Wa Innaa Ileyhi Raajicuun. Waxaan tacsi u dirayaa qoyska, qaraabada iyo dhammaan ummadda Soomaaliyeed ee ay ka baxday marxuumad Khadra Daahir Cige oo magac iyo miisaan ku dhex laheyd bahda fanka iyo Shacabka Soomaaliyeed.”
Dhanka kale, madaxweynihii hore ee Soomaaliya Maxamed Cabdulaahi Maxamed Farmaajo ayaa bartiisa facebooga kusoo qoray tacsi iyo tiiraanyo uu la wadaagayo ehelka iyo qaraawada ay ka geeriyootay gaar ahaan bahda fanka uu sabar iyo iimaan alle ka siiyo, wauxuuna alle ugu baryay inuu janada ka waraabiyo.
Waxaan lasoo koobi karin masuuliyiinta u tacsiyeynaaya marxuumada kuwaas oo ay ka mid yahay ra’iisul wasaarahii hore ee Soomaaliya Xasan Cali kherye, Madaxweynaha maamul goboleedka Jubbaland Axmed Madoobe iyo masuuliyiin kale.
Dhammaan bahda Diblomaasi.com Waxey tacsi u dirayaan qoyska, qaraabada iyo dhammaan ummadda Soomaaliyeed ee ay ka baxday marxuumad Khadra Daahir Cige oo magac iyo maamuus ku dhex laheyd bahda fanka iyo Shacabka Soomaaliyeed, Allena waxaan ugu baryeynaa inuu ugu bishareeyo Jannada.
Khadro Daahir Cige
Khadro Daahir Cige, waxay ku dhalatay magaalada Hargeysa, sannadka markuu ahaa 1957-dii iyadoo nolasheeda intabadan ku qaadatay halkaasi, kuna barbaartay, ka hor intii aanay ku biirin fanka. Alle ha u naxxariistee khadra Daahir Cige intii ay noolayd waxa ay xaas u noqotay Axmed Cali Cigaal iyo Cabdillaahi Sabriye. Ifka waxaa ay kagga tagtay saddex wiil iyo laba gabdhood iyo intii ay sii dhaleen.
Khadro waxay qaadday ku dhawaad 250 Heesood, heeseheedana waxa ay u badan yiihin kuwo aan dhicin ilaa hadda, mararka qaarna khadro waxaa heeseheeda laga sameeyaa sheekooyin. Fannaanadda caanka ah ee Khadro Daahir Cige ,waxay fanka ku soo biirtay sanadkii 1974-tii markaas oo ay qaadday heesteedii ahayd “Afka lagama sheegto adigoon jacayl arag.”
Waxa ay ka mid ahayd fannaaniinta faro ku tiriska ah ee qof kasta oo Soomaali ah dookhiisa ahayd marka laga hadlo dhageysiga heesaha ay qaadday.
Dadka qaar waxa ay qabaanba in ay ahayd qofkii fankeeda loogu jeclaa intii ay heesaysay. Inkasta oo ay burburkii soomaaliya ka dib muddo dheer qurbaha ku noolayd, hadanna dhowr iyo labaatankii sanno ee u danbeeyay waxa ay degenayd magaalada Hargeysa.
Heesteedi ugu horreysay waxaa u dhiibay macallinkeedii maaddada Carabiga, taasi oo ahayd Hawl iyo Dadweynoow , waxay ahayd hees wadani ah. Waxay ka mid ahayd ardaydii codkooda loogu jecelaa marka la dhigayo xafladaha iskuulka lagu xirayo.
”Waad iska garaneysaa iskooladda xiisad ayaa jiri jirtay taasi oo lagu dhiganayo Muyuusigga, waan iska heesi jirnay,taasina waxay aheyd meesha lagu ogaanayay qofka soo baxaya” ayay tiri Khadro Daahir oo BBC-da wareysi siisay intii ay nooleyd.
Iyadoo waxbarashadda asaasiga ah ku jirta ayaa shaqada fanka laga qoray markaasi oo Hargeysa ay joogeen fannaaniintii Waabari, heeskeedi kowaadna waxaa tumay Fannaankii Saalax Qaasin oo ahaa macallinkeedi.
Waxyaabaha xilligaa ay filkeed kaga dhex mmuuqatay waxa ka mid ahaa ciyaaraha sportska sida kubadda kolaygga iyo orodada. Waxa ay gaadhay heer ay u safato tartanka orodada soomaaliya iyadoo metelaysay gobaladii waqooyi galbeed oo hadda ah Somaliland.
Khadro ayaa markii dambe fanka u go’day oo ka weecatay waxbarashadii waxayna qeyb ka jishay ruwaayado badan oo ay ka mid ahayd, ‘Dab jacayl kari waa.’ Cadar Axmed Kaahin ayaa ka mid ah fannaaninta ay saaxiibadda ahaayen isla markaana ay isla soo shaqeyeen ayaa BBC-da u sheegtay in Khadro Daahir ay ahayd qof wanaagsan oo qiimo badan oo waliba dhib yar umadduna ay jeclayd. ”aniga walashay ayay ahayd mararka qaar darteed Ayaan London u tagi jiray anoon muraad kala ka lahayn”.ayay tiri Cadar.
Cadar Axmed Kaahin oo iyana ka tirsanaan jirtay fannaaniintii hobollada Waabari ee Soomaaliya ayaa inta aku dartay in Khadro ahayd qof dadku u simanyihiin oo naxariis badan.
Hibo Maxamed Huddoon (Hibo Nuura) oo Iyana ka mid ahayd shaqsiyaadka ay saaxiibbada dhow ahaayen kana wada tirnaan jireen hoballadii Waabari ayaa sheegtay in Khadro ahayd qof saaxiib u ah wanaagga. “Waxaan ku haminayay in aan aniga Kahdro iyo Cadarba aan meel wado degno oo aan soo laabto”.ayay tiri Hibo Nuuro
Alle ha u naxaariistee fannaanaddii Codka halaasiga laheyd waxay fanka ka baxaday sanaadkii 2002-dii waxay dhawaanahaan ku noolayd magaalada Hargeysa, iyadoo qurabaha tageysay sannadkiiba mar, taasi oo ay sheegtay inay caruurteeda soo eegto.
Khadro Daahir ayaa sheegtay inay qurbaha joogtay muddo ku siman 25 sano, taasi oo ay ku macneysay inay aheyd nolal adag. Inta badan shacabkaiyo madaxda Soomaalida ayaa ka tacsiyay geerida allaha u naxariistee Khadro Daahir Cige waxayna dhamaantooda Alle uga rajeeyeen inuu siiyo naxariistiisa dambigeedana dhaafo.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Dhaxalka gumeysiga Faransiiska ee Aljeeriya: Rabshadaha galmada oo ahaa dhacdooyinka naxdinta leh
Diblomaasi waxay si qoto-dheer leh u baartay taariikhda gumaysiga arxandarada leh ee Aljeeriya ay kala kulantay Faransiiska: Isku dayga ay ku joojinayaan iska caabinta Aljeeriya, ciidamada Faransiisku waxay isticmaaleen xad-gudubyo galmo oo habaysan oo ka dhan ah haweenka Aljeeriya, kuwaas oo ku qaaday xusuusta naxdinta leh ee gumeysiga galmada muddo tobanaan sano.

Taariikhda gumaystaha Faransiiska ee Aljeeriya ayaa caan ku ah dambiyada dagaal ee foosha xun ee soo maray taariikhda dunida. 8-dii Maajo 1945-kii, ilaa 45,000 oo Aljeeriya ayaa lagu dilay dalbashada madax-bannaanida dalkooda, sida laga soo xigtay tirooyinka rasmiga ah ee Aljeeriya. Xasuuqaasi ayaa noqday xasuuqii ugu waynaa ee uu Faransiisku sameeyo hal maalin gudaheed.
Diblomaasi waxay si qoto-dheer leh u baartay taariikhda gumaysiga arxandarada leh ee Aljeeriya ay kala kulantay Faransiiska: Isku dayga ay ku joojinayaan iska caabinta Aljeeriya, ciidamada Faransiisku waxay isticmaaleen xad-gudubyo galmo oo habaysan oo ka dhan ah haweenka Aljeeriya, kuwaas oo ku qaaday xusuusta naxdinta leh ee gumeysiga galmada muddo tobanaan sano.
Faallo: Ilaa iyo inta uu Faransiisku diidayo in uu qirto dambiyada uu ka galay Aljeeriya iyo baahida loo qabo magdhow, dhaqdhaqaaqyada madhan ee warbixinta ayaa lagu tirin doonaa wax yar, ayay qortay Malia Bouattia. Malia Bouattia waa dhaqdhaqaaqe, madaxwaynihii hore ee Ururka Ardeyda Qaranka, iyo barayaasha Shabakadda wargelinta.
Sannadkii 1960-kii, bulshada indheergaradka ah ee ku nool dalka Faransiiska ayaa argagax ku dhacay, ka dib markii ay soo gaadhay ra’yiga dadweynaha sheekada gabadh 22 jir ah oo u dhalatay dalka Aljeeriya, taas oo ay ciidammada Faransiisku kufsadeen oo ay jidh dil u geysteen. Magaceedu wuxuu ahaa Djamila Boupacha.
Djamila, oo 22 jir ah ayaa la xidhay 1960-kii iyadoo lagu eedeeyay inay bam ku rakibtay dagaalkii xornimada ee Aljeeriya, Djamila, oo 22 jir ah, waa la jidh dilay oo la kufsaday ilaa ay qiratay. Gabadhan da’da yar ee Aljeeriya, oo markaas wajaheysay xukun dil ah, ayaa u sheegtay qareenkeeda Gisèle Halimi oo u dhashay Tunisiya-Fransiis xadgudubka jireed iyo midka galmoodka ah ee ay kala kulantay xabsiga.
Masiibadii Boupacha waxay fadeexad ku noqotay aqoonyahanno Faransiis ah oo ay ka mid yihiin Simone De Beauvoir, Jean-Paul-Sartre, iyo taageerayaashooda, kuwaas oo markii horeba olole ka dhan ah dembiyada ciidamada Faransiiska ka galay Aljeeriya iyagoo adeegsanaya joornaalkooda ‘Les Temps Modernes’.
“Waxa ugu fadeexada badan fadeexada waa inaad la qabsatay. Haddana waxa ay u muuqataa wax aan macquul ahayn in ra’yul caamka ah ay ku sii nagaadaan masiibada ay ku socoto gabadh yar oo 22 jir ah, Djamila Boupacha,” ayey qortay gabadhii Feminist-ka caanka ahayd ee buuggeeda ku qornaa afka Faransiiska De Beauvoir ee Le Monde, 2dii Juun 1960-kii.
Djamila Boupacha waa dagaalyahan hore oo ka tirsanayd Jabhadda Xoreynta Qaranka Aljeeriya. Waxa la xidhay 1960-kii iyada oo isku dayday in ay bam ku riddo kafateeri ku taal gudaha Aljeeriya.
“Qiyaastii 1.5 milyan oo Aljeeriyaan ah ayaa la dilay, malaayiin kalena waa ku barokaceen halganka madaxbannaanida oo siddeed sano socday oo dhammaaday 1962-kii.”
Cadaadiska dadweynaha awgeed, Boupacha ayaa la sii daayay ka dib heshiiskii Evian, kaas oo soo afjaray dagaalka. Haddana kuwii iyada ku xad-gudbay iyo kuwii jirdilayba ciqaab la’aan ilaa maantadan la joogo. Afartan sano ka dib fadeexadii Boupacha, Louisette Ighilahriz, oo ah dagaalyahan Aljeeriya, ayaa soo noolaysay fadeexada.
Sanadkii 2000, Ighilahriz ayaa markii ugu horeysay ka sheekeysay sida loogu faraxumeeyay dhismaha General Massu’s 10th Parachute Division (DP), ee Algiers. Ajnabi ka tirsan milatariga oo lagu magacaabo Richaud ayaa ahaa kii badbaadiyay.
“Anigoo qaawan ayaan jiifay (…) Isla markii aan maqlay dhawaqa kabaha, waxaan bilaabay gariir Markaa maskax ahaan ayaanu nafteena ka go’naa,” ayuu Ighilahriz ku yidhi maqaal lagu daabacay Le Monde sannadkii 2000.
Labaatan sano ka dib markii ay soo dejisay culays ay siday muddo tobanaan sano ah, Louisette waxay sheegtay in geesinimadeedii ay qiimo badan ku bixisay. Wiilkeedu wuxuu sii wadaa inuu diido inuu la hadlo si uu u sheego khibradeeda. Mujaahidiin badan (maleeshiyo) ah ayaa dhabarka u jeediyay, waxayna sheegtay inay kashiftay sir ay qarinayeen lixdan sano.

Djamila Boupacha ayaa khudbad jeedisay 27 Juun 1962 Algiers ka dib markii la xiray, la jirdilay iyo faraxumeyn ay geysteen askar Faransiis ah. Markii ugu horeysay waxaa lagu xukumay dil ka hor inta aan la sii dayn iyadoo qayb ka ah heshiiskii Evian. [Getty]
Taariikhda gumaystaha Faransiiska ee Aljeeriya ayaa caan ku ah dambiyada dagaal ee foosha xun.
8-dii Maajo 1945-kii, ilaa 45,000 oo Aljeeriya ayaa lagu dilay dalbashada madax-bannaanida dalkooda, sida laga soo xigtay tirooyinka rasmiga ah ee Aljeeriya. Xasuuqaasi ayaa noqday xasuuqii ugu waynaa ee uu Faransiisku sameeyo hal maalin gudaheed.
Markii dagaalkii xoraynta Aljeeriya uu xoogaystay 1954kii, rabshaduhu way sii bateen. Ku dhawaad 1.5 milyan oo reer Aljeeriya ah ayaa lagu dilay malaayiin kalena waa ku barakaceen halgan madax-bannaanideed oo siddeed sano socday oo dhammaaday 1962-kii.
Dambiyada kufsiga ayaa la rumeysan yahay in ay dhaceen si weyn muddo sideed sano ah. Geesinimada weyn awgeed, qaar ka mid ah waaya-aragnimada dumarka Aljeeriya ee ay saameeyeen ayaa soo ifbaxay, halka qaar kale oo badanna ay ku hoos aasan yihiin mamnuucid.
Xadgudubka galmada ayaa si xun loo addeegsaday
In ay isku qariyaan wasakh, iskuna dayaan in ay u eegaan waxa ugu yar ee suurtogalka ah, waxa ay ahayd mid ka mid ah habab badan oo quus ah oo dumarka Aljeeriya ay adeegsadaan isla markii ay maqleen mishiinnada baabuurta ciidamada Faransiiska ee ku soo wajahan tuulooyinkooda, ayay tiri Natalya Vince, oo ah aqoonyahan ku sugan Waqooyiga Afrika iyo Faransiiska.
“Sida laga soo xigtay marag-furka haweenka Aljeeriya, haweenka qaarkood waxay sidoo kale u dhiibeen dhallaanka naagaha da’da yar ee aan guursan iyagoo isku dayaya inay ka dhigaan kuwo aan soo jiidan karin. Taasi, dabcan, macnaheedu maaha in hababkani ay ku guulaysteen ilaalinta haweenka Aljeeriya ama kuwa la weeraray ma aysan isku dayin in ay [is-difaacaan],” ayuu Vince ku daray wareysi uu siiyay The New Arab.
Buuggeeda abaalmarinta ku guulaysatay ee ‘Our Fighting sisters: Nation, Memory and Gender in Algeria’, Vince waxa ay si qoto dheer u falanqaynaysaa waaya aragnimada haweenka Aljeeriya ee u soo halgamay xorriyadda, kuwaas oo sheekadooda maanta aan si buuxda loo ilaawin ama aan si buuxda loo xasuusan.
Marka laga soo tago xaaraanta ku xeeran tacaddiyada galmada, waaya-aragnimadii shakhsi ahaaneed ee haweenka Aljeeriya ee la kulma xadgudubka galmo iyo nafsiyeed ayaa ku lumay xusuusta wadajirka ah ee dagaalka, taas oo dadka guud ahaan u dabbaaldegta sida geesinimada leh ee halgankii Aljeeriya.
“Dambiyada kufsiga Faransiiska ayaa la rumeysan yahay inay si weyn u dhaceen intii uu socday dagaalka Aljeeriya ee xornimada.
Si kastaba ha ahaatee, Vince ayaa sheegtay in haween badan oo Aljeeriyan ah ay helaan siyaabo badan oo shakhsi ah oo ay ku xusaan dhaawacyadooda shakhsi ahaaneed oo ka fog iftiinka warbaahinta.
“Sheekooyinka ay ka midka yihiin kuwa kufsiga gabi ahaanba sir ma ahan. Dumarka Aljeeriya waxa laga yaabaa inaanay u wadaagin si guud. Laakiin waxay ku xuseen tusaale ahaan gabayo sida bulshada Kbayli,” ayey tirri Vince.
In kasta oo inta badan masiibooyinkaas ay ahaayeen kuwo qarsoodi ah oo ku jira tusaalooyin maxalli ah, sheekooyinka kufsiga ee soo jiitay dareenka caalamiga ah, sida kuwa Djamila iyo Louisette, waxay noqdeen mawduuc xiiso leh oo falanqayn ah oo ku saabsan astaanta xadgudubka galmada ee dagaalka.
Cilmi-baaraha Faransiiska Raphaëlle Branche, markii dumarka la beegsaday, “rabitaanku wuxuu ahaa mid ka yar galmada rabitaanka lahaanshaha iyo ceebaynta” sababtoo ah dembiyada kufsiga ee joogtada ah waxay saameeyaan dhibbanaha oo kaliya, laakiin sidoo kale “qoyskeeda, tuuladeeda, iyo dhammaan wareegyada ay ku socdaan iyada ayaa iska leh, ilaa kan ugu dambeeya: dadka Aljeeriya”.
“Kufsigani sidoo kale waa qayb ka mid ah xeeladaha argagixisanimo ee milatari,” ayay Branche ku qortay qoraalkeeda ‘Kufsiga Intii lagu jiray Dagaalkii Aljeeriya’.
Dhankiisa, dhakhtarka dhimirka ee Faransiiska Frantz Fanon, oo qayb ka ahaa dhaqdhaqaaqii xorriyadda Aljeeriya, ayaa u arkay dambiyada kufsiga ee Aljeeriya inay sii socoto dareenka Faransiisku ku hayo jidhka dumarka Aljeeriya ee ka bilaabay isku dayga inuu soo bandhigo xilliyadii hore ee gumeysiga Aljeeriya.
“Boodhadhyo iyo ololeyaal, ciidanka Faransiisku waxay isku dayeen inay ku qanciyaan haweenka inay iska bixiyaan indho-shareerka,” ayay u sharraxday Donia Ismail, oo ah wariye Franco-Algerian ah oo xiisaynaysa taariikhda Aljeeriya.
“Waxay sii waday in ay soo bandhigto haweenka si xoog ah si ay u qaataan sawiradooda aqoonsiga sida kiiska sawirada caanka ah ee Marc Garanger ee haweenka maxaabiista ah ee la soo bandhigay oo la sawiray iyaga oo aan raali ka ahayn. Dhammaantood waxay u taagan yihiin dareenka [jidhka haweenka Aljeeriya]”.
Waxaase yaab leh, waalidu maanta waa ka sii socotaa carrada Faransiiska, iyadoo xijaabka ay weli yihiin mowduuca ugu muhiimsan ee doodda siyaasadda Faransiiska.
“Iyadoo siyaasiyiinta garabka midig ay sii wadaan inay ku doodaan faa’iidooyinka gumeysiga Faransiiska u keenay Aljeeriya, xisbiyada bidixda way ka aamusan yihiin”
Diidmada Faransiiska in uu qirto dambiga
Bisha Luulyo, iyada oo Aljeeriya ay isu diyaarinayso inay u dabbaaldegto sannad-guuradii 60-aad ee ka soo wareegtay markii uu dhammaaday dagaalkii xornimada qaran, isla markaana lagu xusayo dadkii ku dhintay waddaniyiinteeda, Faransiisku waxa uu weli ka caga jiidayaa in uu qirto dembiyada ay ciidankoodu galeen intii uu socday dagaalka.
“Iyadoo siyaasiyiinta garabka midig ay sii wadaan inay ku doodaan faa’iidooyinka gumeysiga Faransiiska u keenay Aljeeriya, kuwa bidixdana ay ka aamusan yihiin,” Ismaaciil, oo awoowgiis uu ka dagaalamay jabhadda Aljeeriya, ayaa u sheegay The New Arab.
Marine Le Pen, oo ah siyaasiyad Faransiis ah oo midigta-fog ah, kuna guul-darraystay doorashadii madaxtinimo ee sannadkan, kagana adkaatay Emmanuel Macron, ayaa sheegtay 2017-kii in “gumaysiga Faransiiska uu wax badan u horseeday, gaar ahaan Aljeeriya”.

Marion Anne Perrine “Marine” Le Pen waa qareen iyo siyaasi Faransiis ah oo u tartantay madaxtinimada Faransiiska 2012, 2017, iyo 2022. Xubin ka mid ah Rally National, waxay soo noqotay madaxweynaheeda 2011 ilaa 2021. Waxay xubin ka ahayd Golaha Shacbiga ee deegaanka 11-aad ee Pas-de-Calais ilaa 2017.
Eric Zemmour, oo ah siyaasiga midigta fog ee Faransiiska ee lagu muransan yahay, ayaa ku dooday muhiimada dambiyada Faransiiska uu ku xaddidayo weerarrada Aljeeriya ee ka dhanka ah ciidamada. Dhanka kale, garabka bidix Jean-Luc Mélenchon ayaa doorbidaya inuu isticmaalo ereyga ‘dagaal sokeeye’ si uu u qeexo dariiqa Aljeeriya ee ku wajahan xoraynta ciidamada Faransiiska.
2017, Madaxweyne Emmanuel Macron, oo weli musharrax ah waqtigaas, ayaa markii ugu horreysay jebiyey aamusnaantii siyaasadeed ee muddada dheer ku jirtay xilligii ugu dhiigga badnaa ee taariikhda dhow ee Faransiiska, isagoo qiray “dambiyada ka dhanka ah bani’aadamnimada” Gumeysiga Faransiiska ee Aljeeriya.
- Siyaasadda Arrimaha Dibadda2 months ago
Maxay ka dhigan tahay soo celinta xariirka Soomaaliya iyo Kuubba 46 sano kadib?
- English Post2 months ago
The Case for Reunification: Why Somaliland Needs to Rejoin Somalia?
- Diinta Islaamka3 months ago
Faa’iidooyinka caafimaad ee uu leeyahay soonka – ma sooman tahay maanta?
- Buuggaag3 months ago
Jibril Mohamed on Somalia’s Road to Democracy: A Journey of Hope and Resilience
- WARBAAHINTA3 months ago
Amarka maxkamada dembiyada caalamiga ee xiritaanka Putin ayaa muujinaya in sharciga caalamiga ah uu burburayo – Dmitry Medvedev
- Afrika3 months ago
Gobolka Tigray oo yeeshay madaxweyne cusub – waa kumaa Getachew Reda?
- Diinta Islaamka2 months ago
Haweeney Muslimad ah ayaa noqotay garsooraha 1aad iyadoo xeran xijaab Mareykanka ka noqotay garsoore
- English Articles3 months ago
Why Somalia Must Abandon the Indirect Electoral Model in 2026?
- Siyaasadda Arrimaha Dibadda2 months ago
Xariirka Diblomaasiyadeed ee Soomaaliya iyo Mareykanka – aqoon intee la’eg ayay isu leeyihiin?
- WARBAAHINTA3 months ago
Madaxweyne Erdogan ayaa si rasmi ah ugu baaqay in doorashada Turkiga ay dhacdo 14-ka Maay
- Siyaasadda Arrimaha Dibadda2 months ago
Madaxweynaha Mareykanka oo Soomaaliya u soo magacaabay Danjire Richard H. Riley
- Aragtida Indheergaradka3 months ago
Maxay dowladaha ugu baxaan heshiisyada caalamiga?
- English Post2 months ago
Somalia’s Call to Lift the Arms Embargo: Why the International Community Should Listen?
- Falsafada iyo Siyaasada Arrimaha Bulshada2 months ago
Maxaad ka taqanaa Ururka Suxufiyiinta Soomaaliyeed (SJS)?
- Diblomaasiyadda & Dunidda2 months ago
Shiinaha oo digniin u diray Maraykanka iyo NATO oo ku saabsan dagaalka Yukrayn
- Sirdoonka & Militariga2 months ago
Waa kuwee jilayaasha caalamiga ah ee ku lugta leh rabshadaha Suudaan?