Aragtida Indheergaradka
Maxay dowladaha ugu baxaan heshiisyada caalamiga?
Waa qoraal sharaxaayo tusaallooyinka waaweyn ee ka dhacay dunida, kaasoo sharaxaad balaaran ka bixinaya sida ay waddamada ugu baxaan heshiisyada caalamiga.
Qoraalkaan waxaa horey loogu daabacay Machadka Difaaca iyo Darasaadka Caalamiga ee Soomaaliyeed. Waxaana ogalaansho ka haysanaa Masuuliyiinta Machadka SIDIS.
Dalalka caalamka waliba kuwa awooda badan lagu sheego waxay ka baxaan heshiisyo muhiim u ah dunida. Waa ay jiraan dowlado yaryar oo ka baxo heshiisyada caalamiga haddii ay danahooda ka dhex arki waayaan balse intooda badan kama baxaan. Sidoo kale waxaa la sheegaa in dowladaha qaarkiis heshiisyada waa ay galaan balse sida la rabay uma fuliyaan.
Halkaan waxaan kusoo qaadanaynaa tusaallooyinka waaweyn ee ka dhacay dunida. Kasoo sharaxaad balaaran ka bixin doona sida ay waddamada ugu baxaan heshiisyada caalamiga.
Nofeember 2016, Ruushka ayaa ka baxay maxkamadda dambiyada caalamiga
Madaxweynaha Ruushka Vladimir Putin ayaa saxiixay go’aan uu Ruushka uga saarayo maxkamadda caalamiga ah ee dambiyada (ICC), taasoo qaadaysa dambiyada dagaalka, xasuuqa iyo dambiyada ka dhanka ah aadanaha. Go’aanka Moskow ayaa daba socday warbixin Qaramada Midoobay ay ka soo saartay xadgudubyada xuquuqda Ruushka iyo takoorka Crimea.
Ruushka ayaa sanadka 2000 saxiixay heshiiskii Rome kaas oo lagu aasaasay maxkamada Hague, laakiin waligiis ma ansixin.
Wareegtada Putin oo lagu daabacay website-ka Kremlin-ka sanadkii 2016, ayaa ku soo beegantay maalin kaddib markii guddiga golaha loo dhan yahay ee Qaramada Midoobay ay ansixiyeen qaraar ka dhan ah “qabsashada ku meel gaarka ah ee Crimea” ee Ruushka, waxayna Moskow ku eedeeyeen xadgudubyo xuquuqda iyo takoorka ka dhanka ah dadka deggan Crimea qaarkood, sida qoomiyada Tataarka.
Dmitry Peskov, afhayeenka madaxweyne Putin, ayaa sheegay in ka bixitaanka ay ku saleysan tahay “dano qaran” wuxuuna ku dooday in maadaama uusan Ruushku waligiis ansixin abuurista maxkamadda, go’aankana uu ahaa kaliya mid rasmi ah.
Afhayeenka madaxweynaha Ruushka Peskov ayaa sidoo kale meesha ka saaray eedeymaha Maxkamada ee “isku dhac hubeysan” oo ka dhacay Crimea, isaga oo ku dooday in Crimea ay ku biirtay Ruushka ka dib codbixin dadweyne oo sharci ah.
Ruushka ayaa Crimea ka qabsaday Yukrayn bishii Maarso 2014-kii ka dib markii si degdeg ah loogu yeeray afti, tallaabadaas oo horseeday in la curyaamiyo cunaqabateynta reer galbeedka.
Iska horimaad hubaysan oo gooni u goosad ah ayaa markii dambe ka qarxay bariga Yukrayn bishii xigtay, waxaana taageeray Ruushka.
Maxkamada Dambiyada Caalamiga ayaa soo saartay warbixin horudhac ah oo ay ku tilmaantay wixii ka dhacay Crimea “isku dhac hubaysan oo caalami ah oo u dhexeeya Yukrayn iyo Federaalka Ruushka”.
Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa ku adkaysatay bayaan ay soo saartay in Ruushku uu doonayo in qof kasta oo ku lug leh dambiyada caalamiga ah uu wajaho cadaalad balse waxa ay rajo xumo ka muujisay shaqada maxkamadda sannadihii la soo dhaafay.
“Maxkamaddu nasiib-darro waxay ku guul-darraysatay inay la jaan-qaaddo rajadii laga qabay, mana aysan noqon hay’ad madaxbannaan oo si dhab ah loo ixtiraamo oo caddaaladda caalamiga ah,” ayay wasaaraddu tiri, iyadoo intaas ku dartay in 14-kii sano ee ay ICC-du shaqaynaysay “affar xukun oo keliya” la soo saaray, halka $1bilyan lagu kharash gareeyay.
Saacado yar ka hor ku dhawaaqista Ruushka, madaxa xuquuqul insaanka ee Qaramada Midoobay ayaa si adag u difaacay maxkamadda ICC, isagoo ka codsaday dalalka inaysan ka bixin.
Maxkamada Dambiyada Caalamiga oo lagu eedeeyo in ay tahay hay’ad reer galbeedka u addeegta
Maxkamadan ayaa durba wajaheysa cadaadis weyn oo kaga imaanaya wadamada Afrika, kuwaas oo sheegaya in ay tahay hay’ad reer galbeed ah oo diirada saarta in ay tijaabiso wadamada qaaradda.
Burundi ayaa ahayd waddankii ugu horreeyay ee ka baxa bishii Oktoobar. Saddex maalmood ka dib, Koonfur Afrika ayaa sidoo kale ku dhawaaqday inay qorsheynayso inay ka baxdo Maxkamadan, oo ay ku xigto Gambia.
Maxkamada ICC-da ayaa baaritaan ku waday kiisas ka dhan ah madaxda Suudaan iyo Kenya, waxayna soo saartay amar lagu soo xirayo madaxweynaha Suudaan Cumar Al-Bashiir.
ICC-da waxaa la aasaasay 1998 waxaana xubno ka ah in ka badan 100. Waa maxkamadii ugu horeysay ee adduunka ee joogtada ah ee loo igmaday in ay cadaalada horkeento dadka masuulka ka ah dambiyada dagaalka, dambiyada ka dhanka ah bini’aadanimada, iyo xasuuqa.
Oktoobar 2017, Burundi ayaa ka baxday maxkamadda dambiyada caalamiga
Burundi ayaa noqotay waddankii ugu horreeyay ee ka baxa maxkamadda dambiyada caalamiga ah ee ICC-da iyadoo lagu eedeeyay in maxkamaddu ay aad diiradda u saarto qaaradda Afrika.
Afhayeen u hadlay ICC-da ayaa xaqiijiyay in ka bixitaanku uu dhaqan galayo, sanad ka dib markii dalka Bariga Afrika uu ku wargaliyay xoghayaha guud ee Qaramada Midoobay in uu doonayo in uu ka baxo maxkamadda ay ku oogto tacaddiyada ugu xun adduunka.
Burundi ayaa ah dalka kaliya ee sadexda wadan ee Afrikaanka ah ee horay ugu sii socday ka bixitaankooda ka dib markii ay sameeyeen dhaqdhaqaaqyo ay kaga baxayaan sanadkii hore iyadoo lagu eedeeyay maxkamada in ay si aad ah diiradda u saarto qaaradda Afrika.
Ka bixitaanka Koonfur Afrika ayaa la laalay bishii Maarso. Dowladda cusub ee Gambia ayaa ka laabatay ka bixitaankeeda bishii Febraayo 2017.
Ka bixitaanka Burundi wax saameyn ah kuma yeelaneyso baaritaanka horudhaca ah ee xaaladda dalka oo uu horay u waday dacwad oogaha maxkamadda, afhayeenka ICC-da Fadi El Abdallah ayaa u sheegay wakaaladda wararka ee Associated Press. Imtixaankaasi waxa uu bilaabmay Abriil 2016.
Burundi ayaa waxaa soo wajahday qalalaase siyaasadeed oo dad badan ay ku dhinteen tan iyo bishii Abriil 2015, markaasoo madaxweyne Pierre Nkurunziza uu ku dhawaaqay qorshe uu ku raadinayo in mar saddexaad loo doorto xilka madaxtinimo ee lagu muransan yahay oo uu ugu dambeyntii ku guuleystay.
Bishii hore, guddi baaritaan oo Qaramada Midoobay ah ayaa sheegay in dambiyada ka dhanka ah bini’aadannimada, oo ay ku jiraan dil iyo xadgudubyo galmo, ay weli ka dhacayaan Burundi, waxayna maxkamadda ICC-da ka codsatay in sida ugu dhaqsaha badan ay u furto baaritaan.
Sida lagu sheegay warbixinta Qaramada Midoobay oo ku salaysan waraysiyo lala yeeshay in ka badan 500 oo goob-joog ah, dambiilayaasha lagu eedeeyay waxaa ka mid ah saraakiil sarsare oo ka tirsan ciidamada sirdoonka iyo booliiska Burundi, saraakiil ciidan iyo xubno ka tirsan ururka dhalinyarada ee xisbiga talada haya, oo loo yaqaano Imbonerakure. Kumanaan qof ayaa ka qaxay dalka.
“Ka bixitaanka rasmiga ah ee Burundi ee maxkamadda caalamiga ah ee dambiyada waa tusaalihii ugu dambeeyay ee dadaallada xunxun ee dowladda si ay uga ilaaliso kuwa mas’uulka ka ah xadgudubyada xunxun ee xuquuqda aadanaha nooc kasta oo xisaabtan ah,” Param-Preet Singh, oo ah xiriiriyaha cadaaladda caalamiga ah ee Human Rights Watch, ayaa yiri bayaan sidaas.
“Waxaan ku boorrinaynaa ICC-da inay qaado hab horusocod ah oo ay ku tarjumeyso xukunkeeda si dhibanayaasha ay u sii wataan waddo macquul ah oo cadaalad ah.”
Maay 2018, Mareykanka ayaa ka baxay heshiiska Nukliyeerka ee Iiraan
Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa ku dhawaaqay in Mareykanka uu si wax ku ool ah uga baxay heshiiskii Nukliyeerka ee Iiraan, isagoo ka dhaga adeygay dadaalladii diblomaasiyadeed ee ugu dambeeyay ee xulafadiisa Yurub ay ku doonayeen inay ku qanciyaan si kale.
Madaxweynihii Mareykanka Donald Trump ayaa ku dhawaaqay in Mareykanka uu si hufan uga baxay heshiiskii Nukliyeerka ee Iiraan, isagoo ka dhaga adaygay dadaalladii diblomaasiyadeed ee ugu dambeeyay ee xulafadiisa Yurub ay ku doonayeen inay ku qanciyaan si kale.
“Waxaan si cad u sheegay in haddii heshiiska aan la hagaajin karin, in Maraykanku aanu sii ahaan doonin qayb ka mid ah heshiiska,” ayuu Trump ku yiri khudbad si weyn loo sugayay sanadkii 2018.
“Heshiiska Iiraan waa mid cilladaysan. Haddii aynaan waxba samayn, waan ogaan doonaa waxa dhabta ah ee dhici doona.
“Sidaas darteed, waxaan maanta ku dhawaaqayaa, in Maraykanku uu ka bixi doono heshiiska Nukliyeerka ee Iiraan,” ayuu yirri.
Sida uu dhigayo heshiiskii Vienna ay kula saxiixdeen lix quwadood oo adduunka ah – Mareykanka, Ingiriiska, Faransiiska, Jermalka, Ruushka, Shiinaha iyo Midowga Yurub – Iiraan waxay dib u dhigtay barnaamijkeeda kobcinta Yuraaniyaamka waxayna ballan qaaday inaysan sii wadi doonin hubka nukliyeerka.
Taas beddelkeeda, cunaqabataynta caalamiga ah ayaa laga qaaday, taas oo u oggolaanaysa inay iibiso saliideeda iyo gaasta adduunka oo dhan. Hay’adda Caalamiga ah ee Quwadda Nukliyeerka (IAEA) ayaa si isdaba joog ah u xaqiijisay in Tehran ay si buuxda u fulinaysay ballanqaadyadeeda Nukliyeerka.
Bayaan ka soo baxay Aqalka Cad ee looga arrimiyo mudane Trump kadib ayaa lagu sheegay in madaxweynaha Mareykanka uu faray “maamulkiisa inuu si degdeg ah u bilaabo hannaanka dib-u-soo-celinta cunaqabateynta” ee la xiriirta heshiiska, oo si rasmi ah loogu magac daray Qorshaha Wadajirka ah ee Waxqabadka (JCPOA).
‘Siyaasad arrimo-dibaddeed oo khaldan’
Go’aanka Trump wuxuu fulinayaa ballan-qaadkii ololahiisa doorashada ee ahaa inuu baabi’inayo heshiiskii 2015, kaasoo uu ku celceliyay inuu yahay “heshiiska ugu xumaa abid”.
Isagoo ka jawaabaya ku dhawaaqista Trump, madaxweynaha Iiraan Xassan Rouhani ayaa weeraray “saxiixa maran” ee Washington wuxuuna sheegay in ay jirto wakhti gaaban oo lagula xaajoodo quwadaha kale ee adduunka si loo sii wado heshiiska nukliyeerka.
“Waxaan ku amray wasaaradda arrimaha dibadda inay la xaajooto dalalka Yurub, Shiinaha iyo Ruushka toddobaadyada soo socda. Haddii dhamaadka muddadan gaaban aan ku soo gabagabeyno in aan si buuxda uga faa’iideysan karno JCPOA iyadoo lala kaashanayo dhammaan dalalka, heshiisku wuu sii jirayaa,” ayuu raaciyay.
Thomas Countryman, kaaliyihii hore ee xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka oo gacan ka geystay wada xaajoodka heshiiska, ayaa sheegay in ka bixitaanka heshiiska ay sii wadi doonto wadada xasilloonida ee bariga dhexe. Thomas Countryman ayaa sheegay in go’aanka Trump, Maraykanku uu noqonayo kii ugu horreeyay ee toddobada xisbi ee jebiya heshiiska.
“Taasi waxay noqon doontaa kiis halis ah oo ku saabsan ku dhaqanka siyaasadda arrimaha dibadda, waxayna yeelan doontaa saameyno dhowr ah oo si tartiib tartiib ah isbeddel ugu imaan doona.”
Waxa uu sidoo kale sheegay in Maraykanku uu hadda hoos u dhigay kalsoonida si uu uga wada xaajoodo heshiis ka wanaagsan, isagoo wada xaajoodka Waqooyiga Kuuriya ka dhigaya “mid aad u adag”.
Falcelin caalami ah
Saacado ka hor khudbadiisa, Aqalka Cad ayaa sheegay in Trump uu wacay madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron si uu ugala hadlo go’aankiisa. Ku dhawaaqista ka dib, madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron waxa uu bartiisa Twitter-ka ku soo qoray “ka qoomamaynta” xulafada Yurub ee Washington ee go’aanka.
“Faransiiska, Jarmalka iyo Boqortooyada Midowday ee Ingiriiska way ka qoomameynayaan go’aanka Mareykanka ee ka bixitaanka JCPOA,” ayuu yiri madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron. “Nidaamka faafinta nukliyeerka ayaa halis ku jira.”
Bayaan ay si wadajir ah u soo saareen, Midowga Yurub, Ingiriiska, Faransiiska iyo Jermalka ayaa sheegay inay kula kulmeen saraakiisha Iiraan ee Brussels waxayna xaqiijiyeen inay taageerayaan “si loo sii wado fulinta buuxda oo waxtarka leh ee JCPOA ee dhammaan dhinacyada”.
Dhanka kale, Ruushka ayaa ka digay in “xaalad aad u daran” ay soo bixi doonto haddii Trump uu ka baxo heshiiska.
‘Ku baaqid iska hor imaad dhan walba ah oo lala galo Iiraan’
Marwan Bishara oo ah qoraa wax badan ka qora siyaasadda caalamka, waxaana lagu tiriyaa inuu hormuud u yahay siyaasadda arrimaha dibadda ee Mareykanka, bariga dhexe iyo istaraatiijiyada caalamiga ah oo Aljazeera ka tirsan, ayaa ku dhawaaqay Trump “isgoys weyn maaha oo kaliya bariga dhexe” laakiin sidoo kale “amniga caalamiga ah”.
“Weligay ma arag Bariga Dhexe oo u dhow qarka dagaalka, iskahorimaad nooc ah, marka loo eego maanta – ugu yaraan maaha tan iyo markii maamulka George W. Bush uu ka soo horjeeday Ciraaq oo uu isku dayay inuu ka soo horjeedo Iiraan.”
Qoraa Marwan Bishara waxa uu sheegay in Trump aanu kaliya “ka fogayn xulafadiisa Yurub” balse ku dhawaaqistiisu ay ahayd “inuu ku baaqay in iska hor imaad dhan walba ah lala galo Iiraan” iyo “wadarta guud ee la isku raacay Ra’iisul Wasaaraha Israa’iil Benjamin Netanyahu’s iyo fikradda Israa’iil ee Bariga Dhexe”.
“Xaqiiqdii, waa Trump kan aqbalay aragtida Netanyahu ee bariga dhexe halkaas oo iska horimaad, bandhig Iiraan ay lagama maarmaan u tahay nabadda iyo amniga,” ayuu raacisay qoraaga.
Dhankiisa, Cali Fathullah-Nejad, oo ah khabiir Iiraani ah oo ka tirsan Brookings Doha iyo Golaha Jarmalka ee Xiriirka Dibadda, ayaa u sheegay Al Jazeera in ay jirto dhiirigelin Tehraan si loo sii wado heshiiska inkastoo go’aanka Trump….Waxa uu yirri, “qayb weyn oo ka mid ah dadka caanka ah ee Iiraan” ee ka faa’iideystey ganacsiga ka dib heshiiska ayaa doonaya in heshiiska uu noolaado.
Dhinaca kale, kooxaha mayalka adag qaarkood ayaan dan ka lahayn burburka heshiiska, ayuu yirri.
Markii uu Madaxweyne Donald Trump xafiiska la wareegay bishii Janaayo 2017, wuxuu qaaday tallaabooyin dhowr ah oo uu ku joojinayo heshiiska. Oktoobar 2017, wuxuu diiday inuu caddeeyo in Iiraan ay ku nooshahay heshiiska. Waxa uu sidoo kale bartilmaameedsaday dhowr shirkadood oo ganacsi iyo shakhsiyaad Iiraani ah oo lagu soo rogay cunaqabatayn cusub.
Janaayo 12.2017, Trump wuxuu ku dhawaaqay inuu ka tanaasulayo cunaqabateynta Mareykanka “markii ugu dambeysay”. Waxa uu sheegay in haddii dalabaadkiisa ku aaddan “hagaajinta heshiiska” lagu fulin waayo 120 maalmood gudahood, Mareykanka uu ka bixi doono heshiiska ka hor ama ka hor waqtiga kama dambaysta ah.
Oktoobar 2018, Mareykanka wuxuu ka baxay Heshiiskii Amity ee Iiraan lala galay 1976
Maraykanku wuxuu joojiyay heshiiskii Amity ee Iiraan lala galay 1976, kaas oo la rabay inuu fududeeyo xiriirka ganacsi, qaab dhismeedka canshuuraha iyo helitaanka nidaamyada maxkamadaha ee waddan kasta.
Mareykanka ayaa ka bixi doona heshiis tobanaan sano jirka ah oo uu Iiraan kula jiray kaas oo ay Tehran u adeegsatay in ay saldhig u noqoto kiiska maxkamada caalamiga ah ee cadaalada, Xoghayaha Arimaha Dibada Mareykanka Mike Pompeo ayaa yiri.
Iiraan ayaa Mareykanka u gudbisay maxkamada ka dib markii ay dib ugu soo rogtay cunaqabateyn dhabarka ah inay ka baxday heshiiskii nukliyeerka bishii Maay.
Iiraan waxay ku doodday in go’aankaasi uu jabiyay qodobbadii heshiiskii 1955kii. Laakiin ka dib markii maxkamada caalamiga ah ee cadaalada ay amartay Mareykanka in uu yareeyo cunaqabateynta Arbacadii, Mike Pompeo wuxuu sheegay in heshiiska la joojin doono.
Ogoosto 2019, Mareykanka wuxuu ka baxay Heshiiskii Ciidamada Nukliyeerka ee Dhex-dhexaadka ahaa (INF)
Maraykanku waxa uu si rasmi ah uga baxay Heshiiskii Ciidamada Nukliyeerka ee Dhex-dhexaadka ahaa (INF) – oo ahaa heshiis lagu xakamaynayo hubka oo lala galay Ruushka – isaga oo ku andacoonaya in uu wiiqayo danaha amniga qaranka Maraykanka.
Waxaa sannadkii 1987-dii kala saxiixday hoggaamiyeyaasha Mareykanka iyo Midowga Soofiyeeti ee Ronald Reagan iyo Mikhail Gorbachev, heshiiska INF wuxuu labada dal ka dalbadaya in ay baabi’iyaan gantaallada Nukliyeerka ah ee dhulka ku saleysan iyo gantaallada cruise-ka oo gaaraya 500km ilaa 5,500km.
Heshiisku waxa uu awood u siinayaa Maraykanka in uu dib u bilaabo horumarinta goobtiisa dhexe, oo dhulka ku salaysan.
Bishii Febraayo 2019, Washington waxay ku dhawaaqday in lix bilood gudahood ay joojin doonto ka qaybgalka heshiiska ciidamada Nukliyeerka ee dhexdhexaadka ah (INF) ilaa Moskow ay burburiso gantaallo ay Mareykanka iyo xulafadiisa NATO ku eedeeyeen inay jabiyeen heshiiska.
Xoghayaha arrimaha dibedda ee Mareykanka Mike Pompeo ayaa yiri “Heshiiska mar dambe ma xaddidi karno halka Ruushka uu si xishood la’aan ah u jebiyey heshiiska.”
Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa mar dambe si maldahan u sheegay suurtagalnimada heshiis cusub, isagoo yiri, “Waxaan rajeynayaa inaan awoodno inaan qof walba ku helno qol weyn oo qurux badan oo aan sameyno heshiis cusub oo aad uga wanaagsan,” inkastoo dabeecadda gaarka ah ee noocan oo kale ah ay tahay. Heshiiskaas ayaan weli caddayn.
Dhankeeda, Ruushka ayaa beeniyay eedeymaha Mareykanka, wuxuuna ku eedeeyay Washington inay jabisay heshiiska lafteeda, ka hor inta aysan ogeysiin inay sidoo kale ka bixi doonto heshiiska laba geesoodka ah.
Waa maxay heshiiska INF?
Heshiiskii INF oo ay kala saxiixdeen 1987dii hogaamiyayaasha Mareykanka iyo Midowga Soofiyeeti Ronald Reagan iyo Mikhail Gorbachev, ayaa heshiiska INF waxa uu ahaa in meesha laga saaro joogitaanka gantaalada Nukliyeerka ah ee dhulka iyo hubka riddada dhexe oo u dhaxeeya 500km ilaa 5,500km Yurub.
Millatariga Maraykanku waxa uu qorshaynayay in uu tijaabiyo gantaalaha nooca loo yaqaano cruise-ka ee dhulka iyo gantaalka ballistic-ga ah oo hore looga mamnuucay heshiiskii INF intii u dhaxaysay Agoosto iyo Nofeember ee sanadkii 2019.
Saraakiisha Mareykanka ayaa sheegay in burburinta heshiiska uu ugu dambeyntii ka dhashay guuldarrooyinka joogtada ah ee Ruushka in uu ugu hoggaansamo shuruudaha heshiiska.
Si gaar ah, Maraykanka iyo NATO waxay rabeen in Ruushka uu burburiyo nidaamka gantaalaha 9M729/SSC-8 ee awooda nukliyeerka. Dhinaca kale, Ruushku waxa uu ku adkaysanayaa in uu u hoggaansamay heshiiskaas, ka bixitaanka Maraykankuna uu qayb ka yahay qorshe ballaaran oo lagu wiiqayo xeerarka ku xeeran adeegsiga hubka Nukliyeerka.
Bayaan ay soo saartay wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa Washington ku eedaysay burburinta heshiiska, iyadoo sheegtay in heshiiska uu dhammaaday “sababo la xiriira hindisaha dhinaca Mareykanka”.
Intii u dhaxaysay 2004 iyo 2005, Ruushku wuxuu u soo jeediyay Maraykanka in maadaama Shiinaha, Kuuriyada Waqooyi, Hindiya, Bakistaan, iyo Iiraan ay haystaan dhammaan gantaallada riddada dhexe iyo kuwa dhexdhexaadka ah, laga yaabo inay lahaato sabab wanaagsan oo looga baxo heshiiska.
Iyadoo aan si dhab ah loogu bixin heshiiska, Ruushku wuxuu markaa bilaabay horumarin qarsoodiga ah ee gantaalaha ee uu mamnuucay heshiiskii INF, sida ay sheegeen saraakiisha Maraykanku.
Isagoo la hadlayay wakaaladda wararka ee Hill, Frank Rose, oo ah kaaliyaha xoghayaha arrimaha dibadda ee hore ee xakameynta hubka, xaqiijinta iyo u hoggaansanaanta maamulkii hore ee Mareykanka, ayaa sheegay inuu u arkay dhimashada heshiiska INF inay tahay “qeybtii ugu dambeysay ee sheekada weyn – taasina waa burburkii Mareykanka. -Ruushka qaabka xasiloonida istaraatiijiyadeed ee laba geesoodka ah”.
“Heshiisyada xakamaynta hubka ma aysan ilaalinin isbeddelada jawiga amniga,” Rose, oo hadda ah xubin sare oo ka tirsan Machadka Brookings, ayaa ku daray.
Jeffrey Lewis, khabiir Maraykan ah oo ku takhasusay faafin la’aanta nukliyeerka iyo juqraafi-siyaasaddeedka, ayaa ku doodaya sababta burburinta heshiiska INF ay aad uga fudud tahay.
“Waxaa jira sababo badan oo looga baxo, laakiin waxaan u maleynayaa in kiiska MD Donald Trump ay kaliya ujeedka tahay inay u muuqato mid adag. Ma aha mid ka sii adag taas. Ujeedka ayaa ah inay noqoto mid xad gudub ah, “ayuu yidhi Lewis, oo ah borofisar ku-xigeen ka ah Xarunta James Martin ee Daraasaadka Aan Faafinta ee Machadka Middlebury ee Daraasaadka Caalamiga ah.
Lewis waxa uu intaa ku daray in sababta oo ah heshiiska INF aanu waligiis si dhab ah uga hor istaagin Maraykanka in uu sii haysto awoodiisa uu ku difaaci karo gantaalada, waxa aanu aqbali karin doodda dawladda ee ah in meesha laga saaro heshiiska ay hagaajinayso ammaanka qaranka.
“Heshiiska INF wuxuu xaddidaa gantaalada riddada dhexe ee dhulka,” Lewis ayaa yirri.
“Ma xaddido gantaallada riddada dhexe ee ku salaysan badda ama hawada. Haddii ay jiri lahayd nooc ka mid ah gabaabsi weyn oo gantaalladan ah markaa waxaad ogtahay inaan arki karno ballaarinta gantaallada badda ama hawada ku saleysan, laakiin taasi weligeed ma dhicin. ”
David Wright, oo ah agaasime iyo saynisyahan sare oo ka tirsan Ururka Saynisyahanada walaacsan ayaa ku tilmaamay heshiiska INF inuu yahay guul weyn oo diblomaasiyadeed oo u soo martay waddo dheer oo lagu badbaadinayo adduunka.
“Xaqiiqda ah in Mareykanka iyo Midowga Soofiyeeti ay xilligaas awoodeen inay heshiis gaaraan waxay ahayd horumar aad u weyn. Waxay dadka siisay rajo aad u badan in xitaa waxyaabo u ekaa inay ahaayeen nooc ka mid ah dhibaatooyinka aan la xalin karin ee u dhexeeya laba quwadood oo waaweyn oo ku xirmay Dagaalkii Qaboobaa, waxaa jirtay hab looga baxo taas oo ah wada xaajood, “ayuu yiri Wright.
“Haddii Maraykanku uu meesha ka baxo, waxay u badan tahay inay kordhiyaan tirada gantaallada adduunka, waxayna u badan tahay inay sii xumeeyaan kalsoonida labada dal iyo heerka kharashka ay galiyeen taas oo loogu talagalay in loogu hortago ama la barbardhigo waxa dhinaca kale uu sameynayo. ”
Maay 2020, Mareykanka wuxuu ka baxay heshiiska hawada sare ee 1992-kii
Madaxweynaha Mareynkanka ee wakhtigaa Donald Trump ayaa go’aansaday in uu Maraykanka ka baxo heshiiskii hawada sare ee 1992-kii, kaas oo u oggolaanaya waddammada in ay ku duulaan dhulalka midba midka kale si ay u sameeyaan duulimaadyo indho-indhayn ah oo aan hubaysnayn.
Heshiiskii 1992 ayaa u oggolaanaya 34-ta waddan ee xubnaha ka ah inay sameeyaan ogeysiis gaaban, aan hubaysnayn, duullimaadyo sahan ah oo ku socda waddamada kale si ay u ururiyaan xogta ciidamadooda iyo dhaqdhaqaaqyadooda.
Maamulka Trump ayaa ku tilmaamay xayiraadaha Ruushka ee duullimaadyada Open Skies sababta ay u doonayeen inay uga baxaan heshiiska, iyagoo ku eedeeyay Moskow inay soo rogtay xaddidaad duullimaadyada u dhow Kaliningrad, oo ah aagga u dhexeeya Poland iyo Lithuania halkaas oo millatariga Ruushku ku hayo joogitaanka xooggan.
Mareykanka ayaa sidoo kale ku eedeeyay Ruushka in uu diiday duulimaadyo 6.2 mayl u jira xudduudda Joorjiya iyo Ruushka, iyo in uu diiday duulimaad hore oo la ansixiyay oo dul maray dhoolatus militari oo weyn oo Ruushku sameeyay.
Warbixin dheer oo uu soo saaray bishii Maay oo uu ku faahfaahiyay go’aanka Mareykanka ee ka bixitaanka heshiiska, ayuu xoghayaha arrimaha dibadda Mike Pompeo ku sheegay in Mareykanku uu fahamsan yahay in reer Yurub ay weli qiimeeyaan heshiiska, isagoo sheegay in taasi ay ka mid tahay sababihii Mareykanka uu ugu sii jiray heshiiska in muddo ah inkastoo Moskow aysan dooneyn in loo hoggaansamo.
Heshiisku wuxuu siiyay xulafada Maraykanka iyo la-hawlgalayaasha iyada oo aan lahayn awood casri ah oo dayax-gacmeedka hab ay ku soo ururiyaan oo ay wadaagaan – dhammaan dalalka xubnaha ka ah waxay heli karaan sawirada lagu soo ururiyey duulimaadyada.
Saraakiisha Pentagon-ka ayaa CNN u sheegay in milatariga Maraykanku uu doonayo in uu la wadaago qaar ka mid ah xogtiisa sirdoon iyo xog-uruurinta hantida sida dayax-gacmeedka oo ay la wadaagaan xulafada Yurub si ay gacan uga geystaan magdhow kasta oo lumiyo xogta muhiimka ah ee joojinta duullimaadyada Open Skies.
Maamulka Trump ayaa si la mid ah uga baxay Heshiiskii Ciidamada Nukliyeerka ee Dhex-dhexaadka ahaa ee ku saabsan waxa Mareykanka iyo dhammaan xubnaha NATO ay sheegeen in Ruushka uu ku xad-gudbay heshiiska sababo la xiriira soo gelinta Moskow ee gantaallada riddada dhexe, ee awoodda nukliyeerka ah.
Si kastaba ha ahaatee, halka xulafada Ameerika ee Yurub ay taageereen go’aanka ka bixitaanka INF Treaty, ma jirto taageero noocaas ah oo loo soo bandhigay go’aanka maamulka Trump ee ka bixitaanka Open Skies. Kow iyo toban waddan oo xubnaha ka ah ayaa sidoo kale soo saaray bayaan ay ku muujinayaan “in ay ka xun yihiin” go’aanka maamulka Trump, kaas oo sidoo kale iska caabin kala kulmay sharci-dajiyayaasha Mareykanka ee labada dhinac.
Noofambar 2020, Mareykanka ayaa ka baxay heshiiskii Paris
Maraykanku wuxuu si rasmi ah uga baxay heshiiskii Paris, isagoo fulinaya ballan-qaadkii hore ee Trump ee ahaa inuu ka baxo gaaska labaad ee ugu weyn adduunka ee ku saabsan heshiiska caalamiga ah ee lagula dagaallamayo isbeddelka cimilada.
Patricia Espinosa, oo ah xog-hayaha fulinta ee Qaramada Midoobay ee Heshiiskii Isbeddelka Cimilada (UNFCCC) ayaa tirri “Ka bixitaanka Maraykanku waxa uu ka tagi doonaa nus ka mid ah nidaamkayaga, iyo dadaalka caalamiga ah ee lagu gaarayo hadafyada iyo hamiga heshiiskii Paris.”
Maraykanku weli waxa uu sii ahaanayaa qayb ka mid ah UNFCCC. Espinosa ayaa sheegtay in jirku uu “diyaar u noqon doono in uu Maraykanka ka caawiyo dadaal kasta si uu dib ugu biiro heshiiskii Paris”.
Trump ayaa markii ugu horeysay ku dhawaaqay inuu doonayo inuu Mareykanka ka baxo heshiiska bishii Juun 2017, isagoo ku dooday inuu wiiqayo dhaqaalaha dalka. Maamulka Trump ayaa si rasmi ah u ogeysiiyay ka bixitaanka Qaramada Midoobay bishii Nofeembar 4, 2019, kaasoo qaatay hal sano in uu dhaqan galo.
‘Fursad dhuntay’
Diblomaasiyiinta cimiladu hadda iyo kuwii hore waxay sheegeen in hawsha xakamaynta kulaylka caalamiga ah ee heerar nabdoon ay noqon doonto mid adag la’aanteed awoodda dhaqaale iyo diblomaasiyadeed ee Maraykanka.
Tanguy Gahouma-Bekale, oo madax u ah kooxda gorgortanka ee kooxda Afrika ee wada hadalada cimilada aduunka ayaa yirri “Tani waxa ay noqon doontaa fursad luminaysa dagaal caalami ah oo wadajir ah oo lagaga soo horjeedo isbedelka cimilada.”
Ka bixitaanka Mareykanka wuxuu sidoo kale abuuri doonaa dhaqaalaha cimilada adduunka, Gahouma-Bekale ayaa yiri, isagoo tilmaamaya ballan-qaadkii madaxweynihii hore ee Mareykanka Barack Obama ee ahaa in uu ku biiriyo $3bilyan sanduuqa lagu caawinayo wadamada nugul wax ka qabashada isbedelka cimilada, balan qaadkaasina wuxuu dhiibay Mareykanka $1 Bilyan oo kali.
“Caqabadda lagu doonayo in lagu xiro farqiga hamiga caalamiga ah ayaa noqda mid aad u badan, aad u adag muddada gaaban,” ayuu yiri Thom Woodroofe, oo ah diblomaasi hore oo ka tirsan wadahadalada cimilada ee Qaramada Midoobay, hadda lataliye sare oo ka tirsan Machadka Siyaasadda Bulshada ee Aasiya.
Si kastaba ha ahaatee, qiiqa hawada sare ee kale ayaa labanlaabmay ficilka cimilada xitaa iyada oo aan la dammaanad qaadin in Maraykanku uu raaci doono. Shiinaha, Jabbaan iyo Kuuriyada Koonfureed ayaa dhammaantood ballan qaaday inay noqdaan dhexdhexaad kaarboon – oo sidoo kale ahaa ballanqaad uu horay u sameeyay Midowga Yurub.
Ballanqaadyadaas ayaa gacan ka geysan doona in la dhaqaajiyo maalgelinta kaarboon-yar ee weyn ee loo baahan yahay si loo xakameeyo isbeddelka cimilada. Haddii Maraykanku uu dib u soo galo heshiiskii Paris, waxay siin doontaa dadaalladaas “toogasho weyn oo gacanta ah”, ayuu yirri Woodroofe.
Maal-gashadayaasha Yurub iyo Mareykanka oo haysta hanti dhan $30 tirilyan oo doollar ayaa ku booriyay in si degdeg ah dib ugu biiro heshiiskii Paris, waxayna uga digeen waddanku inuu halis ugu jiro inuu dib uga dhaco tartanka caalamiga ah si loo dhiso dhaqaalajha hooseeya.
Saynis yahanadu waxa ay sheegeen in dunidu ay tahay in ay si aad ah u jarto qiiqa hawada sii daaya tobankan sano si looga fogaado waxyeelada ugu daran ee kulaylka adduunka.
Kooxda Rhodium waxay sheegtay 2020, Maraykanku uu ka hoosayn doono boqolkiiba 21 heerarka 2005. Waxay intaa ku dartay in maamulka labaad ee Trump, ay rajaynayso in qiiqa Maraykanka uu kordho in ka badan 30 boqolkiiba ilaa 2035 marka loo eego heerarka 2019.
Aqalka Cad ee Obama ayaa ballan qaaday inuu dhimayo qiiqa Maraykanka 26-28 boqolkiiba marka la gaaro 2025 marka loo eego heerarka 2005 ee heshiiskii Paris.
Maarso 2021, Turkiga wuxuu ka baxay heshiiska Golaha Yurub ee Axdiga ka hortagga iyo la dagaallanka xad-gudubyada ka dhan aha haweenka iyo rabshadaha qoyska
Digreeto madaxweyne oo lagu daabacay wargeyska rasmiga ah 20-kii Maarso, Turkigu waxa uu si lama filaan ah uga baxay Golaha Yurub ee Axdiga ka hortagga iyo la dagaallanka xad-gudubyada ka dhanka ah haweenka iyo rabshadaha qoyska si lama filaan ah laakiin aan ahayn tallaabo lama filaan ah.
Heshiiska ayaa lagu saxiixay Sebteembar 2011 magaalada Istanbul waxaana loogu magac daray magaalada. Turkiga ayaa ahaa dalkii ugu horeeyay ee cod aqlabiyad leh ku ansixiyay baarlamaanka, waxaana ku xigay 11 wadan oo Yurub ah. Wuxuu dhaqan galay Agoosto 2014.
Taageeraha ugu weyn ee shirweynaha ayaa ahaa Ururka Haweenka iyo Dimuqraadiyadda, ama KADEM, oo ay madax ka tahay gabadha yar ee Madaxweyne Recep Tayyip Erdogan. Axdiga Istanbuul waa heshiis si sharci ah loo fulinayo oo dhinacyadiisa ay ku qasban yihiin inay ka hortagaan, baaraan, oo ciqaabaan xadgudubyada ka dhanka ah haweenka. Habka hirgelinta waa la kormeeraa oo la qiimeeyaa.
Kadib 2012, Turkigu waxa uu qaatay sharciga No 6284 si loo ilaaliyo qoyska loogana hortago xadgudubyada ka dhanka ah haweenka. Xisbiga talada haya ee AK ayaa kor u qaaday qorshe hawleedkiisa qaran ee sinnaanta jinsiga, wuxuuna xoojiyay sharciyadiisa.
Sidaa darteed ka bixitaanka Turkiga ee heshiiska ayaa dhaleeceyn ka dhex dhalisay mucaaradka, kooxaha xuquuqda iyo xitaa taageerayaasha xisbiga talada haya, kuwaas oo niyad jab ku riday.
Hogaamiyeyaasha Golaha Yurub ayaa sheegay in ujeeddada heshiisku ay tahay in laga hortago xadgudubyada ka dhanka ah haweenka, ilaalinta dhibanayaasha iyo maxkamadaynta dembiilayaasha. Waxay ilaalinaysaa xuquuqda aasaasiga ah ee haweenka ee nolol xor ah oo rabshado ah iyo ka tagista waxay ka reebaysaa Turkiga iyo haweenka Turkiga qalab muhiim ah oo ay kaga hortagaan rabshadaha ka dhanka ah.
KADEM ayaa markii dambe soo saartay bayaan ku saabsan tallaabadaas. “Sharciyada iyo qaab-dhismeedyadu waxay beddelaan oo horumariyaan taariikhda. Muhiimadu waa in aan dib loo qaadin marka ay timaado tacadiyada ka dhanka ah haweenka. Arintan oo kale waa wax aan la is weydiin karin”.
Mas’uuliyiinta xisbiga AK ayaa sheegay in taa beddelkeeda ay ku dhawaaqi doonaan axdi loogu magac daray Ankara Consensus kaas oo la doonayo in looga hortago xadgudubyada ka dhanka ah haweenka.
Waa maxay sababta ka bixitaanka?
Sabaha dhaliyay dhacdadan waxay dib ugu noqonaysaa xagaagii 2020 markii madaxweynaha Turkiga uu go’aansaday inuu madxafka caanka ah ee Istanbul, Hagia Sophia, ama AyasofIya, uu dib ugu celiyay in masjid laga dhigo. Mucaaradka Madaxweyne Erdogan ayaa dhaleeceeyay tillaabada, iyaga oo ku tilmaamay dadaal lagu xoojinayo saldhiggiisa awoodeed ee ka dhex jira muxaafid diimeed iyo codbixiye qaran, iyadoo dowladdiisa ay la halgameysay hoos u dhac dhaqaale iyo masiibo caalami ah oo ay billowday inay lumiso taageerada shacabka.
Baaqyadii ugu horeeyey ee ahaa in laga baxo Axdiga Istanbuul waxa ay ka yimadeen wadaado muxaafid ah oo ku eedeeyay heshiiska in uu wax u dhimayo qiyamka qoyska, siinaya bulshada LGBTQ xuquuq badan iyo ansixinta guurka khaniisiinta. (erayadan LGBT waa erayo la soo gaabiyey waxayna asal u taagan yihiin khaniisad, khaniis, qof lab iyo dhedig isku ah, iyo qof jinsigiisa beddelay.)
Fatma Aksal, oo ah guddoomiyaha guddiga baarlamaanka u qaabilsan fursadaha siman ee ragga iyo dumarka, ayaa sheegtay in xadgudubyada jinsiga ay tahay dhibaato weyn oo ay tahay in si heer caalami ah wax looga qabto. Waxay sheegtay in xisbiga talada haya ee AK oo ay xubin ka tahay uu u arko dambi ka dhan ah bini’aadantinimada. Iyada, go’aanka ah in la baabi’iyo Axdiga Istanbul waxa uu faa’iido u yeelan doonaa dalka oo dhan.
“Ma fulin karno wax sababtoo ah Yurub ayaa nagu soo rogtay. Ma jiraan wax aad kaga dayan karto Yurub xagga dumarka. Waxay leedahay heerarka ugu sarreeya. Horay waxaan baarlamaanka ugu sameynay guddi sahamin ah oo baaritaan ku sameeya xadgudubyada ka dhanka ah haweenka iyadoo la adeegsanayo amar madaxweyne,” ayay u sheegtay Al-Jazeera.
Inkastoo Fatma Aksal ay sheegtay in arrintu ay ka sarreyso siyaasadda oo daacadnimadu ay tahay furaha kaliya ee xalka, waxay ku doodday in qaybo ka mid ah heshiiska ay ka soo horjeedaan qiyamka qoyska ee Turkiga.
Laakin xubin ka tirsan baarlamaanka Aylin Nazliaka oo ka tirsan xisbiga ugu weyn mucaaradka CHP ayaa sheegay in dhammaan xisbiyada siyaasadeed ee Turkiga oo dhan ay ku hanweyn yihiin diyaarinta iyo saxiixa Axdiga Istanbul.
Waxay u sheegtay Al-Jazeera: “Xisbiga talada haya ayaa hadda is burinaya. Sharciga No 6284 wuxuu tilmaamayaa heshiiska. Burintaas ayaa wiiqaysa sharcigan. Qofna ma xaqiijin karo inaysan burin doonin. Heshiiskani waxa uu dammaanad u yahay haweenkeenna.”
Aylin Nazliaka ayaa meesha ka saartay sheegashada dadka naqdiya heshiiska kuwaas oo soo jeedinaya in ragga la xirro iyada oo lagu salaynayo hadallada haweenka in kasta oo amar horudhac ah uu jiro. “Ma jiro qodob heshiiska ku jira oo dhiirigelinaya furriinka, rabshadaha, ama khaniisnimada. Ragga waxaa lagu duufsadaa guriga haddii ay dhacdo rabshad qoys, hanjabaad ama dembi.”
Febraayo 2022, Ruushka ayaa ka baxay heshiiska hawada sare
Ruushka ayaa sidoo kale ka baxay heshiiska hawada sare. Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa bayaan ay soo saartay ku sheegtay in ka bixitaanka Mareykanka ee heshiiska hawada furan sanadkii hore “ay si weyn u kordhisay dheelitirka danaha dowladaha saxiixay”, iyadoo intaa ku dartay in soo jeedinta Moskow ee ah in heshiiska lagu sii jiri ka dib bixitaanka Mareykanka uu ahaa mid qabow oo garabka Washington xulafo la ah.
Heshiiska waxaa loogu talagalay in lagu dhiso kalsoonida Ruushka iyo Galbeedka iyada oo u oggolaanaysa heshiiska in ka badan saddex darsin saxiixayaasha inay sameeyaan duulimaadyo sahan ah oo ku saabsan dhulalka midba midka kale si ay u ururiyaan macluumaadka ku saabsan ciidamada iyo dhaqdhaqaaqyada.
Wasaaradda arrimaha dibadda ee Ruushka ayaa sheegtay in Moskow ay hadda bilaabayso tilaabooyin habraacyo khuseeya oo ay kaga baxayso heshiiska.
Madaxweynaha Mareykanka Donald Trump ayaa ku dhawaaqay in Washington ay dooneyso inay ka baxdo heshiiska hawada furan bishii Maay 2020, isagoo ku dooday in xadgudubyada Ruushka ay ka dhigeen mid aan loo dulqaadan karin in Mareykanka uu sii ahaado xisbi. Maraykanku waxa uu dhammaystiray ka bixitaankiisii heshiiska bishii Nofeembar 2020.
Ruushka ayaa beeniyay in uu jabiyay heshiiskaas oo dhaqan galay sanadkii 2002. Midowga Yurub ayaa ku booriyay Mareykanka in uu dib u eego waxa uuna ugu baaqay Ruushka in uu ku sii jiro heshiiska.
Moskow ayaa ku doodday in ka bixitaanka Mareykanka uu meesha ka saarayo ammaanka caalamka, taasoo adkeyneysa in dowladuhu ay fasiraan ujeedooyinka dalalka kale, gaar ahaan xiisadda Ruushka iyo Galbeedka ka dib markii Ruushka uu la wareegay gobolka Crimea ee Yukrayn 2014-kii.
Noofambar 2022, 7 Waddan ayaa ka baxay Heshiiska Axdiga Tamarta
Noofambar 18 2022, iyada oo raacaysa wadadii Poland, Spain, Netherlands, France, Slovenia, iyo Jarmalka, Luxembourg waxay noqotay waddankii toddobaad ee ku dhawaaqa qorshayaasha lagaga baxayo Heshiiska Axdiga Tamarta (ECT) ee iskaashiga caalamiga ah ee qaybta tamarta.
Faransiiska ayaa noqday waddankii ugu dambeeyay ee ka baxa heshiiska muranka dhaliyay ee heshiiska tamarta (ECT), kaas oo ka ilaaliya maalgashadayaasha shidaalka isbeddelada siyaasadeed ee khatar gelin kara faa’iidadooda. Isagoo ka hadlayay ka dib shir-madaxeedka Midowga Yurub ee Brussels madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron, wuxuu yiri: “Faransiiska wuxuu go’aansaday inuu ka baxo heshiiska tamarta.”
Hadalka Madaxweyne Macron wuxuu daba socdaa codbixinta baarlamaanka Poland uu kaga baxayo heshiiska 52-ka waddan iyo ku dhawaaqida Spain iyo Nederland ee ay sidoo kale doonayeen inay ka baxaan heshiiska.
Xulafada Macron ee Brussels, MEP-ga Faransiiska Pascale Canfin, wuxuu yiri: “Waxaan u baahanahay inaan ka baxno heshiiska tamarta sababtoo ah waxaan ku dhamaaneynaa dacwooyinka shirkado caalami ah iyada oo loo marayo maxkamado gaar ah oo naga hortagaya fulinta siyaasadaha cimilada.”
Komishanka Yurub ayaa soo jeediyay “casriyeyn” heshiiska ah, kaas oo soo afjari doona qoraalka maxkamadaha maalgashadayaasha qarsoodiga ah ee heshiiska ee u dhexeeya xubnaha Midowga Yurub. Qorshahaas ayaa la filayaa in looga hadlo kulan ka dhacayay.
Sarkaal ka tirsan dowladda Faransiiska ayaa sheegay in Paris aysan isku dayi doonin in ay hor istaagto qorshaha casriyeynta ee Midowga Yurub ama kulanka Mongolia. “Laakiin wax kasta oo dhaca, Faransiisku wuu ka baxayaa heshiiska,” ayuu yirri.
Ka bixitaanka Faransiiska waxay qaadan doontaa qiyaastii hal sano in la dhammeeyo, wakhtigaas, dooda Paris waxay u badan tahay inay u gudbi doonto siyaabaha dhexdhexaadinta ama yaraynta muddada “qorrax dhaca” ee ECT kaas oo u oggolaanaya dacwooyinka dib-u-indha indheynta. Horumarka laga gaaray arrintan ayaa ilo ku dhow dhow wada xaajoodyada sharciyeed ee socda u maleynayaan inay suurtagal tahay.
Heshiiska charter-ka tamarta waxaa la dejiyay 1994 si loo ilaaliyo shirkadaha tamarta galbeedka ee ka shaqeeya dalalkii hore ee Soofiyeedka. Waxay u ogolaataa maalgashadayaasha inay dacweeyaan dawladaha dejinaya siyaasadaha wiiqi kara soo celinta maaliyadeed ee la filayo. Si kastaba ha ahaatee, dhaleecayntu waxay qiyaaseen in kharashka ugu dambeeya ee magdhowga shirkadaha shidaalka laga yaabo inuu kordho in ka badan trillion dollar ah.
Febraayo 2023, Ruushka ayaa ka baxay inuu ka baxayo heshiiska START ee Maraykanka kaas oo yareynaya oo xaddidaya hubka nukliyeerka ee waddan kasta.
Madaxweynaha Ruushka Vladimir Putin ayaa ku dhawaaqay in Ruushku uu joojinayo ka qaybgalka heshiiska cusub ee START, oo ah tiirkii ugu dambeeyay ee xakamaynta hubka nukliyeerka ee Moscow iyo Washington, kaas oo xaddidaya hubkooda istaraatiijiga ah ee nukliyeerka. Heshiiskaan ayaa waxaa la saxiixay 2010, New START Treaty ayaa xaddidaya tirada madaxyada istaraatiijiga ah ee nukliyeerka ee Mareykanka iyo Ruushka iyo geynta gantaalada dhulka iyo badda hoostiisa ku saleysan iyo kuwa wax duqeeya si loo gaarsiiyo goobaha weerarka lala damcaayo.
“Arrintan, waxaa igu qasbay inaan maanta ku dhawaaqo in Ruushku uu joojinayo ka-qaybgalka heshiiska istiraatijiyadeed ee hubka weerarka ah,” ayuu Putin ku yirri khudbaddiisii sannadlaha ahayd ee uu qaranka u jeediyay, hal maalin uun ka dib markii madaxweyne Joe Biden uu booqasho lama filaan ah ku tagay dalka Yukrayn.
Qudbadiisii dawladeed ee mudada dheer dib loo dhigay, mudane Putin waxa uu Ruushka iyo Yukrayn ku tilmaamay dhibanayaal laba heshiis oo reer galbeed ah. Waxa uu sheegay in Ruushka, uusan ahayn Yukrayn, uu yahay midka u dagaallamaya jiritaankiisa.
Khudbadda ayaa ku celisay cabashooyin badan oo uu hoggaamiyaha Ruushku si joogto ah u soo bandhigay si uu cudurdaar ugu noqdo dagaalka aadka loo cambaareeyay oo uu iska dhega tiray dalabaadka caalamiga ah ee ahaa in uu dib uga laabto aagga la haysto ee Yukrayn.
Heshiiska cusub ee START, oo markii ugu horreysay la saxeexay Abriil 2010, ayaa xaddidaya Maraykanka iyo Ruushka in ka badan 1,550 madaxyada nukliyeerka ah la geeyo nidaamyada gudbinta sida gantaalada ballistic-ga ee qaaradaha, gantaalaha ballistic-ga ee badda hoostiisa laga rido ama bambaanooyin culus.
Maraykanka iyo Ruushka labaduba waxay awoodaan in ay geeyaan wax ka badan madaxyada nukliyeerka ee loo qoondeeyay iyada oo Washington iyo Moskow ay leeyihiin isku darka in ka badan 13,000 oo madaxyada dagaalka ah – oo ka dhigaya qiyaastii 90% hubka nukliyeerka adduunka, sida lagu sheegay xogta ay bixisay Ururka Xakamaynta Hubka.
Ka dib tartankii hubka nukliyeerka ee inta badan soo afjaray burburkii Midowgii Soofiyeeti, Qaramada Midoobay waxay ku riixaysay hub ka dhigista nukliyeerka iyo madaxyada dagaal ee caalamiga ah ayaa hoos u dhacay tan iyo markii ay gaareen heerkoodii ugu sarreeyay 1985, markii in ka badan 70,000 oo madaxyada dagaalka lagu qiyaasay inay ka kooban yihiin caalamka kaydadka hubka.
Qudbada Putin ayaa ku soo beegantay saddex maalmood ka hor sannad guuradii koowaad ee ka soo wareegtay duulaankii Ruushka ee Yukrayn.
Ruushka ayaa sii waday weerarka uu ku hayo Yukrayn sanadkii la soo dhaafay in kasta oo ay reer galbeedku cunaqabatayn iyo khasaare ka soo gaareen dagaalka. Difaaca dalka Yukrayn ayaa waxaa taageeray dalal kale oo badan, kuwaasoo intooda badan ku sugan Galbeedka.
Tixraacyada:
Al-jazeera, Guardian, The Hill, Financial Times, iyo Diblomaasi.com
Aragtida Indheergaradka
Aragtida shirqoolka iyo caqliyadda ugub ee dhalanteedka waayahan
Waligaa ma maqashay aragtida shirqoolka? Halkaan waxaa laguugu soo koobay xaqiiqooyin ku salaysan macnaha iyo ujeedka lagala jeedo aragtida shirqoolka.
Hordhac
Ugu horeyntii maanta waxaynu sii balaaran uga hadli doona isbeddelada afkaareed iyo caqliyadeed ee ay sabaabeen isku-milanka aragtiyeed ee laga soo waarido ama laga fasiro dhacdooyiinkii iyo shirqoolladii wakhtiyadii kala duwana ee sooyaalka dhacay, iyo siddoo kale wajiyada dadban ee xaqiiqooyinka shirqoollada loo buriyo, isla markaana loogu sameeyo wajiyo qaldan, iyado la isticmaalayo habka fasiraada ugub ee xaqiiqo-beeninta ah ee lagu magacaabo “Aragtiyaha shirqoolka ama (conspiracy theory)”, Af-qalaad ahaan. Haddaba inta aynaan uu gudo-gelin mawduuceenan, horta aynu qeexno macnaha shirqoolka ama dabin-qoolka!?
Shirqool ama Dabin-qool
Macnaha shirqoolku ama fulinta dhacdooyinka caqliyadda baaran-daga leh ee ku habsadda caalamka, waa falal iyo dhacdo wakhti hore laga sii baaran dagay fulintooda, loona cayimay wakhtiyada ugu haboon ee lagu fulin karo, laguna fulinayo siyaasad gaar ah ama shakhsiyaad gaar ah, iyadoon arrinkaas la dhaadaneyn oo meel walba oo aagagga nolosha ah lagu fulinaayo , waana arrimo qarsoon oo aan inta ka horeysa fulinta shirqoolka, laga ilaalinayo in siraha qarsoon ee shirqoolka la ogaan karo. shirqoolku waa xaalad bini’adantinimada guud ee aadamaha saameyn kuu yeelata, marka laga eego dhinacyada nolosha, se dhacdoonyinkaas ayaan noqon kara, Qaabab ruuxi ah, mid siyaasadeed, iyo Shirqoollada Dhinaca Akhlaaqiyaadka iyo aqoonta. Waana nuxur qarsoon oo looga dan leeyahay cabsi gelinta iyo maan qabsashada dadweynaha caalamka, badana waxay bulshadu ka haysata Qolyaha ama shakhsiyaadka maleegay dhacdooyiinka shirqoolleed, fikrad ah kuwa wax dulmiya oo xagjirin ah. Sido kale shakhsiyaadka aadka uu dhaleeceya, isla markaana kashifa dabinada qolyaha dahsoon, ayaa qudhoodaba lagu eedeya maleegida shirqoolka, balse waa shakhsiyaad ka bari’i ah, oo kaliyaata la doonayo in ayna xogta dhabta ah la wadaagin bulshada.
Aragtida Shirqoolka
Macnaha aragtida shirqoolku:- waa isku dayga fikrad ahaaneed ee aaminaad, aragti, ama cabiritaan ee lagu fasiraayo ama lagu qiyaasi karo falalka iyo shirqoollada Dhacay in sifooyin dhowr ah lagu asteeyo, iyaadoon lo hayn caddaymo sii sax ah uu shaacinaya habka shirqoolku uu dhacay, iyo Xogta dhabta ahba. balse fikradahaas shakhsi ee la is weydaarsanayo waa qaar badanka sii cad isku burinaya marka dhinaca bulsheed, aragtiyeed iyo siyaasadeedba laga eego, balse muhimaddu waa in qolyaha dahsoon ee ajandaayasha caalamka dejiya ay abuureen afkaar mira-habaabin oo dhaadashada xaqiiqooyinka ku baajinayaan, waana hadaf ay qolyahaasii ka leeyihin inay fikradahu isburiyaan sii ay tuhun iyo eedeyn gaar ah loogu sameeyo bulshooyinka aaminsan aragtiyaha shirqoolleed oo badana muslimku uu badanyahay, waana xaqiiq jirta oo muslimintuba ku baraarugeen. Badana qolyaha shirqoollada fuliyay waxay xogta dhabta ah ee dhacdada uu badalaan waji been abuur ah, iyado loo adeegsanayo warbaahinta caalamka ee kala duwan, iyo baraha bulshada, sido kale waxay isticmaalan hababka afkaarta ama fikrad gudbineed ee filimaanta iyo muuqaallada ee laga matalay dhacdadaas iyado lagu saleynayo fikrado been abuur ah, oo aan sal iyo raad toona laa lahayn nuxurka saxda ah ee shirqoolka.
Badana dhacdooyinka muhimka ah, waxa sii dadban ugu lug leh maleeg-yahanada/Qorshe-dajiyaasha shirqoollada qarsoodiga ah iyo qolyaha qarsoodiga ah (maasooniyadda), balse dhacdooyinkaasi malaha fasiraado dhab ah oo lagu tuhminayo falalkaas dhacay in ay iyagu ka danbeyeen waana arrin xasaasi ah marka loo eego aragtida iyo fasiraadaha bulshada dhexdeeda ah, waayo waa wax ay iyagu fuliyeen qorshihiisa iyo Qoolitaankisa. Waxaana jira fikrado badana isburinayaa oo ku dhex faafay bulshada caalamka, oo ah in umaddaha kale ay sii indho la’aan ah uu aamineen in umaddaha muslimka ihi ay aamiinsanyihiin In shirqool loo maleegayo, oo ay mira-habaabinayan umaddooda, sii taasina uu dhicina waa in aanay muslimka dheg u taagin, oo mar walba oo aragtiyaha shirqoolka ah ee kaga imanaya bulshooyinka islaamiga ah aanay sinaba uu aaminin. Oo halkana waxa sii cad uga dhex arki kartaa in qolyahan qarsoodiga ihi ay doonayan in la isku dhex qariyo xaqiiqooyinka dhabta ah iyo wajiyada been abuurka ah ee ay uu sameeyeen aragtida saxan ee shirqoolka. tanina waxay cadeyn uu tahay, waa in aanay dooneyn in la ogaado sirahooda shirqoolnimo ee ay jidka ugu sii saxartirayaan hirgelinta nidaamka cusub ee caalamka (NWO).
Dadka dhinaca taariikhda iyo geedi socodka siyaasadeed ku dhex jira ama ogi waxay aad ugu nugul yihiin aaminaada iyo la qabatinka aragtiyaha shirqoolka. Badana qolyaha reer galbeedku waxay sii dadban uu dhaleeceeyaan dalalka bariga dhexe ee ay ka jiraan aragtiyaha shirqoolka ee ugu saameynta badan, sido kale danta siyaasadeed ee reer-galbeedku ay uga dan leeyihiin waxaa weeye in mu’maraddaha gudeed ee ay iyagu maleegeen in ay dusha uu saaran umadaha islaamka, sii umadaha kale ee caalamku ay fikir qaldan uga qaatan nidaamka dhismeed ee islaamka. Aragtidan shirqoolka waxaa aad loogu isticmaalay dhacdooyiin ay kamid yihiin kacaankii faransiiska, ameerika, burburkii khilaafadi cusmaaniyinta, doontii laga been abuurtay ee titaanik 1912, afgembigii dhicisoobay ee Turkiga ilaa laga soo gaadhayey tuhunadi shirqool ee COVID-19. Aragtidan ayaa markii ugu horeysay uu shaaciyay taariikhyahankii reer america ee Richard Hofstadter isagoo tixraacayay fikradaha soo jeedineed ee aragtiyaha guud ee bulshada.
Taariikh ahaan, aragtiyaha shirqoolku waxay badana la xiriireen arrimaha ah, dhacdooyinka lama filaanka ah, cunsuriyadda, dilalka waaweyn, dagaalada iyo xasuuqyada, kacdoonada, afgembiyada iyo dhammaan falalka muuqaallada kala duwan leh. Aragtidan shirqoolku waxay aad hanaqaaday wakhtiyadi colaadaha ee soddomeedyadi iyo afartan-meeyadi( 1930s -1940s) ee qarnigii 20aad, waxaanay caan ka noqotay warbaahinaha caalamka, iyadoo u soo ifbaxay dhaqan dhaqameedkani dabayaaqadii qarnigii 20aad iyo horaantii qarnigii 21aad. Waana silsilad aragtiyeed soo taxnayd in ka badan 70 sano oo xiriir ah.
Asalka Ereybixinta Aragtida Shirqoolka
Robert Blaskiewics oo ahaa dhakhtar dhinaca daaweynta uurku-jirta sido kalena ahaana daraaseeye sooyaal ayaa sheegay in ereybixinta (conspiracy theory) la isticmaali jiray horaantii qarnigii 19aad wuxuuna sido kale raaciyay in isticmaalka ereybixintani ay ahayd dhif iyo naadir oo xilligaas way adkayd in la maqla ereybixintan ugub. Sido kale, Sida laga soo xigtay daraasad uu sameeyay Andrew McKenzie-McHarg, Taas bedelkeeda wuxuu sheegaya in qarnigii 19aad ereybixinta (conspiracy theory) loo fasiri jiray inay tahay aragti iyo dajin xeelad dabin ama shirqool la doonayo in la fuliyo, waxaana uu si raaciyay in macno ahaan xilligaas loo fasiran jiray tabanaan iyo toganaan labada, oo aanay lahaan jiran fasiraado kale.
Ereygan “aragtida shirqool” laftiisu waa mawduuc nidaam-fikreed la sheegay in ereygan ay caan ku ahaayeen CIA-da maraykanku sii ay uu yareyso aaminaadaha xadka ka baxay ee ay qabeen shakhsiyaadkii aaminsana dabinada shirqoolka ah ee xilligaas maraykanka ka jiray, waxaana kamid ahaa shakhsiyaadkaas kuwii dhaleeceeyn jiray Guddigii Warren ee loo xilsaaray inay soo baaran shirqoolkii dilka ahaa ee lagu fuliyay madaxweynihii 35aad ee maraykanka ee John F. Kennedy. Aqoonyahankii siyaasadeed ee Lance DeHaven-Smith wuxuu ku sheegay buuggiisa (Conspiracy theores in America), in isticmaalka ereybixintani ay sii dadban uu la falgashay luuqadda maalinlaha ah ee dadka maraykanka wixii ka dambeeyey 1964kii, sanadkan oo ah sanadkii ay guddigii warren (warren commission) ay soo saareen natiijooyinkoodi baarista ahaa ee dilkii John F Kennedy, waxaana xilligaas aad uu batay isticmaalka warbaahintu isticmaalaysay ereybixintan (conspiracy theory). Si kastaba ha noqote waxaa soo jeedintii DeHaven-Smiths aad uu dhaleeceyey Michael Butter oo ah barre dhiga culuumta suugaanta iyo sooyaalka dhaqanka ee jaamacadda (Tübingen University). Waxaana uu Michael dhaleecayntaas uu cuskanayay dukumiinti loo diray CIA-da oo deHaven-Smith uu tixraacay, dukumentigan oo ku saabsana Dhaleeceynta loo jeedinayay natiijadii ay soo saareen guddigii warren (Warren Report) – oo markii dambe si toosa loo sii daayay natiijadii dilka sanadkii 1976kii, kadib codsigii Xorriyadda Macluumaadka ah ee bulshadu ku dalbanaysay sii ay uu ogaadaan natiijada shirqoolkii 1963kii.
Aaminaadaha dadyowga iyo Aragtida Shirqoolka
Aaminaadaha shirqoolku waxay aad ugu baaheen adduunka oo dhan, waxaana jira aragtiyooyin shirqool oo badana marka gorfeyn dhinaca fikirka adag ee (critical thinking) lagu darso ay ugu dambeyntii ku muuqanayso in xaqiiqada aragtiyahaasi ay run yihiin, waxaana kamid ah aragtiyahaasi, aragtida ku saabsan tiknoloojiyadda ee tilmaamaysaa in tikniyoolajiyadda casriga ah lafteedu inay tahay nooc kamida ah sixirka ugub, oo ay ujeeddadeedu tahay in lagu waxyeelleeyo ama la xakameeyo garaadka aadamaha.
Waxaana jirta aragti labaad oo Shiinaha gudahiisa ah oo sheegaysa in tiro dhacdooyin ah, oo ay kamid ahayeen soo ifbixii naasiyiinta iyo hitler, Qalalaasihii dhaqaale ee Eeshiya ee 1997kii iyo isbeddelka cimileed ee adduunka ay yihiin shirqool ay qorsheeyeen qoyska Rothschild ee yuhuudda ah, waxaanay sido kale qabaan in qorshahaasi uu ahaa qorshe shirqool oo kasoo fulmay qolyaha maasooniga ah jiilalkoodi uu dhaxeeyey 1885kii ilaa 1985kii. Fikradaha ama aragtiyaha shirqoolka badanaa si caadi ah ayaa loo rumeeyaa, qaarkoodna xitaa waxaa aaminsan inta badan dadka badankiisa. Qeyb ballaaran oo ka mid ah xogo isweydaarsiga Mareykanka maanta waxay ay muujinaysa ugu yaraan xoogaa tiro aragtiyo shirqool ah. Tusaale ahaan, daraasad la sameeyay sanadkii 2016kii ayaa lagu ogaaday in 10% dadka Mareykanka ah ay u maleynayaan ama aaminsanyihiin in aragtida shirqoolleed ee xalfinta kiimikada ah (chemtrails nefarious spraying) ay “gebi ahaanba run tahay” halka 20-30% ay u maleynayaan ama aaminsanyihiin inay tahay “xoogaa/yara run ah”. Tani waxay dhigeysaa ama ka dhigantahay ” in 120 milyan oo kamida dadyowga Mareykanka iihii ay aaminsanyihiin aragtida shirqoolleed ee xalfinta kimikada ah (chemtrails nefarious spraying). Sidaas awgeed aragtiyaha shirqoolka waxay sidaas ku noqdeen mowduuc ay xiiseynayaan khubarada cilmiga bulshada, cilmu-nafsiga iyo khubarada dhaqanka.
Xiriirka ka dhexeeya aragtiyaha shirqoolka iyo Xaqiiqada
Aragtiyaha shirqoolku guud ahaan kuma salaysna caddayn iyo xaqiiqooyin, balse waxay xaqiiqo ahaan loo caddeyn kara marka lo helo caddaymo ku filan oo xaqiijiya runnimada aragtida shirqoolka. Sidaanu horey uu soo sheegnayba, aragtida shirqoolku waxay si kadis ah u muujineysaa jiritaanka isbahaysiyo qarsoodi ah oo shaqsiyaad ah waxayna tibaaxaysa qoolitaanada iyo howlahooda dahsoon. Clare Birchall oo ka tirsan jaamacadda King’s College London ayaa ku tilmaamaysa aragtida shirqoolka inuu yahay ” qaab aqooneed caan noqday ama dhacdo turjumid sii xeeladeysan loo fasiray “, halkan Adeegsiga erayga ‘aqoon’ wuxuu ku tusayaa ama ka turjumaya siyaabaha fikradda shirqoolka loogu tixgelin karo aqoon, taaso la xiriirta hababka sharci ee ogaanshaha.
Shirqoolka iyo Aragtiyaha shirqool ee caalamka
Taariikhyahankii reer ameerika ee Richard Hofstadter ayaa kaga hadlay doorka jahwareerka iyo shirqoolka guud ahaan soo maray taariikhda Mareykanka maqaalkiisii 1964kii ee ahaa “The Paranoid Style in American Politics”. Iyo sido kale Buuggii hore ee Bernard Bailyn ” The Original Ideology of the Revolution of America (1967) wuxuuna ku xusayaa in dhacdo la mid ah xilligii Kacaankii Mareykanka laga heli karo wakhtigan Waqooyiga Ameerika , oo wuxuu tibaaxaya in dhacdooyinka qaar ee soo maray taariikhda maraykanka ay la mid noqdeen qaar wakhtiyadan dhaw ka dhacay maraykanka, muuqaal ahaana wuxuu xusaya in tabaha loo fuliyay dhacdooyinka qaari ay isa soo shaabahan oo wuxuu caddayn ahaan uu soo qaatay sheeko faneeddi la qoray 1897kii ee ka waramaysay markabka The Titanic ship ee ugu dambeynta qarqoomaya iyo dhacdadi markabkii Titanic ee badweynta atlantic ku qorqoormey sanadkii 1912kii, waxaana uu isbarbardhig ku sameeyey muuqaalka sheekada Titanic 1897kii iyo muuqaalka dhacdadi qorqoomkii markabkii Titanic ee 1912kii. Waxaana uu Richard Hofstadter ku doodey in shirqoollada qaar ay yihiin dhacdooyin laga sii baarandagay oo ugu dambeyntii sii farshaxan leh loo fuliyay, waxaana uu sii raaciyay hadalkiisa ” in tiro badan oo falal ah oo sii qiyaasan oo asteysan loo fuliyay in aanay aheyn dhacdo dabiiciya oo sii aan ku tala gal ahayn isaga dhacday, balse taas baddalkeed uu yahay qoolitaan laga sii baarandag “. Oo shirqoolku wuxuu ku jaan-go’anyahay tusmo iyo xeelad sii asteysan la isugu biiriyey.
1) Aragtiyaha shirqoolka ee Baririga Dhexe
Aragtida shirqoolku waa astaamo fikireed oo aad ugu baahay dhaqanka iyo siyaasadaha umadaha barriga dhexe sida faarisiyiinta, kurdida iyo Carabta. Kala duwanaanshaha aragtiyeed ee ay qabaan umadahaasi waa qaar ka kala turjumaya waaqica dhaqaale, nololeed, umadeed iyo ka aqooneed ee ay ku suganyihiin, waxaana barriga dhexe ka jira xarumo daraasadeyn ah oo badana lagu lafa guro dhacdooyinka lama filaanka ah ee ka dhanka dhulweynahaasi. Sida ilo warbixineed ay sheegayaan waxaa jira dhowr aragti-shirqool oo xaqiiqo iyo male-awaalba iskugu jira oo ay qabaan umadaha ku dhaqan barriga dhexe. waxaana ka mid ah shirqoolada ku lug leh gumeysiga, Dabinada (Zionism-ka), quwadaha waaweyn, awoodda nukliyeerka ugub, dagaalka saliida (shidaalka), iyo dagaalka ka dhanka ah argagixisada, oo xaqiiqo ahaan loo tixraaci karo dagaal ka dhan ah Islaamka.Tusaale ahaan, waxaa jira qorshe yuhuudeed ay dajiyeen duqowdii yuhuudda ama Borotokoolladi guurtidi Siyoon (Zion), kaaso oo uu hogaaminayay Theodor Herzl. Borotokoolladan oo ah dukumiintiyo xaqiiqo ah oo umadaha caalamku ka aragti bixiyeen, waxaanay sheegeen inuu yahay qorshe Yuhuudeed ku saabsan xukunka yuhuuddu la maaganyihiin adduunkan, qorshahan oo fulitaankiisu ka soo bilaabmo dabayaaqadii qarnigii 19aad. Oo aragtidan shirqoolleed ee Borotokoolladda sahyuunku waa mid xaqiiqo ah, oo muuqaal ahaan ka turjumaya waaqica samankan, oo xaqiiqadiisa waxa si dhab ah loogu akhriyii kara dabinka burburineed ee dunida Muslimka haysta.
2) Aragtida shirqoolka ee Ameerika
Fikradaha ama aragtiyaha shirqoolka siyaasadeed ee Mareykanka ka jira waxaa badanaa lagu qeexaa isla hal mowduuc oo ah, in koox yar oo awood leh isla markaana leh ilaha dhaqaale ee maraykanka ay iskudaydo fulitaanada iyo qorsheynta dhacdooyinka iyo shirqoolada isla markaana ay qariso macluumaadka qarsoon ee dhacdooyinka shirqoollada. Waxaanay badana bulshada maraykanku aaminsanyihiin in duminta iyo burburinta garaadka bulshada maraykanka ku socda yahay qorshe dheer oo ay fuliyeen qolyaha qarsoodiga ah ee maraykanka ku nool. Inta badan, loolanka u dhexeeya aragtida dhabta ah ee shirqoollada iyo aragtiyaha khaldan waa mid keena isku dhacyo bulsheed, qalalaase doorasheed, kala firdhimaad iyo kalsooni darro lagu qabo dowladda, iyo sidoo kale kala qeybsanaan midabeed, iyo mid siyaaseedba. Aaminaadaha iyo faafka aragtida shirqoollada siyaasadeed ee Mareykanka waxay badana ka yimaadan dhammaan dhinacyada, Axsaabta /Xisbiyada, ururada fikradaha /Caqliyadaha (Ideologists), dadyowga kala duwan ee heerarka dhaqan-dhaqaale (socioeconomic), qowmiyadaha iyo jinsiyadaha kala duwan. Harry G.West oo ahaa caalim cilmiga Sooyaalka iyo kuwa kale oo kamida taariikhyahanada maraykanka waxay xuseen in fikradaha shirqoolka ee dadyowga ameerika ay aaminsanyihiin in ay xadka bax noqdeen oo tiro 3,000 oo aragtiyood oo shirqoolka ah ay la kulmeen, caddaymaha qaarkoodna waxay muujinayaan in tiro ballaaran oo dadyowga Mareykan ah ay sii wadaan aaminaadda aragtiyaha shirqoolka. Harry G.West wuxuu sidoo kale isbarbar dhigayaa aragtiyahaas kuwa salka ku haya xaqiiqada iyo kuwa dareenka dhalanteedka ah ka soo maaxay. Waxaa jira warbixin ay soo saartay Taariikhyahanaddi Kathryn S. Olmsted taaso ku xusaysa seddex sababood oo ay dadyowga Mareykanku ugu nugul yihiin inay aaminaan aragtiyaha shirqoolada ee ka dhanka ah dowladda Maraykanka:-
- Xadgudubyadi dowladeed ee dhab ahaan iyo sir ahaanba loo arkay intii lagu gudajiray Dagaalkii Qaboobaa, sida dhacdadi Watergate ee fashilmankii dilka madaxweyne richard nixon, Mashruucii CIA-da ee (MKUltra) oo ahaa mashruuca maan-qabsashada ugub iyo wadashaqeyntii iyo is taageeriddi CIA-du kula shaqaysay mooryaantii /maafiyada reer cuba ee isku dayday dilka ra’iisal wasaarihii hore ee Fidel Castro.
- Dacaayadihii been abuurka ahaa ee uu Maraykanku ku sida shirqoolka ah uu isticmaalayay, sida sheegashooyinkii ahaa soo gelitaanka Jarmalku kusoo galay Mareykanka intii lagu jiray Dagaalkii Labaad ee Adduunka iyo sheegashadii markii dambe la beeniyay ee ahayd in Saddaam xusseyn uu door ku lahaa weeraradii 9/11.
- Kalsooni darrada ay abuurtay jaajuusnimada iyo dhibaateynta dowladdu ku waday bulshada maraykanka sida ficiladii basaasnimo ee dhacdadii guurtida ee 1918kii iyo basaasnimada ugub ee FBI-da maraykanku wado ee la magac baxay hawlgalka ‘COINTELPRO’.
- Waxaa jira Aragtiyo Shirqoolleed oo garaadka iyo aaminaadaha guud ee aadamaha adduunka haysata, oo raad iyo saameyn taban oo dhinaca qayibka ah ku abuurtay waxaana kamida aragtiyahaas :-
- Aragtiyaha shirqooleed ee ku saabsan qorshaha (UFO) ama noole-cireedyada:
Waa aragtiyo laga soo minguuriyay dhacdooyin ciireed oo kala duwan oo soo maray taariikhda aadamaha, waana dhacdooyiin qariib ahaa, oo aan hore loo arkin, balse aragtiyahaasi waxay ku kala duwanyihiin fasiraadaha dhacdooyinka iyo ujeeddooyinka ku-lamaanan dhacdooyiinkaas.
Qolyaha qaar ee fasiray dhacdooyiinkii ku saabsana noole-cireedyada ee markii dambana sheegay in adduunka ay soo gaco-dhigteen noolayaal shiisheeye oo qariib ihii, ayaa waxaa sii adag ugu gacansaydhay aqoonyahanada caalamka, waxaanay ku tilmaameen inuu yahay qorshe ay ka danbeeyaan dawladda maraykanka iyo qolyaha qarsoodiga ah ee maasooniyiinta, sii ay uu hirgeliyaan cabsi-wadareed caalamka oo dhan ah, taaso hadhow suurtogelin karta in nidaamka cusub ee caalamka umadaha lagu ciriiriyo inay uu hogaansamaan. Waxaanay sido kale tilmaameen in xaqiiqada ama runnimada jiritaanka noole-cireedku aanu ahayn mid la aqbali karo isla markaana suurtogal noqon kara. Balse aragti ahaantayda, xaqiiqadu waa mid wajiyadeeda leh, waxaa dhici karta in dhacdooyinka qaar ee noole-cireedyadu ay ahaayeen qaar run ah, halka kuwa kale oo been abuur ah oo aadamuhu ogsoonyahay ay yihiin dhacdooyiin cireedyo sameys ah, oo danta laga laha uu ahaa cabsi gelinta dadyowga caalamka.
Qaar ka mida aragtiyaha shirqoolleed ee noole cireedyada:-
- Aragtida Shirqoolleed ee hawlgalkii cireed ee Naasiga
Aragtidan shirqoolleed waxay soo jeedinaysaa in Naasigii Jarmalku uu sameeyay hawlgal cirbixineed oo ay ku doonayeen in dayax gacmeedyo uu diiraan meeraha meerkuuri (mercury) iyo dayaxa, waxaanay aragtidani sido kale sheegaysa in naasiyiintii jarmalku doonayeen in ay uu duulaan hawada sii ay uu soo ogaadaan noole-cireedyada iyo guud ahaanba meerayaasha. Laakiin aragtidan waxaa ku gacansaydhay dhammaan aqoonyahanada iyo culimada nukliyeerka reer galbeedka, oo waxay caddayn uga dhigeen in xilligaas aanay jirin tiknoloojiyad horumartay oo xilligaas ka hawlgali lahayd cirka iyo hawada sare.
- Aragtiyaha Shirqool ee dhacdadi Roswel ee noole-cireedyada
Sanadkii 1947kii, Ciidanka Cirka ee Mareykanka ayaa soo saaray war-saxaafadeed ay ku cadeynayaan in “sixin duulaya” oo burburay laga soo helay meel u dhow magaalada Roswell, ee Gobolka New Mexico. Wakhti kadib war-saxaafadeedkan ayaa si dhakhso leh ciidankii cirku dib uga noqday, kadib markii amar uga yimid taliska guud ee ciidanka maraykanka. Saraakiishina dib waxay uu sheegeen in diyaarad dagaal oo tijaabo lagu waday si khaldan loo aqoonsaday/fahmay. Kiiskan dhacdada Roswell si dhakhso leh ayaa loogu gudbiyay ururka dabagalka arrimaha cirka (UFOlogists), baarista kiiskanina waxay socotay ilaa 1970-dii. Xanta iyo ku tiri-kuteenta dhacdaduna way sii socotey, inkasta oo dawladda maraykanku si rasmi ah uu diidey tuhunka bulsho ee ah in dayax gacmeed shisheeye uu ku dhacay meel u dhow magaalada Roswell. Balse Sagaashameeyadii ayaa militariga Mareykanku daabacay labo warbixin oo muujinaya been-abuur aan sal iyo raad toona la lahayn xaqiiqada dhacdadi Roswell ee 1947kii. Si kastaba ha noqotee, dhacdadii Roswell waxay noqotay xiisaha aanay warbaahintu uga daalin buunbuuninta aragtiyaha shirqoolka ah ee ku hareeraysan dhacdada roswell. Dhacdada Roswell-na waxaa lagu tilmaama inay tahay “dhacdada ugu caansan adduunka casriga ah, waana mid kamida sheegashooyinka jiritaanka noole-cireedyo ee ugu saameynta badan, ee isla markaana aanay weli haayadda (UFOlogists) uu helin caddaymo buuxa.
- Aragtiyaha shirqooleed ee ku saabsan dilkii John F. Fennedy:-
Aragtiyaha Shirqoollleed ee Dilkii John F. Kennedy ee 1963kii waxaa lagu tilmaama “Shirqoolkii ugu weyna ee wakhtigan casriga ah”. Shakhsiyaadka iyo ururada aan tirada lahayn ee lagu eedeeyay inay ku lug lahaayeen dilkii Kennedy waxaa ka mid ah CIA-da, Mafia-da Ameerika, Madaxweyne ku xigeenkiisi Lyndon B. Johnson, Raiisal wasaarahii Cuba ee Fidel Castro iyo haayaddi sirdoonka soofiyeeti ee KGB. Balse xaqiiqada aragtiyahan la sheegaya waa qaar sameys ah, marka loo eego xaqiiqada aan la dafiri karin ee ku hareeraysan dilka Kennedy, oo ilaha qaar ayaa sheegaya in qolyaha maasooniga ah ee maraykanku ka dambeeyeen dilka kennedy, oo badana waxaa la sheega in marki uu noola kennedy in uu aad uu rumeysna in waddankiisa awoodo qarsoon soo fara-gashanayaan, waxaana uu khudbadihiisa qaar kaga hadli jiray dabinada qolyahaas iyo sidey uu doonayaan inay uu burburiyaan akhlaaqiyaadka iyo garaadka dadyowga ameerika. Waxaana sido kale la rumeysanyahay in dilkii kennedy ay ka dambeysay haayadda CIA-da iyo qolyaha maasooniga ah oo qorshaha uu dajiyay. kadib dilkii kennedy, dowladda federaalka ah ee Mareykanka ayaa si ul kac ah u qarisay macluumaado iyo xaqiiqooyin muhiim ah oo ku saabsan dilkii kennedy, si looga hortago in shirqoolka la ogaado.
- Aragtiyaha shirqooleed ee ku saabsan ka shakigii geeridii Adolf Hitler:-
Aragtiyaha Shirqoolleed ee ku saabsan ka shakiga dhimashada hogaamiyihii naasiga ahaa ee Adölf Hitler, waa aragtiyo burinaya xaqiiqooyinkii la aqbalay ee ku saabsana in hitler laftigiisu isku dilay madaxtooyadiisa (Führerbunker) sanadkii 1945kii-30kii Abriil. Inta badan aragtiyahani waxay qabaan in Hitler iyo xaaskiisii Eva Braun ay badbaadeen oo inta badan waxaa la sheega in ciidankii iyo taliyayaashii hitler ay dageen qorshe mira-habaabin oo ay ku badbaadinayaan Hitler iyo xaaskiisa, sii aanay gacanta ugu dhigin soofiyeetku, oo waxay ahayd wakhti ciidankii Colki casa ee soofiyeeti soo gaadheen duleedyada magaalada Berlin, adolf hitlerna muu doonahayn in isago oo nool la qabto, waxaana uu ka doorbiday in laba arrin la yeelo, in marka koowaad la soo gubo meydad hore uu dhintay, dambaska meydadkana la soo uruuriyo, iyo tan labaad oo ah in marka ciidanka casi ay soo gaadhaan afka taliska madaxtooyada in loo sheego in Hitler iyo xubno kamid ah qoyskiisa iyo taliyayaashiisi sar-sare ay horaba isku togteen kadibna meydkoodi lagu gubay aqalka dabadiisa (Führerbunker). kadib dabin-habaabineedkani ay naasiyiintu dageen waa laa aaminay, oo ciidankii soofiyeeti way aamineen hadaladi dadyowgii loo xilsaaray inay been abuurkan sameeyaan, hitler, eva braun iyo taliyayaashi naasiguna wey badbaadeen, oo waxaa la sheega inay uu baxsadeen midkood dalka Arjentina ama qaaradda Antaratica. Balse xaqiiqada iyo runnimada aragtiyahani waxaa rumeysan aqoonyahanada qaar, qaar kalo oo kamida taariikhyahanada iyo khubarada cilmiga bulshada iyo dambiyada, waxay aragtidan ku tilmaameen aragtiyo iyo hadalo xaqiiqada taabsiinaya xulufadii jebiyay awooddi mar la arkayga ahayd ee naasigii jarmalka.
Aragtida Indheergaradka
Casriga kelitaliska iyo awoodeysiga siyaasadda midigta fog
Dibu dhalashada midigta fog ee caalamka iyo saansaanta casriga kelitaliska ee adduunka. Sooyaalka midigta fog iyo saansaanta awooddeed ee laga filan karo.
Ugu horeyn xagjirnimada bulsheed ee ku aadan ku dhaqanka maba’diida iyo caqliyadaha ay aaminsantahay bulsho, waa ay ku kala duwanyihiim ummaduhu, hadba ummadii fikirka iyo aaminaadda ay haysato ama ay aaminsanyihiin ayay ku jaan-gooyaan nolosha guud ee ay ku suganyihiin. Waxaa jira bulsho ku ad-adag oo aaminsan in dhaxalka diimeed, af, dhaqan, fikir, iyo waddaniyadda qoomiyadnimo ay yihiin qiyamka iyo qiimaha ay tahay in ay ku dhaatan si ay jiraalkooda ummadeed uu ilaaliyaan, oo badana ummaddaasi waa ummad xir-xiran sida ummaddeenan soomaaliyeed.
Dhanka kale waxaa jira ummado aaminsan in isbeddelka iyo suulinta dhaxalka iyo dhaqamadoodii hore uu yahay waddo uu taabo-xaadhaysa aayaha horumarka iyo casriga ee ay doonayaan, oo waxay badana aaminsanyihiin in isdhexgalka dhaqamada iyo afkaarta ummaduhu uu ka qayb qaadanayo horumarka aadamaha ee marba marka ka dambeysa waddada uu jeexaya ka aaradnaanta qiyamka iyo ruuxda rabbaaniga ah. Xagjirnimada bulsheed waa qaybo badantahay, xaqiiqdiina waxaa laga soo waarida falcelinta iyo hummaagga ay ummadii uga falceliso xaaladaha nololeed ee la soo gudboonaada. Dhanka kale aragtiyadaha kala duwan ee ay ummaduhu aaminsan yihiin waxaa loo kala qaybiya midig, bidix iyo fikirka dhexdhexaadnimada ah. Haddaba fikradaha kala ah midig iyo bidix waa miisaan caqliyadeed lagu qiyaaso habdhaqanada, go’aanada iyo falcelinta bulsheed ee ku aadan xaaladaha badan ee soo foodsaara nolosha guud ee bulshooyiinka oo dhan ; Ha noqdaan kuwo siyaasadeed, kuwo bulsho, kuwo diimeed , kuwo dhaqan, kuwo dhaqaale iyo kuwo la hal-maala oo xaalado bulsheed ahba.
Inta la xasuusanyahay sooyaalka taariikhda aadamaha waxaa la ogsoonyahay in aadamuhu uu kala bixii jirey midig iyo bidix oo labaduba kala aaminsan laba aragti-bulsheed oo ay bulshooyiinka ummaduhu uu kala baxaan, oo inta la ogsoonyahay waxay asal ahaan labadan aragti soo ifbaxeen dabayaaqadii qarnigii 18aad, intii lagu gudo-jirey kacaankii faransiiska ee isbeddelka bulsheed lagu doonayay. Haddaba maanta waxaynu si gaar ah uga hadli doona sooyaalka iyo isbeddelada xaaladaha siyaasadeed ee ay la kulmeen siyaasadaha midigta fog ee caalamiga ah, sidoo kale waxaynu ka hadli doona dhalashooyinka taariikheed iyo kuwa casriga ah ee awoodaha keli-taliska ah ee ay tarmisay falsafadda siyaasadeed ee qoominimada asal-raaca ah ku saleysan ee falsafadda midigta/ fog (radical-right/ far-right/right wing). Waxaa aynu sidoo kale isbar-bardhig ku sameyn doona kala duwanaashaha aragtiyaha qunyar socodka ah iyo kuwa xagjirka ah ee ay aaminsanyihiin ummadaha kala duwan ee adduunka (gaar ahaan yurubiyaanka).
Haddaba inago hordhacayna, waxaan doonaya inaad fahantaan intaan ku jirno mawduuceennan macnaha loola jeedo siyaasadda midigta fog, kadib waxaynu falanqeyn doona isla markaana aynu dul-tagii doona asalkeedii, taariikhda ay soo martay, ujeeddooyinka siyaasadeed ee ay xambaarsantahay falsafaddaasi iyo ta ugu weyn ee ah saansaanta awoodeed ee laga filan karo qarnigan 21aad in ay yeeshaan awoodaha siyaasadda midigta fog aaminsan iyo suurtogalnimada ay ku dhalan karto kelitalis-wadareed caalami ah, oo adduunka ku sababa tartan asal-raac ah oo ay ummadaha caalamku ku tartaamaan. Haddaba marka aynu ka hadlayno siyaasadda midigta ama midigta fog waa nidaam fikreedyo ku dhisan aragtiyaha asal-raaca ah ee ay ummadd cayiman leedahay, isla markaana leh mabda’, dhaqan iyo qiyam jaan-go’an oo soo jireen ah. Aragtidanina waxay dhiirrigelisa oo ay xoojisaa waddaniyadda ummadaha, jecleysiga qoominimada, cunsuriyadda, awoodda ummadnimo, kala sarreynta dabaqadaha bulsho iyo isbalaarinta dhulleed ee ay ummadii ku taamto.
Sanadkii 2019kii Warar xog ogaal ah oo laga leeyahay mid kamida warbaahinaha yurub ayaa daboolka ka qaaday in kooxaha midigta fog ee Qaaradda yurub ay taageerayashooda iyo bulshooyiinka tageersana ku amreen in ay is-hubeeyaan isla markaana haystaan hubka sharciga ah iyo ka aan sharciga ahayn ee hubka culus riddooyinka ah, waxaanay ku sababeeyen arrinkan in ay tahay sabab macquul ah oo muujinaysa halganka iyo awoodeynta fikirka midigta fog ee xagjirka ah. Tanina waa mid kamida saansaanta awoodeed ee ay muujinayaan asxaabta midigta fog ee caalamku, waana tubta uu xaadheysa halganka ka dhanka ah qolyaha bidixda fog (far-left, Radical left).
Asalka siyaasadda midigta/fog iyo heererkii kala duwana ee ay soo martay
Asal ahaan siyaasadda midigta /fog waxay ka soo dhambaalmantay xilliyadii kacdoonkii faransiiska ee dabayaaqadii qarnigii 18aad, kadib Kacaankii Faransiiska ee 1789kii wuxuu abuuray isbeddel weyn oo xagga fikirka siyaasadeed ah isagoo caqabad ku noqday fikradaha aasaasiga ah ee taageeraya kala sarreynta bulshada iyo taliska xukunka boqornimo ama keligii talisnimo , wuxuuna abuuray qolyo cusub oo uu doodaya sinnaanta guud iyo xorriyadda. Muuqaalka dheer loollanka siyaasadeed ee bidix iyo midig ee casriga ah ayaa sidoo kale soo ifbaxay xilligan. Kadib kacdoonkii faransiiska, faransiisku wuxuu la kulmay kala jab siyaasadeed oo ku yimid barlamaankiisa oo uu kula baxay laba qaybood oo iskugu jira qolo aagga bidix ee barlamaanka fariisan jirtay oo ah dimuqraadiyiin, caalamiyiin (Globalist) iyo calmaaniyiin (Secularist) oo iyagu yeeshay summadda siyaasadda bidixda iyo Qolo kale oo asal-raac ah oo aagga midig ee barlamaanka fariisan jirtay oo ah qoommiyiin (nationalist), waddaniyiin, keli-talis uu xagliyaal iyo asal-raacyahano bulsheed (fundamental conservatism). Waxaa jiray dhaliilo badan oo ay soo jeediyeen aqoonyahanada taariikhda iyo falsafadda kuwaaso sii aad ah uga soo horjeeday xorriyadda iyo dimuqraadiyadda qarnigii 19aad dhalatay, sida Joseph de Maistre iyo Friedrich Nietzsche, waxay aad u dhaleeceeyeen Kacaankii Faransiiska, iyagoo tibaaxay in uu ahaa qorshe ay qolyo qarsoon oo yuhuud ihii ka dambeeyeen, oo xaqiiqatan waa xaqiiqo jirta in kacaanka faransiiska ay ka dambeeyen qolyaha qarsoodiga ah ee yuhuudda ku abtirsada.
Kuwii uu ololeeyey in lagu soo noqdo nidaamyadii boqortooyadnimada badhaxa-tiran (Oligarchical-monarchy) intii lagu jiray qarnigii 19aad waxay isku magacaabeen “ultra-monarchists” oo ah laan kamida aragtiyaha ay ku dhisantahay siyaasadda midigta fog, sido kale waxay qaateen aragtiyaha “mystic” iyo “providentialist” oo tibaaxaya in maamuulka guud ee noloshu uu yahay hawlo rabbaani ah oo ilaahay unkay, kana turjumaysa baahida aadamuhu uu qabo nolosha iyo dabeecadda guud ahaan. Kadib waqtiyadaas, qolyihii midigta fogi waxay bilaabeen in ay galaan halgan ka dhan ah bidixda fog oo uu aaminsanyihiin inay yihiin cadawga doonaya in ay qiimaha iyo qiyamka aadamaha suuliyaan. Ka soo horjeedka liddinimo ee ay midigtu uu muujisay bidixda waxay sababeen qalaalase caalami ah oo ay ka mid yihiin dagaaladii sokeeye ee ka dhex aloosamay qaaradaha ameerika iyo yurub, kuwaaso dhabada uu xaadhay labadii dagaal weyne adduunka iyo burburkii waayihii boqortooyanimada adduunka, taaso sababi doonta burbur ku iman doona cahdigii midigta fog ee caalamka.
Cadawtinimada ama ku liddinimada bidixda casriga ah ee ay midigtu uga soo horjeedday wuxuu ku salaysnaa aaminsanaanta ah in kala saraynta iyo xididnimada ama qoomiyadnimadu ay ka muhiimsan tahay sinnaanta iyo xorriyadda bulsheed ee bidixda, iyadoo labada dambe ay yihiin kuwo bani-aadamka sababaya inuu dhaafo xayndaabka aadamnimada taa liddigeedna uu noqdo xayawaan shahwaddiisa iyo yeermadiisa raacda.
Dooddo ka dhex dhacay faransiiska ka dib Kacaankii Balaashifada shuucigii ku qabsadeen ruushka sanaddi 1917kii, waxay sheegeen in midigta fog ee yurub ay noqon doonto liddiga cadaawe ee ugu weyn ee ay la kulmi doonaan balaashifada shuuciga ah ee isla markaana ah bidixda fog. Tiro ka mid ah mufakiriinta dhinaca midigta fog ayaa si kastaba ha ahaatee sheegay in ay saameyn kala kulmeen qeexitaanada liddiga ah ee ka dhanka ah maarkisiyadda iyo xorriyadda sinaanta ee qeexitaanada hantiwadaagga iyadoo lagu saleynayo iskaashiga millatari kasoo horjeeda aragtiyaha kaaral markis ee dabaqadaha , ama waxaa uu Oswald Spengler ugu yeeray “hantiwadaagga dhiigga”, taas oo mararka qaarkood ay aqoonyahannadu ku tilmaamaan qaab ah “dib u eegistii qaldanayd ee hantiwadaagga (The false reform of socialism) “. Balse sida la ogsoonyahay asalka hantiwadaagga asal-raaca ihii waa mid ka yimid qolyaha midigta fog, oo qaar kamida aqoonyahanada iyo siyaasiyiinti midigta fog waxay uu arkaan in ay tahay falsafadd ka soo jeedda afkaarta midigta fog, oo waxaa kamida shaqsiyaadkaas, Charles Maurras, Benito Mussolini, Arthur Moeller Van den Bruck iyo Ernst Niekisch
Laakiin Mufakiriintaas ayaa aakhirkii ku kala jabay khadadkii waddaniyadeed ee ka soo horjeeday dhaqdhaqaaqyadii shuuciga aha ee asalka ahaa. Karl Marx iyo Friedrich Engels oo ka hor imanaya aragtiyaha wadaniyiinta midigta fog ayaa yirri fikrad ah “ragga ama dabaqadaha shaqeeya ma laha waddan iyo xuquuq ay ku helaan dagganaansho.”, taas oo markii dambe ka careysisay kooxaha midigta fog ee ka dhisna jarmalka. Sababta ugu weyn ee jahwareerkaas xagga fikirka ah dhalisay waxaa lagu ogaan karaa cawaaqib xumadii ka dhalatay Dagaalkii Franco-Prussian ee 1870kii , kaas oo sida uu sheegayo taariikhyahankii reer Switzerland ee Philippe Burrin ku sheegay in dagaalkaasi uu gabi ahaanba dib u habeyn ku sameeyay muuqaalkii siyaasadeed ee Yurub ee xilligaas, isla markaana uu sababay faafidda fikirka shaqsiyad-diidka (Anti-individualistic) ah ee ku aadan midnimada qaranimo. Waqti kadib waxaa aad uu sare kacay kala qaybsanaanta labada mad-hab ee midig iyo bidix oo marka kadib geli doona halgan dheer oo midba midka kale ka dhan ah.
Waqtigaas kadib waxaa dhashay fikradihii ugu xagjirsana midigta fog ,kuwaaso la kala oran jirey faashiyadda (Fascio) iyo naasiyaddii jarmalka (Nationalie zocialismus). Waxaana jira sidoo kale hogaamiyaal islaami ah oo aragtidan asal-raacnimada dhiirigelinaysa ee midigta fog aaminsana isla markaana ku dhaatay halgan dib uu soo celin ah. Waxaana kamid ahaa labadii hogaamiye ee islaamiga ahaa ee ruuxulaah khomeyniigii iiraanta islaamiga ah iyo osaama binu laden oo iyaguu ahaa islaamiyiin asal-raac ah oo midigta fog ah, waayo waxay ahaayeen dhaxal ilaaliyaal guntida uu xirtay in ay ilaaliyaan qiyamka iyo aragtida ay aaminsanayeen bulshooyinkoodu ee awoow ka awoow.
Taariikhda Midigta fog iyo kacdoonkii midig ee caalamiga ahaa. :- Kooxaha Midigta Fog ee Qaaradda Ameerika
BARAASIIL:- Intii lagu gudo jirey dagaalkii labaad ee adduunka, naasiyiintii jarmalku waxay sameyn jireen oo ay faafin jireen borobagaandooyin iyo been abuuro ku wajahan dhaladka iyo isirka aariga jarmalka ah ee ku noola brazil iyagoo marka uga gonlaha inay fikirka iyo aragtida naasiyadda ku dhex faafiyaan dadyowgaas asal ahaan ah ka soo jeeda jarmalka. Taliskii Naasiyiintu wuxuu xilligaas xiriir dhow la dhisay dalka Brazil isagoo u maraya qiyaastii 100 kun oo Jarmal asal ah oo ku dhashay jarmalka iyo 1 milyan oo isir ahaan Jarmal ah oo ku noolaa Brazil waqtigaas. Sanaddii 1928kii, xaruntii reer Brazil ee Xisbiga Naziga ayaa laga aasaasay magaalada Timbó, Santa Catarina. Xaruntani waxay yeelatay oo ay gaadhay 2,822 xubnood oo siyaasiyiin iyo tageeraba iskugu jira, waxayna ahayd qaybta ama xarunta ugu weyn ee Xisbiga Naziga ee ka baxsan gudaha Jarmalka. Intii lagu guda jiray 1920-meeyadii iyo 1930-yadii, summado maxalli ah oo faashiisnimo diimeed ah ayaa ka soo ifbaxay gudaha brazil, kuwaas oo loo yaqaanay ” integralism ” ama intaqraaliyiintii brazil kuwaas oo iskugu jiray kacdoonyahano iyo urur ciidan ah oo aaminsanaa aragtida dagaaleeed ee ku dhufo oo ka dhaqaaq, waxaanay lahayeen darays ama shaati midab cagaaran leh oo darajooyiinkii naasigii jarmalku ku taxnaayeen. Ururkaas faashiga ihii wuxuu abuuray kacdoono iyo nooca mudaharaadyada ee jidadka sida aadka ah loo buuxiyo, sido kale waxay isla markaana abuureen hadaaqyo iyo hadalo ka dhan ah Maarkisiyaddii shuuciga ahayd iyo libraaliyaddii reer galbeed.
Kadib jabkii Jarmalka ee Dagaalkii Labaad ee Adduunka, in badan oo ahaa dambiilayaal dagaal oo Naasi ah waxay u qaxeen Baraasiil waxayna ku dhex dhuunteen bulshooyinkii Jarmalka ahaa ama curuuqdii asalka jarmaliga lahayd ee Baraasiil. Waxaana kamid ahaa shaqsiyaadkii ama Kiiskii ugu caansanaa wuxuu ahaa Josef Mengele, oo ahaa dhakhtar ku caanbaxay “Malaa’igtii Dhimashada”, magacan oo loogu bixiyay falalkii aragagaxa lahaa ee uu ka geysan jiray xeradii urursiga ahayd ee Auschwitz ee yuhuuddi yurub lagu xareyn jiray. Josef Mengele wuxuu sameyn jiray tijaabooyin caafimaad oo naxdin leh, kuwaas oo uu ku sameyn jiray dadyowgii xerada ku jiray, isagoo marka ugu gonlaha inuu soo saaro cilmi-baarisyo caafimaad oo ay xilligaas naasiyiintu wadeen. Mengele oo sida aanu sheegnay baxsad ahaa, isagoo aan gaarin xeebaha bari ee brazil, wuxuu ku haftay deegan xeebedka Bertioga, oo ku taal xeebta gobolka São Paulo, isagoon weligiis la aqoonsan ama aan meydkiisi la aqoonsan ayuu dhintay. Waxaana waqtiyo badan la baadi goobayay isaga iyo dambiilayaal kale oo baxsad noqday markii naasigii jarmalku jabay.
Fikirka Midigta fogii waa sal-balaartay, waxaana uu sii waday inuu ku faafo Baraasiil dhan, waxaana xusid mudan in xisbiyo midigta-fog ay jireen xilligan casriga ah oo ay ka mid yihiin xisbiga Patriota, Xisbiga Dib u Cusboonaysiinta Shaqaalaha Brazil, Xisbiga midigta Qaranka, xisbiga Isbahaysiga Cusbooneysiinta Qaranka iyo Xisbiga Liberal-ka. iyo sidoo kale waxaa aad uga soo ifbaxay brazil, kooxaha midigta fog ee burcadda iyo gangistarayaasha dilaayada ah, sida Taliskii waddaniyiinta ee ” El caudillo ” oo qaabilsana burcadnimada iyo boobka hantida shisheeyaha iyo waddamada kale. waana kooxo uu maraykanku ila haatan uu ku daray kooxaha halista ah ee qaarrada ameerika ka dhex shaqeeya. Wuxuuna bar-bardhigay kooxihii burcadda ahaa ee ay hogaamin jireen labadii mandooriyaaliste ee Pablo Escobar iyo Joaquin “El Chappo “. Muuqaal ahaan, maanta brazil waxaa talada haya xisbiga midigta fog ee waddaniyiinta midowday ee ” Alliance for Brazil “, kaaso oo uu hogaamiyo madaxweynaha haatan ee brazil ee Jair Bolsonaro.
MEXICO:- Xisbiga ugu weyn ee midigta-fog ah ee Mexico waa Ururka Isbahaysiga Qaranka (National Synarchist Union). Waxaa uu taariikh ahaan ahaa dhaqdhaqaaq Katooliga midig ah oo xagjirka ah. Xisbigan haddi siyaabihiisa ama astaamihiisa qaarkood marka la eego waxay la mid yihiin faashiistinimadii yurub iyo Falangism’ka oo ah aragti faashiste ah oo asal ahaan ka timid taliskii francisco franco ee spain. Xisbigani waxaa uu si adag uga soo horjeeday garabyada bidix iyo siyaasadaha calmaaniyiinta ee ay wadaan Xisbiyadii Kacaanka ahaa ee “Institutionale” iyo kuwii ka horreeyay ee xukumayay Mexico laga soo bilaabo 1929kii ilaa 2000kii iyo 2012kii ilaa laga soo gaarayey 2018kii.
MARAYKANKA: – ” Midigta Xagjirka ah “, Midigta Fog “, ” ” Midigta Durugsan ” waa astaamaha iyo magacyada loo yaqaan ama loo adeegsado in lagu sharaxo “noocyada kooxeed ee xagjirka ah ee fikirka midigta-fog aaminsan ee maraykanka. Waana kooxo kacdoonyahano ah isla markaana ah qoomiyad-doon gooni goosad ah “, kuwaas kala ah ururka katooliga fog, Ururka xagjirka ah ee Antifa, ururka Ku Klux Klan iyo kooxda ” Red Scares “. Kooxahani waxay wadaagaan fikradaha shirqoolka ah ee awoodda, waxay si weyn uga soo horjeedaan yuhuudda, waxay isla markaana diidaan dimuqraaddiyadda ku saleysan wadajirka iyagoo doorbidaya nidaamka taliska kooxeed ku dhisan ee oligarchy-ka dabiiciga ah ee mideeya dadka loo arko inay isku midab-yihiin ama cirqiga goonida ah ka soo jeeda, tusaale ahaan cirqiga foolkishka ama aariga jarmalka. Laga soo bilaabo 1870-yadii ilaa dabayaaqadii dambe ee qarnigii 19aad, kooxo badan oo u ololeeya cadaaladda Midigta xagjirka ah ayaa ka hawlgalay Koonfurta maraykanka, iyada oo ujeedadoodu ahayd abaabul ka dhan ah ama cabsi gelinta taageerayaasha Xisbiyada liberaaliga ah ama xisbiyada uu janjeera fikirka bidixda.
Hogaamiyihii caanka ahaa ee xisbiga midigta ah ee ” KKK ” ee Dwight C. Stephenson wuxuu aaminsana oo uu ku andacooday in ay yuhuuddu maamusho hantida iyo lacagaha bangiyada taal ee ay shacabweynaha maraykanku leeyahay, waxaana uu sidoo kale ku andacooday in ay jeeb-weynta yuhuuddu ka dambeysay aloosankii iyo ololkii ka kacay dagaal-weynihii 1aad ee adduunka, waxaana uu sheegay in ay lahayeen qorshe ay ku doonayeen inay ku burburiyaan ilaha dhaqaale ee masiixiyiinta yurub iyo jiritaanka dawladda cusmaaniga ah ee islaamku dhistay lix qarni ka hor.
Sidoo kale Stephenson wuxuu aaminsana aragtida shirqoolleed sheegaysay in yuhuuddu ay ka dambeysay aloosankii kacaankii balaashifadii shuuciga ahayd, aragtidan oo magaceeda la yiraa ” Jewish Bolshevism “, oo wuxuu Dwight Stephenson ku andacoonaya in markii uu bilaabmayay kacdoonkaasii la maqlayay borobagaandooyiin lagu dhex faafinayay saxaafadaha reer-galbeed, kuwaaso soo tebinayay in yuhuuddi zionismka ahayd ay abaabuleen kacdoon wata fikirka shuuciyadda iyo markiisiyadda alle-koodka ah. Waqtiyo badan Stephenson wuxuu ku dadaalay in uu fashiliyo shirqoolada iyo xogaha yuhuudda, isagoo rajadiisaas tixraacaya wuxuu guntida uu xirtay daabicidda waraaqihii iyo dukumentiyadii ka hadlayey ” Borotookolladii Zionismka ” ee ay ku qorneyd qorshihii yuhuudeed ee Qabsashada awoodda caalamka. Waxaana uu dwight uu halgamey si uu shaki iyo qal-qal geliyo bulshooyinkii masiixiga ahaa ee reer galbeed. Intii lagu gudo jiray ” Murugadii Dhaqaale ee weyneyd ee adduunka ama ” World Great Depression ” waxaa jiray tiro aad u tiro yar oo ka mid ah kooxaha yar yar ee Asal-raaca ah, kuwaas oo fikradahooda iyo saldhigyadooda taageerada ay la mid ahaayeen kuwii asal-raacyada hore ahaa.
Si kastaba ha noqotee, dhaqdhaqaaqyo lagu magacaabo ‘proto-fascist’ ayaa soo ifbaxay, waxaana kamid ahaa ururka” Huey Long’s Share Our Wealth ” iyo Charles Coughlin’s National Union for Social Justice “, kuwaas oo ka duwan kooxaha kale ee garabka midig iyagoo kuwani marka weeraraya ganacsiyada waaweyn, isla markaana ku baaqaya dib u habeyn dhaqaale iyo diidmada soo galootiga iyo xaq-siinta dhaladka cad-cad ah. Ururka Coughlin ayaa markii dambe la soo baxay fikrad cunsurinimo oo argagax ku abuurtay dadyowga cirqaha kale ah ee maraykanka xilligaas ku noola, waxaanay la amakaageen xasuuqa ay geysanayaan kooxaha cad-cadka ah ee midigta fog. Intii lagu gudajiray Dagaalkii Qaboobaa, ” Red Scares ” oo ah kooxdii ugu tunka weyneyd ee axsaabta midigta fog ayaa waxay arkoodeen ama arkeen jaajuusiin iyo shuuciyiin saameyn ku yeelanaya nidaamkii dowladda maraykanka ee xilligaas iyo sidoo kale warbaahinta iyo madadaalada maraykanka, in kasta oo labada xisbi ee maraykanku (jamhuuriga iyo dimuqraadiga) ka soo horjeedeen shuuciyadda ku soo socotay Mareykanka, haddana waxay ahayd dagaal kaliya oo uu dhaxeeyay xisbiyada midigta iyo xisbiyada shuuciga ah ee caalamka kuwaas oo ah bidixda-fog, inta badan waxay uu la dagaallameen dagaal weyn oo xagga fikirka ah oo ka dhan ah shuuciyaddaas adduunka ku faafeysay.
Kooxaha Midigta-Fog ee Qaaradda Eeshiya
JABBAAN:- Sannadkii 1996-kii, Wakaaladda Bilayska Qaranka Jabbaan ayaa ku qiyaastay inay jiraan in ka badan 1,000 kooxood oo xagjirka ah oo garabka midig ee Japan ah, kuwaas oo ay ka mid yihiin qiyaastii 100,000 oo xubnood wadar ahaan. Kooxahan waxaa Jabbaan looga yaqaana ” Uyoku dantai “. In kasta oo ay jiraan kala duwanaansho siyaasadeed oo udhaxeeya kooxahan, haddana guud ahaan waxay wataan falsafadda ah bidix-nacaybka, cadaawad uu muujinta siyaasadaha bidix ee Shiinaha, Waqooyiga Kuuriya iyo Kuuriyada Koonfureed. Sidoo kale waxay ay buunbuuniyaan oo ay qiil uu sameeyaan riddooyinkii nukliyeerka ee magaalooyinkii jabbaan ee hiroshima iyo nagazaki lagu qarxiyey iyo doorkii halyeeynimada ahaa ee ay jabbaan ku lahayd Dagaalkii Labaad ee Adduunka. Kooxaha Uyoku dantai ayaa caan ku ahaa gawaaridoodii borobagaandada faafin jirtey, taas oo lagu rakibi jiray sameecado aad uu waaweyn iyagoo magaalooyinka jabbaan kula wareegii jirey hadalada dacaayadaha ah, isla markaana si weyn loogu calaamadeeyay magaca kooxda iyo halku dhigyo qurxoon oo dacaayad ah. Gawaaridan waxaa laga daari jirey heesaha waddaniga ah iyo kuwa gubaabada xilliyadii dagaalka.
Dhaqdhaqaaqayaasha ku xiran kooxaha noocaas ah waxay isticmaali jireen bambooyinkii ruushka ee Molotov iyo bambooyinka waqtiga ku shaqeeya, waxaanay ku qaraaci jireen gawaarida iyo xarumaha ay calaamadsadaan sii ay uu cabsi geliyaan siyaasiyiinta qunyar socodka ah iyo dadyoowga caanka ah, oo ay kujiraan wasiir kuxigeenkii hore ee arrimaha dibadda ee jabbaan Hitoshi Tanaka iyo guddoomiyihii xisbiga liberaalka bidixda ahaa ee Fuji Xerox Yotaro Kobayashi. Sida la sheegay Nin hore uga tirsanaan jiray kooxaha garabka midigta-fog ee jabbaan ayaa dab qabad siiyay guriga siyaasigii ugu weyna ee hogaamin jirey xisbiga ” Liberal Democratic Party ” ee Koichi Kato. Koichi Kato iyo Yotaro Kobayashi ayaa dhiilo ka muujiyay xaaladda siyaasadeed ee uu dhaxeysa kooxaha garabka-midigta fog iyo kooxaha xag-jirka ah ee bidixda-fog. Waxaanay walaac ka muujiyeen argagaxisnimada ay wadaan wadaaddada asal-raaca ah ee jabbaan kuwaaso lagu tiriyo inay yihiin hogaamiyaasha diimeed ee kooxaha midigta fog. Xisbiga midigta fog ee Nippon Kaigi waxaa loo arkaa inuu yahay “ururka ugu weyn ee garabka midigta fog ee Japan.”
___
La soco nuqulka 2aad
Aragtida Indheergaradka
‘Adigaba daraad ayaad Dowlad calan leh haystay, maantana halka aan joogo dalxiis kuma keenin’
Haddii Soomaaliya hesho hoggaamiye fiican, soomaalida waxay noqon lahayd ummadaha ugu horumarka iyo ilbaxnimada badan ee caalamka. Haddaba ummada Soomaaliyeed hoggaamiye noocee ah ayaa ku habboon?
Dalkaaga marka uu bur-buro waxaad dhex istaagaysaa darxumo iyo daryeel la’aan. Waxaa intaas kuu sii dheer duurjoog iyo dulinimo aanan dhammaad lahayn. Ma jiro shaqsi jecel innuu ku noolaado darxumo iyo daryeel la’aan. Cidwalbo waxay iska jeceshahay inay hesho daryeel wanaagsan. Qofka bini’aadamka kama maarmo seddax shey oo kala ah, meel uu seexdo, wuxuu cuno, iyo wuxuu xerto. Waa seddaxda shey oo aan marnaba laga maarmin. Haddaba maxaa keenna in lawaayo seddaxdaasi?
Waxaa jira Soomaali badan oo u haajiray wadamada caalamka, waxaana laga dhexlay dhibaato middii ugu weyn. Waxyaabaha ugu badan ee laga dhexlay dulinimada taalo qurbaha waxaa kamid ah, dhaqan-xumo, diin-xumi, caasinimo, been, bidaar, ciro, karaahyo, iyo shan iyo toban jir oo booq ku furanyahay. Dhibaatooyinka haysata ummada Soomaaliyeed waxaa kaalinta koowaad kaga jira hoggaan la’aan. Aniga ka Cabdijabaar ahaan waxaan kamid ah dadka aaminsan haddii ummada Soomaaliyeed ay helaan hoggaan fiican oo yaqaana sababta uu xilkaas u qabtay iyo sababaha uu masuuliyadaasi u qaaday wax badan ayaa isbeddeli lahaa, Soomaalidana waxay noqon lahayd ummadaha ugu horumarka iyo ilbaxnimada badan ee caalamka.
Dunida oo dhan maanta waxaa ka jira baahi hoggaamiye. Hoggaamiyayaasha ayaa wajahaya hubanti la’aan aan caadi ahayn. Waxaana laga dareemayaa inaysan u qalmin dalalka ay hoggaanka u hayaan, waana mid kamid ah caqabadaha ay dunida maanta wajahayso taasoo aan horay loo arag. Haddaba ummada Soomaaliyeed hoggaamiye noocee ah ayaa ku habboon?
BAAFIN, BAAFIN, …..FADLAN SII BAAFI.
Inkastoo ay dadka ka harsadeen wirwirka iyo huurka qorraxda, duq Samawado waxay u soo luudday dhankii xafiiska Bisha Cas ee ku dhex yiillay xerada qaxootiga. Ul ayay ku tukurbeysay. Xafiiskii ayay soo gashay. Waxay ku daba feeshay gabar qiyaastii 20 jir oo aabbaheed baafineysay.
“Alle maamo maxaad qorraxdaan uga harsan weysay?” ayuu yiri Ducaale oo ahaa shaqaalihii xafiiska baafinta. Warqad arji aheyd ayuu islamarkiiba miiska soo dul saaray si uu ugu buuxiyo duq Samawado. “Mar harsado qof noloshiia ay qabyo tahay” ayay tiri iyadoo ku fariisaneyso kursigii gabadha ka kacday. Wejigeeda wuxuu ahaa dhuxul madow. Harageeda wuu duuduubmay. Sunniyihii indhaheedu waa cirrobeen. Baalashii indhaheeduna way gureen. Hal il ayay la’eyd oo caad ka saarnaa. Lalleemo ayay gacanteeda midig la jaraneysay. Waxay xirneyd go’huruud ahaa iyo canbuur ku dul dhammaaday oo caggaar ahaa.
Haye maamo, ii sheeg magaca qofka aad baafinaysid” ayuu yiri Ducaale oo qalin warqad ku dul haayey.
Waxay tiri “magaciisa ma aqaan” ayay tiri Duq Samado oo aan nuuxsan. Haye magaca waan ku soo noqon ee bal ii sheeg da’diisa?” ayuu yiri Waxay tiri “ma aqaan” – Ducaale ayaa yiri “meeshii kuugu dambeysay ee laguugu sheegay?”
Waxay tiri “ma aqaan” – Ducaale ayaa yiri “suuraddiisa? Qaabkuu u eg yahay?” Waxay tiri “ma aqaan” – waayahay qabiilkiisa? “ma aqaan”
Neef ayuu soo tufay Ducaale oo qalinkii meel iska dhigay. “maamo qof aadan aqoonin sideen u baafin karnaa?’’ ayuu yiri
Waxay tiri “waxaan baafinayaa hoggaamiye”
“hoggaamiye!!?” “War ninka ii baafi,” yay tiri iyadoo isaga ku eegaysa ishii u fiicneyd. Ducaale wuxuu eegayay duq Samawado. Wuxuu sameyn lahaana ka fikirayay.
“Hoggaamiyaha aan baafinaayo sifadiisa ayaan aqaan” ayay tiri “laakiin meel uu jooga ma aqaan”. Inuu ciroole yahay iyo inuu dhalinyaro yahay ma aqaan”
Wuxuu Ducaale yiri “maamo InshAllah hadda waa duhur oo xafiiska waa la xerayaa.”
“Sifadiisa iga qor ayay tiri iyadoo usheeda cuskaneyso. Ducaale yaab ayuu indhaha la yuruuriciyay. Waxay tiri “waxaa sifo ah inuu ku faano Muslimnimada, Soomaalinnimada, kana faano eexda, qabyaaladda, kooxeysiga, nin jeclaysiga, iyo musuqmaasuqa”
“Lixdan jir anigoo ahaan xeradaan soo galay, Maantana waxaan ahay siddeetan jir. Ma jecli in aan dhinto anigoo qaxooti ah, mana jecli in xero qaxooti laygu aaso” – ayay tiri
Waxay tiri “Waxaad ii baafisaa hoggaamiye dalka ii xassaliyo. Dadkana ku soo hirtaan. Hoggaamiye ka naxaayo Soomaalida qaxootiga ku ah gudaha dalka iyo dibeddaba. Hoggaamiye ku xisaabtamaayo caruurta, caruurta beri noqon lahaa macallin ama dhaqtar ama militari geesi ah oo qaran. Hoggaamiye u gurmado garoobada qurbaha ku silcay. Hoggaamiye cirib-tiro jahliga iyo faqriga. Hoggaamiye ka xishoodo baryada beesha caalamka. Hoggaamiye soo nooleeyo heybaddii iyo kalsoonidii bulshada soomaaliyeed.”
Duq Samawado ilbiriqsi ayay aamustay. Maradeedii dhammaadka aheyd ayay afka iska marisay. “Bulshada Soomaalida waa la hagraday, waxaana hagraday siyaasi ku sheeggooda, aqoonyahan ku sheegooda, wadaad ku sheegooda, ganacsade ku sheeggooda, waana nagu danaysteen oo naga danaysteen, nooma damqan, nooma diir nixin. Isqabqabsigooda wuxuu naga dhigay dal seeg iyo dan seeg. Caruurtii dhashay qaxii waxay ka qadeen fikir qaran:, waxayna ka hareen facooda, mana aysan helin dawlad gacan qabato. Markii ay labaatan jirsadeen waa kuwaan manta khawaarijta naga raacay oo na qarxinaayo. Kuwii khawaarijka ka badbaadayna waxay ku dhex raageen fawdo iyo nidaam daro.”
“Waxaan rabaa hoggaamiye marka uu muraayada isku fiiriyo aniga i arkaayo iyo dhibaatada qaxootiga igu heysato. Hoggaamiye lataliye ka dhigto dad aan aheyn xigtadiisa ama koox diimeedkiisa. Dhaqso ii baafi hoggaamiye Soomaalidu u siman tahay” ayay tiri.
Adiga akhrisanaayo qoraalkaan xaggee laga heli karaa hoggaamiye sifooyinkaasi leh? ma ku dhex jiraa bulshada Soomaaliyeed? Qaabkee lagu heli karaa? Ma awwood qeybsi mise nidaam loo wada siman yahay oo ay ku jirto caddaalad iyo dimuqraadiyad?
Dowladnimada waa qaali, waxaana heli karo dadkii nasiib leh laakiin ku tala galay inay helaan dowlad wanaagsan. Soomaalida ma ahan dad u baahan in loo sharaxo dhibaatada ay leedahay dowlad la’aanta, maxaa yeelay dad badan ayaa og dhibaatada ay leedahay dowlad la’aanta. Iyadoo ay sidaasi tahay dadka qaar wali waxaad moodaa inaysan u bisleen inay helaan dowladnimo iyo qaran ay ku aftirsadaan. Cidwalbo ayaa u baahan dowlad wanaagsan.
Dowladda wanaagsan waxaa laga dhexlaa in bulshada ay helaan waxyaabaha ay u baahanyihiin oo ay kamid yihiin daryeel caafimaad, cunto iyo waxbarasho. Xilligaan casriga ah haddii aad booqato goobaha wax lagu daraaseeyo, jaamacadaha iyo iskuullada waxaad arkeysaa in habka dowladda wanaagsan ay ka mid noqdeen waxyaaalaha loogu hadal heyn badan yahay, gaar ahaan marka laga hadlayo dhaqaalaha cilmiga ku dhisan iyo horumarka bulshooyinka.
Daraasado badan kaddib waxaa la qeexay in ay dowlad-xumidu tahay asalka cudurrada bulshada iyo horumar la’aanta. Dowlad wanaag waxaa lagu qeexi karaa fir-fircoonaanta ay dowladi si habboon ugu maareyso siyaasadda, dhaqaalaha iyo maamulka arrimaha dalka, halkaasoo ay dowladdu dhiirageliso isku-xirnaanta iyo is-dhexgalka bulshada, iyadoo xaqiijineysa daryeelka iyo barwaaqeynta dadkeeda. Marka la helo dowlad wanaagsan ayaa la heli karaa dhammaan baahida loo baahanyahay in laga baxo.
Waxaa jirta Soomaali badan oo ku dhibaataysan qurbaha, kuwaasoo marwalbo ku fakira halka ay gaysani lahayeen caruurtooda si ay ugu badbaadiyaan dhaqamada xun-xun iyo diin la’aanta.
Waxaa kugu soo kordhaayo murug iyo fikir aan dhammaad lahayn marka aad aragto adigoo laguu handadaayo oo laguugu handadaayo in ilmaha lagaa qaadani doono haddii aad sidaan sameyso, wadankaaga oo qarax laga soo sheekaago, shaqo la’aan ay ku haysato, luuqada dalka aad ku nooshahayna ay kugu adagtahay, xittaa ay kugu adagtahay inaad fahanto waxyaabaha aad xaqa u leedahay, marwalbo waxaad u baahantahay turjubaan adigoo wadanka mudo joogay. Waa dhibaatooyin badan oo jira, kuna noqotay Soomaalida qurbaha kunool wax soo jireen ah.
Ogaaw adigaba daraad ayaad haysatay dowlad calan leh, maantana halka aad joogto dalxiis kuma keenin.
Waxaana lagaaga baahanyahay inaad ka gudubto xaalad walbo oo aad wajahayso, loomana baahno inaad naftaada dib u dhigto. Waxwalbo wey kuu qoranyihiin, waxaadna ugu gudbi kartaa adkaysi iyo dadaal dheeri ah inaad la timaado. Illaahay s.w.c marwalbo wuxuu fiirinayaa iimaankeenna halka uu gaarsiisanyahay.
Dunidda waa imtixaan waxaana loo baahanyahay xaalad walbo oo aad ku jirto inaad u dhabar adeykto. Dhalinyarada, aqqoonyahaanada, iyo cidwalbo oo waxgarad ah waxaan inkula talin lahaa inaad noqotaan kuwa gacmaha isqabsada oo dantooda ka shaqeeya, hana isxasdina. Waa inaan ogaanaa inaan nahay dad isku dhiig, isku diin, isku dhaqan, isku luuqad. Waxwalbana waan qabsani karnaa haddii aan maanta u dhabar adeegno xaalad walbo oo haysato, laakiin dadaalka marwalbo waa waxyaabaha ay bulshada isku dhaafaan. Waxaana loo baahanyahay wax wada qabsi iyo ismaqal dhab ah.
_____
Xigasho qeyb kamid ah qoraalka: Buugga Dhakafaar
Afrika
Turkiga ma wuxuu isku beddelay gumaystaha cusub ee Afrika?
Falanqeyn: 15-kii sano ee la soo dhaafay, Turkigu wuxuu si tartiib tartiib ah u xoojiyay xiriirka siyaasadeed iyo dhaqaale ee uu la leeyahay dalalka Afrika. Ku lug lahaanshahaasi waxa ay noqotay mid si weyn uga muuqata Afrikada Saxaraha ka hooseeya, gaar ahaan Bariga Afrika.
Guushii ugu dambeysay ee Ankara waxay dhacday dabayaaqadii bishii Nofeembar 2014 shirkii labaad ee Turkiga iyo Afrika. Shirkaas waxaa ka soo muuqday saaxiibada Turkiga ee qaarada oo dhan. Dhinacyadu waxay ansixiyeen Qorshaha Waxqabadka Wadajirka ah ee muddada illaa 2019 waxayna xaqiijiyeen horumarka xiriirkooda oo gaaray heerka iskaashiga istaraatiijiga ah.
Sidee u guulaysan doontaa siyaasadda Turkiga ee ku wajahan Afrika sanadaha soo socda? Jawaabta su’aashan waxay noqon doontaa tilmaamta horumarka Ankara ee ku wajahan hadafkeeda istiraatijiyadeed – noqoshada awood caalami ah. Xaaladdan oo kale, “guuleysiga” qaaradda Afrika, oo Turkigu si firfircoon u raadinayo, oo la mid ah dawladaha sida Shiinaha, Barasiil iyo Hindiya, ayaa sidoo kale qaata door muhiim ah.
Marxaladihii gumaysigii reer galbeedka ee qaaradda Afrika
Kacaankii warshadaha, dawladaha reer galbeedku waxay kasbadeen gees ka gees ah adduunka intiisa kale. Ma aha oo kaliya in ay gacanta sare heleen, ee waxa ay sidoo kale ku duuleen dunida inteeda kale. Markii uu dhamaaday dagaalkii 1aad ee aduunka, waxaa la qabsaday Shiinaha, Hindiya, Aasiya bari fog iyo dhulkii Cusmaaniyiinta.
Sheekada gumaystaha ee dawladaha Afrika waa wax dunidu hore u ogaatay oo laga soo qaatay Documentariyo iyo buuggaag. Wadamada horumaray waxay qorsheeyeen kaliya maaha inay horumariyaan horyaaladooda ee waxay sidoo kale qorsheeyeen sidii wadamada soo koraya ay ugu faa’idaysan lahayeen iyo kuwa la ildaran dowlad xumada iyo daryeel bulsho la’aan. Dhaqanka gumaysigu waa wax ay si fiican u darseen gumaystayaasha.
Maanta, haddii aan il gaar ah ku fiirino wadamada Afrika oo aan ka baaraandegno aragtida kheyraadka dhulka hoostiisa, cimilada iyo dadka tamarta leh, waxaan ogaanay in badankoodu ay yihiin kuwo isku filan. Jirka bini’aadmigu wuxuu u baahan yahay dhiig ku wareegaya xididada dhexdooda. Dawlad kasta oo reer galbeed ah oo gumaysato waxay si joogto ah u nuugtaa dhiigga wadamada Afrika sida vampire-ka iyagoo ilkahooda soo galay halbawlayaasha dalalkan. Marka kheyraadka waddan Afrikaan ah oo loo sii wado waddan Yurub ah, dakhliga qofkasta ee dalkaas wuxuu gaari karaa $60,000 ilaa $70,000. Markasta oo ay sii xumaanayso dhibaatooyinka ka jirta dalalka Afrikaan ah, ayaa waxa sare u kacaya wadammada qaaradda Yurub.
Gumeysiga reer galbeedka wuxuu soo maray marxalado. Gumeysigii jiilka kowaad wuxuu qabsaday dhul, dad laayay, kheyraadkiina si toos ah uga faa’ideysan jiray. Ka dib, markii ay dawladuhu mid mid u xoroobeen dagaalladii gobonimo doonka, waxaa abuurmay dhaqan cusub oo gumaysigu leeyahay. Wakhtigan labaad, waxgaradkii gumaystaha iyo maamulayaashii u ekaa gumaystaha iyo kali-talisyadii oo u badnaa wax bartay dawladaha reer Yurub, waxay saamayntooda ku soo kordhiyeen waddammada oo ay ka faa’iidaysteen dalalkii Afrikaanka ahaa iyaga oo gacan ka helaya keli-talisyo maxalli ah.
Sida uu sheegay aqoonyahanka cilmiga bulshada iyo dhaqaalaha ee Maraykanka Immanuel Wallerstein, dawladaha reer galbeedku waxay wadamadan ku haysteen shan monoboli (awoodda kali): maamulka, macdanta, maaliyadda, tignoolajiyada iyo warbaahinta. Markii ay haysteen keli-talisnimada, reer galbeedku waxay sameeyeen sawirro sida dadka adduunku u garanayaan, u arki lahaayeen una arki lahaayeen Afrika.
Sawirka loo sawiro dunida, Afrika waxa lagu sawiray saxare aan caadi ahayn, aragti aan macno lahayn, halkaas oo dadku ku nool yihiin cunto iyo biyo la’aan, dhulka gurguurta. Si kastaba ha ahaatee, Afrika waa deegaanka ugu barwaaqada badan caalamka, oo leh kheyraadka dhulka hoostiisa ah, qaninimada biyaha iyo kala duwanaanta wax soo saarka.
Maxaa ku cusub Afrika maanta: Iyadoo ay weheliso isbeddelka dheelitirka caalamiga ah, iskahorimaad saameyneed oo u dhexeeya dawladaha ayaa ka bilaabmay Afrika. Dhinaca kale, wadamada sida Faransiiska, Ingiriiska., Beljamka iyo Maraykanka waxay rabaan inay sii waddaan wajigii ugu dambeeyay ee gumeysi dhaqameedkooda. Dhanka kale, Shiinaha, Ruushka, Iiraan iyo Turkiga ayaa si tartiib tartiib ah u bilaabay inay ka shaqeeyaan Afrika. Xiliga baraha bulshada dadku ay ku baraarugsan yihiin awooda iyo hantida ka jirta dalalkooda iyo caalamka intiisa kale.
Hogaamiyayaasha Niger iyo Burkina Faso waxay yiraahdeen, “Maxaynu ugu nool nahay sida addoomo oo kale, annaga oo haysanno dhammaan noocyada kheyraadka iyo hantida?” Su’aashan waxaa hadda ka dib isweydiin doona maamulayaal iyo muwaadiniin badan. Niger waxaa ka faa’iidaysanayay Faransiiska muddo sanado ah. Dadka reer Niger ayaa hadda dagaal xornimo ah kula jira Faransiiska. Waxaase la yaab leh, wadamada Galbeedka Afrika (ECOWAS) waxay isku diyaarinayaan inay ku dhawaaqaan dagaal ka dhan ah deriskooda, asal ahaan si ay u ilaaliyaan danaha Faransiiska.
“Maxaynu ugu nool nahay sida addoomo oo kale, annaga oo haysanno dhammaan noocyada kheyraadka iyo hantida?”
Saamaynta suurtagalka ah ee Turkiga
Dhammaan dawladihii tagay Afrika ilaa hadda waxay u joogeen barwaaqadooda iyo inay ka faa’iidaystaan kheyraadka. Turkiye, sida haraagii boqortooyadii, waxay leedahay dhaqan xukun. Markii Turkiga uu tagay Liibiya, Soomaaliya ama dal kale oo Afrikaan ah, kaliya kuma koobneyn danaha Turkiga ee wuxuu hormuud ka ahaa horumarka dalka uu la tacaalayo, laga soo bilaabo maamulka adeegsiga farsamada iyo dhismaha nidaamka dowliga ah.
Si ka duwan, Turkigu waxay u dhaqmaan dareenka ah inay ka yimaadeen waddan Muslim ah. Turkiga ayaa dadaal u galay sidii loo xasilin lahaa dalalka ay xiriirka la leeyihiin, horumarinta iyo caawinta dadka si ay barwaaqo u gaaraan. Isla markaana, haddana Turkigu waxa uu ka mid yahay waddamada dib u dhaca ku xukumay boqortooyooyinkii gumaysiga.
In kasta oo Turkigu uu noqday quwad ka soo baxaysa Afrika, haddana khubaradu waxa ay ka digayaan in uu jiro farqi u dhexeeya awoodda Turkiga iyo quwadaha waaweyn.
Ulf Engel, oo ah borofisar ku takhasusay siyaasadda Afrika oo wax ka dhiga jaamacadda Leipzig, ayaa sheegay in Turkigu aanu ka mid ahayn ciyaartoyga ugu waaweyn Afrika. “Turkigu waxa uu la mid yahay Imaaraatka Carabta, Qadar, Sacuudi Carabiya, ama Iiraan.”
“Awoodda dhabta ah ee Turkiga lama qiyaasi karo. Inkastoo qaar ka mid ah siyaasad-dejiyeyaasha Turkiga iyo hadalladooda ay rabaan inay Turkiga u soo bandhigaan nooc ka mid ah awoodda tartanka Shiinaha ama Faransiiska ee qaaradda Afrika, uma maleynayo,” ayuu yiri Donelli.
Sida laga soo xigtay Bilgic, Turkigu waa awooda ugu weyn ee gargaarka bini’aadantinimo laakiin maaha meelo kale. “Waa in aan qirno in Turkigu uu halkaas ka yahay jilaa cusub,” ayuu yiri Bilgic. “10 sano waxba ma ahan, dowlado waaweyn ayaa Afrika ku sugnaa in muddo ah.”
Ankara waxa ay isu soo bandhigtay in ay tahay mid wanaaga iyo walaaltinimada ku bedelanaysa quwadihii reer Yurub ee mar gumaystay qaarada. “Turkigu xoogaa faa’iido ah ayuu ka helay taariikhdiisii hore, ma jiro wax gumeysi oo soo maray taariikhda Turkiga,” Donelli ayaa yiri. “Inkasta oo Boqortooyadii Cusmaaniyiintu ay xiriiro badan ku lahaayeen Afrika, hadana uma qaadan karno wakhtigaas mid gumaysi ah, dhanka kale dhamaan wadamada reer galbeedka waxa ay leeyihiin wakhtiyo gumaysi, dhamaantood waxa ay wataan calaamad noocaan ah”.
Elif Comoglu, Safiirka Turkiga ee Koonfur Afrika, ayaa aaminsan in siyaasadda Ankara ee Afrika ay tahay mid wax ku ool ah.
Cali Bilgic, oo cilmi baaris kuwada siyaasadda arrimaha dibadda ee Turkiga ee jaamacadda Loughborough ee Ingiriiska, “Turkigu ma laha taariikhdaas gumaysi ee taban, sida uu isu soo bandhigayna waa wanaag”.
Sidoo kale, Elif Comoglu Ulgen, safiirka Turkiga ee Koonfur Afrika, ayaa tiri. “Aasaaska gumaysigu wali wuu ku sii socdaa dadka Afrikaanka ah.”
Elif Comoglu, Safiirka Turkiga ee Koonfur Afrika, ayaa aaminsan in siyaasadda Ankara ee Afrika ay tahay mid wax ku ool ah.
Istaraatiijiyada xiriirka Afrika ee ‘walaalnimada’ ee Turkiga
Sannadkii 2011-kii, Madaxweyne Recep Tayyip Erdogan (oo markaas ahaa Ra’iisul Wasaare) ayaa booqday Soomaaliya. “Masiibada halkan ka socota waa imtixaan ilbaxnimada iyo qiyamka casriga ah,” ayuu yirri. Asigoo kala jeedo abbaaraha Soomaaliya ka jiray wakhtigaas oo sida la sheegay 60% caruurta Soomaaliyeed waxay u dhinteen nafaqo-darro.
Madaxweyne Erdogan (oo markaas ahaa ra’iisul wasaare) ayaa ahaa hoggaamiyihii ugu horreeyay ee aan Afrikaan ahayn ee booqda Soomaaliya muddo 20 sano ah.
Isla booqashadaas, wasiirkii hore ee arrimaha dibadda, haddana ah siyaasi ka soo horjeeda madaxweynaha Turkiga, Axmed Davutoglu, ayaa yiri: “Waxaan Soomaaliya u nimid inaan muujinno garab-istaaga walaalaha Soomaaliya, laakiin tani ma ahan hal maalin oo keliya, waxaan sii wadi doonnaa inaan u shaqeyno, waligayna ka tagi mayno”. Sida laga soo xigtay Bilgic, booqashadaas “dhab ahaantii waxay Soomaaliya dib ugu soo celisay khariidadda adduunka.”
“Masiibada halkan ka socota waa imtixaan ilbaxnimada iyo qiyamka casriga ah,”
Wakaalladda Wararka Turkiga ee Anadolu ayaa ku warantay in tan iyo sannadkii 2011-kii uu Turkiga ku bixiyey in ka badan 1 Bilyan oo Doollar Gargaarka iyo Kaabayaasha Dhaqaalaha ee Soomaaliya. Turkiga ayaa sidoo kale safaaradiisa ugu weyn ku leh magaalada Muqdisho.
2020, mar uu la kulmay madaxweynaha Senegal Macky Sall, Erdogan wuxuu yiri: “Waxaan u aragnaa dadka Afrika inay yihiin walaalaheen, kuwaas oo aan wadaagno masiir guud. Waxaan u wajahnaa xanuunkooda maaha siyaasad, istiraatijiyad, iyo ujeedooyin ku salaysan dano.” laakiin si buuxda oo bini’aadminimo iyo damiir leh.”
Hawlgalkii ma lagu guulaystay?
Falanqeeyayaasha Bilgic iyo Donelli ayaa ku doodaya in guud ahaan, Turkigu uu ku raaxaysanayo muuqaalka wanaagsan Afrika. “Qaabka uu Turkigu u dhaqmo wuxuu u muuqdaa inuu hadda shaqaynayo,” ayuu Bilgic ku daray.
Iyagoo ujeedka hadalkiisa loo fahmi karo in qaluubta dadyowga Afrikaan ah kasbaday. Soomaalida waxay kaga jirtaa kaalinta koowaad dadka uu Turkiga qaluubtooda si toos ah u kasbaday. Waxay Muqdisho ku leeyihiin Hoteello waa weyn ‘Decale Hotel, Istanbul Hotel, maqaayado, Iskuulo, Isbitaallo, xittaa Soomaaliya waxaa laga furay jaamacadda loo bixiyey magaca madaxweynaha ‘Jaamacadda Erdogan.
“Haddii aad Soomaalida kala hadasho dadka Turkiga ah, waxay kuu sheegayaan inay yihiin dad walaalo ah, inay Soomaaliya u joogaan iyaga dartooda” ayuu yiri wariyaha warbaahinta Jarmalka laga leeyahay DW ee Soomaaliya.
Ma aha oo kaliya aragtida Afrika ee Turkiga waxa ku dhacay isbeddel wanaagsan oo muddo ah, laakiin liddi ku ah, sidoo kale. “Aragtida Afrika, gaar ahaan kuwa ka hooseeya Saxaraha, ayaa bilaabay inay isbedelaan. Bilowgii, gobolka waxaa loo tixgeliyey qayb ka mid ah qaaradda oo dib u dhac badan ka jira, iyada oo aan wax fursad ah la helin”, ayuu yiri Donelli, isaga oo intaas ku daray in hadda xaaladdu aysan ahayn sidii hore.
Aragtida Indheergaradka
Rajo maka leedahay masraxa siyaasadda?
Sababta ugu muhiimsan inaad ku biirto siyaasadda dalka ayaa ah in dalka uu u baahan yahay isbeddel siyaasaddeed oo la jaan qaadi karo dunida casriga ee isbeddelka ku socda maalin walbo – iisheeg hamigaaga waxaan kuu sheegi doonaa inaad mudan tahay inaad ku biirto siyaasadda.
Ma sahlana in aad siyaasadda ka libin keento haddii aad waydo saaxib runta kuu sheega. Dadka da’da yar ee doonayo inay isbeddel la yimadaan si taxadir leh ha ugu falceliyaan jahwareerka siyaasaddeed ee dalka ka jira.
Wakhtiyadan dambe waxaa isku dhex qasan aqoonyahanka, waxgaradka iyo midka jaahilka ah ee suuqa kasoo sameystay shahaadooyin si’uu masraxa waalida ugu soo biiro. Sanadihii ugu dambeeyey waxaan si hoose ula socday siyaasadda Soomaaliya anigoo illaalinaayo xamaasadayda ku aadan xaqdarooyinka dalka ka jira. Horey haka qiiro-kicin, odayaasha iyo siyaasiyiinta hadaladooda si adag ha u dhegaysanin balse u dhego-nuglaaw waxa ay sheegayaan adigoo ujeedkaadu yahay inaad wax ka barato marxaladda lagu jiro iyo inaad adiga isu aragto qofkii ummadan badbaadin lahaa ‘illaahay kasako.
Haddii aad rajo badan ka leedahay masraxa siyaasadda waa inaad taqaanaa nooca siyaasi ee aad noqon doonto: Labadan aqoonyahano ee Mattozzi iyo Merlo ayaa ku doodaya in laba dariiqo ay caadiyan raacaan siyaasiyiinta dimuqraadiyadda casriga ah. Marka hore, waa siyaasiyiinta shaqada. Waa siyaasiyiin xukuma waaxda dowladda ilaa ay hawlgab noqdaan. Midda labaad, waa “xirfadlayaasha siyaasadda”. Siyaasiyiintan ayaa ah kuwa ku caan baxay in ay maamulaan heerar gaar ah oo ay ka mid yihiin dowladaha caalamka, dowladda federaalka, maamul goboleedyada iyo dowladda hoose, kadibna ka tagaan siyaasadda oo ay bilaabaan ganacsi cusub oo ay uga faa’ideysanayaan xiriirkooda siyaasadeed.
Sooyaalka shakhsi ahaaneed ee siyaasiyiinta ayaa si joogto ah loo darsay, iyadoo loo malaynayo in waayo-aragnimadooda iyo astaamahooda ay qaabeeyaan waxa ay aaminsan yihiin iyo hab-dhaqankooda. Waxa jira afar dariiqo oo taariikh nololeedka siyaasigu saamayn ku yeelan karo qaabkooda hoggaamineed iyo kartidooda. Midda kowaad waa in taariikh nololeedku saamayn ku yeelan karo caqiidada asaasiga ah ee qofka sida aqlaaqda qofka iyo ku dhaqanka diinta, kuwaas oo loo isticmaalo qaabaynta aragtida adduunka. Midda labaad waa in siyaasiyiinta xirfaddooda iyo kartidooda ay saameyn ku yeelato khibradda shakhsi ahaaneed. Meelaha xirfada iyo kartida ayaa qeexi kara halka ay u huraan kheyraadka iyo dareenka hoggaamiye ahaan. Dariiqa saddexaad ayaa ah in sifada taariikh nololeedku ay qeexi karto oo qaabayn karto dhiirigelinta siyaasadeed. Xirfadii hore ee hogaamiyaha, tusaale ahaan, waxaa loo arki karaa inay tahay mid muhiimad sare leh, taasoo keenaysa maalgashi aan dheeli tirnayn ee agabka hogaaminta si loo xaqiijiyo kobaca iyo caafimaadka mihnaddaas, oo ay ku jiraan asxaabtii hore.
Tusaalooyinka kale marka laga reebo xirfadda waxaa ka mid ah dabeecadaha ku dhalan kara siyaasiga, sida aragtida uu ka qabo nidaamka hadda Soomaaliya lagu xukumo ee 4.5. Waxaa laga yabaa inuu dareemo in dalkaan uusan waxbo ku lahayn madamaa uu kasoo jeedo dadka laga tirada badan yahay. Dariiqa afraad waa sida taariikh nololeedka siyaasigu u saameeyo aragtidooda bulsho, taas oo iyana saamayn ku yeelan karta hab-dhaqankooda hoggaamineed.
Aqoonyahanno badan ayaa daraasad ku sameeyay astaamaha siyaasiga, iyagoo is barbar dhigay kuwa heer degmo iyo heer qaran, isla markaana is barbar dhigaya kuwa ka furfuran ama ka muxaafidnimada badan, isla markaana is barbar dhigaya kuwa guulaysta iyo kuwa ka liita xagga doorashada. Sidoo kale, xasuusta ayaa kaalin weyn ka qaadata guusha uu siyaasiga gaaro. Siyaasiyiin badan ayaa awood u leh inay xusuustaan kumanaan magac iyo waji. Madaxweynayaasha Maraykanka George W.Bush iyo Bill Clinton waxay caan ku ahaayeen xasuusta.
Dad badan oo dhaleeceeya Siyaasadda Soomaaliya ayaa siyaasiyiinta ku weerara in ay ka maqan yihiin masraxa xiriirka dadweynaha – waa qodob la fahmi karo sababtoo ah shacabka Soomaaliyeed siyaasiyiintooda iyaga ma soo doortaan. Meelaha khilaafku ka taagan yahay waxa ka mid ah sida siyaasiyiintu u hadlaan, oo lagu tilmaamo in hadaladooda ay ka buuxaan weero sarbeeb ah oo qalqal iyo jahwareer keeni kara ama lagu marin habaabinaayo bulshada. Sawrika guud ee siyaasiyiinta Soomaaliyeed laga haysto ayaa ah inay yihiin kuwo aan u-qalmin masraxa siyaasadda, danayste ah, wax-is-daba-marin badan, aan daacad-ahayn, karti-darro iyo musuqmaasuq, halkii ay ka shaqayn lahaayeen danta guud.
Siyaasiyiinta dalal badan oo caalamka kamid ah ayaa lagu tiriyaa inay yihiin “xirfalayaasha loogu neceb yahay”. La soco, waxaad tahay qofkii bedeli lahaa fikirka laga qabo masraxa siyaasadda Soomaaliya. Sababta kale ay siyaasaddu muhiim u tahay inaad ku biirto ayaa in dalka uu u baahan yahay maanta isbeddel siyaasaddeed oo la jaan qaadi karo dunida. Talada ugu fiican ee aan ku siinaayo waa ‘ha gelin siyaasadda adigoo aan u diyaarsaneen sida xagga aqoonta. Dadka jaamacadaha u aaday inay siyaasadda soo bartaan waa ay ka duwan yihiin siyaasiyiinta aan siyaasadda soo baranin maxaa yeelay siyaasiga jaamacadda u aaday wuu ka firfircoon yahay, wuuna kaga aqoon badan yahay masraxa siyaasadda. Dhibaatada ugu weyn waxay ku heleeli doontaa marka aad aaminto in siyaasadda suuqa laga barto.
Aragtida Indheergaradka
Iswaydii, Yaa ku loollama maskaxdaada?
Qof walba waxa dhexdiisa ku loollama dabeecado badan oo iska soo horjeeda, iskuna liqdaaran oo ay kala doorashadoodu adag tahay haddii aanay ruuxdu noolayn.
Qof walba waxa dhexdiisa ku loollama dabeecado badan oo iska soo horjeeda, iskuna liqdaaran oo ay kala doorashadoodu adag tahay haddii aanay ruuxdu noolayn. Qoraalkaan waxaan ku qaada-dhigi doonaa ‘su’aal aad u baahan tahay inaad jawaab sax ah u hesho – yaa ku loollama maskaxdaada?
Sida aan wada ogsoonahay, nolol astaamaheeda ugu waaweyni waa baahi, cabsi, welwel iyo walbahaar joogta ah oo bani’aadmigu kumanayaal qarni soo jibaaxay, jeer uu hawlgal, halgan iyo baadidoon dheer kadib dabka belbeliyay. Birta tuntay oo ka soocmay noolaha kaloo idil kana gacan sarreeyey.
Waxaana xaqiiq ah in qofwalbaa inta uu ku nool yahay koonkaan wuxuu ku hammiyaa shey, sheygaas ha yaraado ama ha weynaado. Tusaalle ahaan dad ayaa waxay ku hamminayaan inay helaan guryo qurux badan, lacag badan, iyo shirkado waaweyn. Dadka qaar waxay ku fikirayaan inay helaan qofka ay nolosha ugu jecel yihiin. Shaqsiyaadka qaarkiis waxay ku fikiraan inay noqdaan madaxweyne ama jecel inay qof walba caawiyaan. Dadka qaarkiis ayaa maskaxdooda waxaa ka guuxa kaliya sidii uu u guursani lahaa. Nin baa wuxuu ka fikiraa sidii 5 cunug uu dhalay iyo hooyadooda wax ugu keeni lahaa.
“Ma jiro xuduud uu caqliga wax qabadkiisu ku simanyahay … Marka laga reebo tan aan inaga isaga qanacnay uun….” – Sidaas waxaa yiri Naabuliyoon
Dunidaan lagu wada nool yahay shacuub walba waxay dadaal ugu jirtaa habbeen iyo maalin sidii nolosha horumar loo gaarsiin lahaa. Dhallinyaradu waxay ka mid yihiin muraayadda iftiimisa, isla markaana halbeegga hormarka lugu cabbiro. Qofka inuu dad noqdo oo dadnimadiisa muujiyo waxay ka dhigan tahay garashada qofka uu yahay iyo masuuliyada ka saaran naftiisa, diintiisa iyo shacabkiisa. Sidaas awgeed, dareenka masuuliyadeed ee badi dadka ku soo biira waa ifafaale wanaagsan oo muujinaya in aysan bulshada wali dhiman ee ay raadinayso dowladnimada, sharaf iyo xaddaarado cusub iyadoo aan laga tegin dhaqanka iyo diinteena suuban. Ummadaha qaar, ilbaxnimada iyo horumarka waxay u yaqanaan in dhaqannada diinta iyo kuwa soo jireenka ah laga gudbo si horumar loo gaaro. Laakiin su’aalaha u baahan in laga jawaabo ama maskaxdaada ku loollamaya ayaa laga yabaa inay yihiin haddii diinta laga tago sida reer galbeedka oo kale horumar iyo xasillooni mala gaari karaa?
Loollanka loogu jiro maskaxdaada ayay kamid tahay in su’aalahan lagu soo kordhigo maskaxdaada, adigoo oo ay maskaxdaada kasii gooxayaan kooxaha xagjirka ah ee ka dagaalama Soomaaliya iyo meelo badan oo caalamka Islaamka kamid ah. Su’aalaha noocaas ah iyo kuwa lamidka ah. Su’aasha ku saabsan arrinta diinta waxaa su’aal geliyay Cilmaaniyadda. Cilmaaniyadda waxa lagu tiriyaa falsafada siyaasadeed oo aaminsan in horumar lagu gaari karo diin la’aanta noocwalbo oo ay diinta tahay. Falsafad ahaan, cilmaaniyaddu waxay si dhow ula xiriirtaa dabeecadda iyo maaddinimada, iyada oo tixgelinayso sayniska iwm.
Iswaydii, Ma jirtaa ummad diinta Islaamka la’aanteeda noolaan karo?
Haddii ay jiraan bal adiga ii sharax sida ay tahay nolosha dadka diin la’aanta nool adigoo aan fiirinaynin dhaldhalaalka dunida ee dadka lagu mar habbaabiyo. Baaderiyada iyo aqoonyahannada reer galbeedka waxa dhawr qarni ka dhex-socday loollan nuxurkiisu ahaa in diinta iyo maamulka la kala saaro. Baaderiyadda waxa ay doonayeen in diinta lagu xukumo dawladaha, halka aqoonyahannaduna doonayeen in la kala saaro diinta iyo maamulka.
Kacaankii warshadaha ee ka hanaqaaday Yurub intii u dhexaysay 1760-kii ilaa 1860-kii waxbaa isbedelay, oo waxa toos u guulaystay fikirkii aqoonyahannada ee ahaa in la kala saaro diinta iyo maamulka dawladaha. Halkaasina waxa ka soo murbaxay in maamulka dawladaha ay hogaamiyaan aqoonyahannadu, oo kiniisaduhu diintooda ku eekaadaan. Wixii ka dambeeyey heshiiskaasi waxa dhashay nidaamka cilmaaniyadda ee afka qalaad loogu yeedho” Secularism” oo ku dhisan in uu qof kastaa si xor ah xakame la’aan u fikiro, diintana ka fogaado, una dhaqmo xishood la’aan sida xoolaha oo aad maanta Yurub ku arkayso in fikirka qaniisnimada, qaniisada, iyo dadka isxawilay, naftana si xorriyad ah looga haqabtiro wax kasta oo ay jeclaato “Free Life”. Hanaqaadkii nidaamka cilmaaniga waxa hareer socotay diin la’aan ku baahday dadkii rumeysnaa diinta Kiristaanka.
Nidaamka cilmaaniyadu markuu si fiican u hirgelay, laguna tallaabsaday hourmarkii kacaankii warshadaha, bulshada reer galbeedka waa la-dhalanrogay oo waxa laga dhaadhiciyey diintu in ay tahay dib-u-dhaca oo aanay la jaanqaadi Karin hourmrka iyo ilbaxnimada sebenkan cusub, ka dibna sidii la doono ayaa loo maamulay. Ka dib diintii Masiixiga waxa lagu sameeyey is-bedel weyn, waxaana la soo saaray kitaab cusub” New Testament Bible” waxa kale oo la qorsheeyey in halkii qarni la sameeyo is-bedel la jaanqaadi kara waayaha dunida iyo dabeecadaha bulshada reer galbeedka. Hase yeeshee diinta Islaamku waxa ay aaminsantahay in qofka Muslimka ah dhammaantiiba uu Illaahay leeyahay sida ku cad aayada 162 ee Suuratul Ancaam.
Dr. Yuusuf Al Qardaawi ayaa yirri “Haddii la kala saaro danaha dadka iyo diinta, diintu waxa ay yeelan doontaa dad masaajidada fadhiya oo aan kaalin ku yeelan bulshada iyo dowladaba, sidaasina waa sida Kirishtaanka. Islaamku umuu soo degin sidaasi”.
Dr. Mustafa Kamaal Maxamuud Waa dhaqtar, suxufi, faylasoof, qoraa, caalim, iyo mufakir. Wuxuu yiri “Arrinka laga rabo qofka Muslimka ah ma aha oo kaliya inuu kitaab Qur’aan ah jeebka ku wato, ee waxaa laga rabaa kudhaqanka Qur’aanka ka muuqdo akhlaaqdiisa.”
Waxaa laga yabaa inaad iswaydiiso haddii aan nahay dad Islaam ah oo haysta Diinta Islaamka ah maxaa inoo diiday horumarka ay dunida kale ku tilaabsatay! Waa su’aalo dad badan ay iswaydiiyeen, haddii aan meel dhow kaaga soo qabto gaar ahaan Soomaalida. Soomaalida iyo dunida Islaamka qaarkiisa waxa horumarka u diidan ma ahan diinta Islaamka ee ay haystaan ee ummad ahaan ayaynu jabnay. Waxaana loo baahan yahay inaan wax badan ka beddelno hab-fikirkeena iyo dhaqankeena qaarkiisa oo leh caaddooyin naga reebi kara dunida.
Waxaa xaqiiqo la taaban kara ah in badi ummadaha aan si dhab ah cudurkooda aan ugu dhugmo yeelan, ma waayaan cid luggoysa, aafo iyo ololna u kordhisa waana mida ummada soomaaliyeed haysata maanta.
Aqoonta waxay quudisaa maskaxda qofka, garashadiisana way tanaadisaa. Qofka indha-ku-garaadlaha ahi waa ruuxa aan ogayn waxa ay indhihiisa arkaan mooyee e wax kale aan isku taxluujinin. Qofka noocaas ah, noloshiisa waxay ku salaysnaataa inuu fiiriyo waxa isla wakhtigaas oo kali u muuqda. Waxa ugu horreeya, uguna muhiimsan ee ay aqoontu tarto waa in ay beddesho qaabka uu qofka u fekeraayo iyo dhaqankiisaba. Isbeddelka ogaalka ah ee qofka ku timaaddana wuxuu wataa masuulliyad dheeri ah, welwelkeedana leh.
Aqoonta lafteeda ayaa kala duwan, waxtarkeeduna waa kala heer. Haddii koboca ogaalka shakhsiyaadeed ama bulsheed uusan nidaamsanayn, isuna dheellitirnayn wuxuu la imaan karaa dhibaatooyin badan oo qofka seejiya in uu anfacsado wixii uu xambaaray. Haddii aad si dhab ah u fiiriso nolosha bulshadeena, waliba dhan walbo oo aad fiiriso waxaad ku arkaysaa qas i yo isku dhexyaac anfariir kugu ridaya. Halista waxay ka imanaysaa habdhaqanka bulshada iyo sida ay u hareermarsan yihiin tubtii ay ku tiigsan lahayeen horumarka lagu tanaado. – “Dhibaato ka weyn miyaa jirta haddii qofwalbo seeskiisa nolosha ku cabbiro wixii calooshiisa gali lahaa?”
“Qofka garaad ahaan marka uu qaangaaro, waxaa lagu gartaa waxaa yaarada tirada dadka hareerihiisa joogo, illaa uu gooni u joog noqdo. Waxaana sabab u ah qofkaasi ma xammili karo mujaamalada.” – George Bernard Shaw”
Aragtida Indheergaradka2 months ago‘Adigaba daraad ayaad Dowlad calan leh haystay, maantana halka aan joogo dalxiis kuma keenin’
Qoyska & Horumarinta Bulshada3 months agoMaxaan sameyn karaa si aan ugu guuleysto nolosha?
Buuggaag3 months agoGorfaynta Buugga Caawiyaha Ardayga – Faallo kooban
Buuggaag3 months agoGorfaynta Buugga Haddimada Qabyaaladda – Faallo kooban
Buuggaag3 months agoGorfaynta Buugga Maxaa Keenay Kadeedka Soomaaliya – Faallo Kooban
Buuggaag3 months agoGorfaynta buugga Dabar iyo Hoggaan – Ka Adkaanshaha Nafta
Buuggaag3 months agoGorfaynta Buugga Naftii Hure – Faallo Kooban
Buuggaag3 months agoGorfaynta Buugga Ummadaha Jirraban – Faallo kooban
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda2 months agoAabihii ruuxaaniga ahaa ee dagaalkii shahiidiyiinta xornimada Aljeeriya
Buuggaag3 months agoGorfaynta Buugga Murtida Dardaaran Haween – Faallo kooba
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda2 months agoMaxaad ka naqanaa taariikhda boqortooyada faca weyn ee Ajuuraan?
Buuggaag3 months agoGorfaynta Buugga Aafooyinka Baraha Bulshada – Faallo kooban
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda2 months agoGabaygii badda – Qeybtii 2aad
Siyaasadda Soomaaliya1 month agoIMF oo Soomaaliya u oggolaatay $100 milyan, laakiin waa sidee tayada la dagaalanka masuqmaasuq ee hoggaanka Xassan Sh. Maxamuud (4.5)?
Siyaasadda Soomaaliya2 months agoSoomaaliya oo dhisanayso Hannaanka Dowladnimada Casriga ah
Afrika2 months agoSafiirka Faransiiska oo ka tagaayo Niger – Reuters