Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Mucaaradnimadii iyo Maxaafadnimadii
Nolosha iyo safarka siyaasadda ayaa u qaybsama mucaarad iyo muxaafid. Maalin aad wax dhaleecaynayso iyo maalin adiga lagu dhaleecaynayo. Maalin aad wax faaqidayso iyo maalin adiga lagu faalaynayo. Maalin ay kuu toosan tahay iyo maalin ay kaa jiifto. Sidaa darteed, maalmihii nolosha iga soo maray ayay ka mid ahaayeen maalin aan mucaaradka dhex boodayay oo aan u arkayay dariiq wax lagu toosinayo oo adeegga bulshada iyo hoggaaminta dalka sida markaa jirtay si ka fiican loo beddeli karayey, si ay bulshadu u helaan qaab-nololeed tan ay ku sugan yihiin ka wanaagsan; maalin kalana waxaan hor boodayay oo ahaa muxaafid taageera oo difaaca xukuumaddii markaa aan ka mid ahaa, wakhtigaana waxaan u arkayay waajibaadka iyo xilka i saaran in ay ka mid tahay muxaafidnimadu. Waxaa aan ku hawlanaa ka qayb qaadashada maamul wanaagsan oo bulshadiisa u adeega. Hadraawi wuxuu yidhi“marka aad duleedaw sidaad doontay weydaa sidaad diidday yeeshaa”
Xaqiiqadu waxay tahay waa labo shaqo oo loo baahan yahay. Waa labo hawlood oo iska soo horjeeda. Waxaa dhacda in labada jeerba dadka ku hawlani ay khaladaad galaan. Way dhacdaa khalad shaqadu keento oo siyaado ku ah hawsha, oo ay keenta garashada gurracan iyo marmarka qaarkeed ay siyaasiga garbo isu caddayso. Balse labadaba waxaa laga bartaa khibrad iyo waayo-aragnimo marka danbe laga faa’idaysto. Wakhtigaa iyo maalmahaa kala duwan ayaan jecelahay in aan wax ka mid ah halka ugu soo bandhigo akhristaha buuggan.
Wakhtigii Mucaaradnimada
Waxay ahayd maalin Isniin ah 05|05|2008, sidaan meelo hore ku soo xusay markii aan ka tagay shaqadii Komishanka Doorashooyinka Qaranka. Xarguftii noo dhexaysay xukuumaddii talada haysay ee ka dhalatay warbixintii aan ku eedeeyay xukuumaddu waxay sababtay in aan si dabiici ah ugu muuqdo mucaarad, xataa anigoo aan wax ficila ah samayn. Muddo ka dibna waxaan si weyn u dardar geliyey mucaaridnimo hor leh, waxaanan si toos ah ula saftay xisbigii mucaaridka ahaa ee Kulmiye, ee aan markii horaba fikirkiisa siyaasiga ah taageeri jiray.
Mucaaradnimadu mabda’ ahaan waxay ka mid tahay hannaanka dimuquraaddiyadda. Waa inaad saxdo oo dheellitirto xukuumadda iyo dadka talada haya, adigoo metelaya inta aan ku qanacsanayn barnaamijka iyo siyaasadda xisbiga talada haya. Iyadoo ay jiraan wixii qarannimada khuseeyaa in ay yihiin lama taabtaan ay mucaaradka iyo muxaafadkuba wada ilaaliyaan, Xukuumada iyo xisbigeeda waxaa xil ka saaran shaqada guud ee qaranka sidaa darteed wixii wanaagsan ee ay qabtaan waa loo doortay, balse mucaaradka waxaa xil ka saaran yahay wixii khaldama ama laga gaabiyo in uu tilmaamo.
Haddaba waxaan qorshaystay in aan mucaaradad kala hor imaaddo xukuumaddii, aniga oo kaashanaya xisbiga Kulmiye oo markaa ku hawlanaa olole xooggan oo mucaaradeed. Waa iska suurtagal in aad khalad gasho adigoo is leh khalad toosi. Waxaa iyana beryahaa taagnaa arrin dhalisay xiisad kulul iyo mucaaridad xooggan oo ay dadku ugu wanqaleen magaca “Xarbul-Qanamka”, taas oo ahayd xukuumaddii Daahir Rayaale waxay dhoofintii xoolaha kooto ugu xidhay nin Carbeed oo la odhan jiray AL-Jaabiri. Tallaabadaasuna waxay dhalisay qaylo xoog leh oo lagaga soo horjeestay xukuumaddii.
Xiisaddaa iyo xamaasaddaa mucaaaridnimo aad baan u taageeray, gaar ahaan bulshadii adhiilayaasha oo ku kacay xukuumadda aad baan u taageeray. Waxaa la abaabulay mooshin in baarlamaanka la geeyo, iyadoo madaxdii xooluhu ka hadleen baarlamaanka soo bandhigeen eedaymo xooggan. Sidoo kale waxaa ganacsatadii taageeray rag koox ah oo mujaahidiintii SNM ahaa, oo ay hoggaaminayeen Muj. Ibraahim Dhegeweyne, Xasan Guure iyo rag kale oo haldoor ahaa.
Maalin maalmaha ka mid ah, waxa gurigayga iigu yimi Ibraahim Dhegeweyne iyo rag kale oo isaga la socday oo ka mid ahaa mujaahidiintii SNM. Dabadeed waxay iga codsadeen in aan Burco u raaco, oo aan taageero dhaqdhaqaaqii lagaga soo horjeeday adhigii kootada loogu xidhay. Burco ayaannu tagnay, ka dibna dabkii mucaaridadda, ee marka horeba halkaa ka shidnaa, ayaa gaas lagu shubay oo aannu la sii hurinnay. Ganacsatadii adhiilayaasha iyo qolooyinkii mujaahidiinta ahaa ee taageerayey waxay yeesheen shirar, abaabul iyo wada xaajood bal sida ugu habboon ee loo waajihi lahaa arrintii kootada adhiga. Jawigii mar keliya ayuu isu beddelay abaabul hubaysan.
Nimankii jabhadda ahaa ee dagaallamayey meel ay u baxeenba way baxeen. Nasiib wanaag, wax dagaal ahi ma dhicin oo qolooyinkii hubaysnaa iyo kooxdii wax abaabulaysay ayaa is-afgaranwaa ka dhex dhacay.
Xukuumaddii markay aragtay mucaaridadda xoogga leh ee halkaa ka socota, ayuun baa lay xasuustay. Xilligaa waxaan joogay magaalada Burco. Xukuumaddu waxay ogayd inaan ka soo horjeeday oo aan mucaarid ku ahaa, isla markaana aan ka mid ahaa siyaasiyiinta ugu firfircoon ee dhaqdhaqaaqii “Xarbul-Qanamka” dabka ku sii hurinayey.
Maalin Sabti ah, goor fiid ah oo aan ku baqoolsanaa reerkayga oo deggenaa magaalada Ina Af-madoobe, markaan dhaafay kantoroollada Burco iyo Beer ayaa ciidamo ay xukuumaddu ii sii diyaarisay ay jidka iga sii raaceen. Dabadeed gurigayga agtiisa ayaa la iga qabtay. Waa la i soo qaaday, kaddibna isla habeenkiiba waxaa la ii soo dhaadhiciyey Hargeysa, oo CID-da ayaa la igu xidhay. Muddo bil ah ayaan u xidhnaa xadhig siyaasadeed oo aan rumaan iyo maxakamad la’aan ku xidhnaa. Markii wax dambi ah la igu waayeyna waa la iska kay sii daayey. Dabcan way jireen odayaal ka shaqeeyay sii dayntayda. Had iyo jeeraale markay xukuumadi guuldarraysato ee ay lumiso kalsoonida shacabkeeda, waxay badanaaba isku daydaa inay marin-habaabiso ra’yiga dadweynaha. Xilligii ay socdeen qalalaasihii iyo iska-hor-imaadkii loogu magac daray “Xarbul-Qanamka”, arrintu may ahayn sidii ay xukuumaddii u buunbuunisay! Xukuumaddii talada haysay waxay iska hor yimaaddeen niman malayshiyo ahaa oo hubaysnaa oo ay maal-galinayeen bulshadii xoolaha ka ganacsan jirtay iyo nin la odhan jiray AL-Yassir oo ganacsade Carbeed ahaa.
Dabcan, qof ahaan xiisaddaa iyo xamaasaddaa mucaaaridnimo ee lagaga soo horjeeday xukuumaddii siyaasad ahaan aad baan u taageeray , balse maan ahayn nin hubaysan oo qori sita oo dagaallamayey.
Waqtigii ay socdeen qalalaasihii “Xarbul-Qanamka”; waxaan si kalsooni leh ummadda ugu caddeeyey in haba yaraatee aanan xidhiidh toos ah iyo mid dadban midnaba la lahayn kooxo xagjir ah ama argagixiso ah oo ku adeegta magaca diinteenna suubban, ummadda Muslinka ahna ku gumaadda. In kasta oo aan ganacsatada garab siiyay anigoo u arkayey kacdoonka bulshada xoolaha ka ganacsadaa inay tahay goljilic xukuumadda lagaga mucaaradi karo, Haddiiba saacadda dib loo celin lahaa, maraba kuma tallaabsadeen tallaabo kasta oo sababi karta rebshad ama waxyeelayn karta dawladnimada
Wakhtigii doorashada ka hor ayay qorshaysnayd in diiwaangelinta codbixiyaha dalka laga bilaabo, xisbigii Kulmiye wuxuu qaatay in uu ka qayb qaato oo uu taageerayaashiisa ku wacyigeliyo in ay kaadhka diiwaangelinta qaataan si ay u codayn karaan xilliga doorashada. Maalin maalmaha ka mid ah waxaa la iigu yeedhay kulan ay qabanqaabiyeen xildhibaannadii Kulmiye taageeri jiray iyo siyaasiyiin miisaan leh xisbiga ah oo aannu isku degaan ka soo jeedno. Shirkaa waxaa lagaga arrinsanayey qaabka ugu habboon ee diiwaangelinta codbixiyeyaasha looga suurto gelin kari lahaa gobollada dalka oo dhan, iyadoo xoogga la saaray meelaha xisbigu ugu taageerada badan yahay, waxaana guddoominayay Xil. Adan Tarabbi Oogle. Maadaama aan xogo badan ka hayay qaabka iyo mashruucii diiwaangelinta codbixiyeyaasha guud ahaan xilligii aan Komishinka doorashooyinka ka mid ahaa, waxa la i weydiiyey talabixin la xidhiidha bal sida ugu habboon ee ummadda gobollodaa uu musharruxu (Silanyo) ka soo jeedo loo wacyi gelin karo, looguna baraarujin karo in ay is diwaangeliyaan oo ay kaadhadhka codbixintana qaataan.
Mishkiladda ugu weyn ee laga baqayey waxay ahayd: dhulka la doonayey in diiwaangelinta laga hirgeliyo oo aad u baaxad weynaa iyo dadka ku nool gobollada bariga oo u badan reer guuraa xoolo-dhaqato ah. Tusaale ahaan qoys xoolo-dhaqato ah oo ka kooban 8 qof, ugu badnaan 2 ilaa 3 qof ayuun baa magaalada ama goobta codbixinta tegi kara oo codkooda dhiiban kara, inta kalana ma imanayaan oo baylahdii iyo hawshoodii maalinlaha ahayd ayaanay ka soo haleelayn.
Haddaba, waxaan soo diyaariyey, una soo bandhigay shirkii, warbixin iyo qorshe aad u faahfaahsan iyo soo jeedin, lagu beraarujiyo oo lagu wacyi geliyo bulshada ku nool saddexda gobol ee na loo xilsaaray. “Qorshahaa iyo taladaa aad soo jeedisay waannu kula qaadannay. Qaabkaa aad u soo bandhigtayna waa lagu hawl geli doonaa. Guddigii wacyigelinta diiwaangelinta loo xilsaaray waxay ka koobnaan doontaa 17 xubnood. Guddigana adigaa guddoomiye u ah,” ayuu Aadan Tarabbi ku soo gebagebeeyay, shirkiina wuu ku raacay. Waxa ku jiray xubne badan oo siyaasiyiin ah oo miisaan lahaa, oo ay ka mid ahaayeen: Xil Adan Tarabbi, Maxamed Kaahin, Yuusuf Tuke (AHUN), Axmed Dhigane iyo rag kale oo badan oo miisaan lahaa.
Waxa aannu isla markiiba bilawnay fulintii hawsha oo ay ugu horraysay abaabul xooggan oo wacyigelineed, dhaqaala-ururin, diyaarinta ku dhowaad ilaa 150 oday oo bulshada saamayn ku lahaa. Ka dibna waxaannu diyaariyey gaadiidkii, shidaalkii iyo wixii sahay loo baahnaa. Safarkii iyo socdaalkii lagu tagayey gobollada bariga waxaan u kala qaybiyey 4 jiho oo kala duwan, ka bacdina waxaan isku xidhay dadkii iyo gaadiidkii ka hawlgeli lahaa jiho kasta. Waxa magaalo-magaalo iyo tuulo-tuulo loo diyaariyay codbixiyayaashii halkaa ku dhaqnaa, si ay xisbiga ugu xidhmaan, uguna codeeyaan xilliga doorashada.
Abaabulkii ayaa isku dubba dhacay, taageerayaashii ayaa si laxaad leh u diyaar garoobay, xukuumaddiina waxay ka bixisay dareen werwer leh, waxaana saldhig u ahaa qaabka iyo hannaanka aannu u abaabulnay bulshada ku nool gobolladaa, oo ahaa kacdoon siyaasadeed. Diiwaangelinta waxay ku dhammaatay qurux iyo guul, taageerayaashii kulmiyena waxay isu diwaangeliyeen si laxaad leh. Muddo ka dibna waxa soo galay ololihii doorashada oo dadkii oo diyaarsan ayaa sidaa ku galay doorashadii, waxaana xisbigii ku guulaystay codad aad u badan.
Qof kasta oo masuul looga dhigay hawl cayiman waxaa laga sugayaa in shaqadii loo diray uu sida uga habboon uga midhadhaliyo. Minqiyaaska iyo bartilmaameedka guusha ama guuldarraduna wuxuu noqdaa kolba sida ay u arkaan cidda shaqada u diratay iyo kolba sida ay bulshadu uga dareenceliyaan hawshaa la qabtay!! Haddaba, marka ay bulshadaadu qirto ee ay ka maragkacdo qiimaha iyo waxtarka ay leedahay hawl aad dadkaaga u qabatay, waxay daliil iyo tilmaanba u tahay in aad qof ahaan ku tallaabsatay guul iyo horumar, intuu doonaba xaddigoodu ha leekaadee!
Ololihii Kulmiye
Markuu soo dhowaa wakhtigii ololaha, oo aan doonayay in aan safar u yara baxo, ayaa guddoomiyhii Kulmiye Axmed Silanyo, oo aad ula dhacsanaa shaqadii aan ka soo qabtay wacyigelinta, igu yidhi “adeer ololuhu waa isku mid oo waa intan aad soo qabateen ee adeer igala shaqeeya, oo safarka ka joog.” Waxa aannu noo diray aniga iyo Axmed Dhigane in aan soo diyaarinno qorshihii ololaha.
Maalmo ka dib waxaan u keenay qorshihii oo aan dalka u qaybiyay in looga hawl galo, labo meelood bari iyo galbeed sidoo kale aan soo jeediyay in ay kala hoggaamiyaan Dr Gaboose iyo Cali Maarshaal AHUN, oo ahaa siyaasiyiin saamayn badan bulshada ku lahaa, isla markaan lahaa firfircooni badan. Sidoo kale waxaa ka mid ahaa dhismaha iyo hannaanka shaqo ee ololaha, oo aannu xubno badan u soo jeedinnay in laga hawl geliyo.
Sidoo kale waxaan ku jiray guddi khaas ah oo si gaar ah ugala shaqaysa musharraxa hawlihii dhaqaalaha iyo waxyaalaha lagama maarmaanka u ahaa ololaha. Waxaan odhan karayaa wuxuu ahaa nooc kacdoon ah oo ay taageerayaasho gees ilaa gees u abaabulaayeen si aad u heer sarraysa, oo ay xamaasaddu ku badan tahay.
Waxaan tilmaamayaa xidhiidhkii noo dhexeeyay guddoomiyaha iyo hawshii aan kala shaqaynayay, balse waxaa jirtay masuuliyiinta xisbiga oo tira badnaa in mid kastaa meel qaabbilsanaa oo ay socotay shaqo ballaadhan oo ay gacanta ku hayeen hawlwadeennadii xisbiga iyo masuuliyiintii heerarka kala duwan ee xisbiga, oo aanan intooda badan xidhiidh lahayn, maadaama oo aan shirkad masuul ka ahaa oo xilligaa aanan toos uga muuqan karayn saaxadda siyaasadda.
Samaysanka Garabkii Isbahaysiga Kulmiye
Maalintii Kulmiye ku guulaystay doorashada, ee madaxweyne Silanyo talada dalka qabtay, wax yar uun ka dib waxaa soo baxday in guddoomiye-ku-xigeenkii 1aad, Muuse Biixi, uu bilaabay damaca ah in madaxweynuhu ku soo wareejiya guddoomiyannimada xisbiga sidii ay hore ugu ballameen. Waxaa iyana barbar socotay rag kale, oo Cabdicasiis Samaale ka mid yahay, oo hunguri ka hayay booskaa, kuwaas madaxweynahana culays ku saarayay in aannu wareejin ee lagu tartamo. Si kasta ha ahaatee, 45 maalmood ka dib markii uu xilka madaxweynannimo hayay, ayuu xilkii guddoomiyaha si kumeelgaadh ah Muuse ugu wareejiyay.
Waxay ahayd 15|08|2013, markii Cabdicasiis Samaale, oo ah wasiirka maaliyadda, noogu yimi guriga fadhiga ee madaxweynaha abbaaro 8:00 subaxnimo, iyadoo ay quraacanayaan madaxweynaha iyo marwadiisu.
Wuxuu madaxweynaha u sheegay in uu doonayo in uu shirweyanaha soo socda Muuse Biixi kula tartamo kursiga guddoomiyaha, isla markaana uu ka doonayo in uu arrintaa la socodsiiyo isaga oo doonaya in uu helo dareenkiisa. Madaxweynuhu wuxuu ku yidhi adeer waxba kama qabo, waxa aannu u muujiyay kalsooni fiican. Maadaama oo aan helay signalkii madaxweynaha, waxaan Samaale u muujiyay taageero, in kasta oo aan ku mashquulsanaa mashaariicdii horumarka ee ay waddooyinku ka midka ahaayeen. Samaale wuxuu bilaabay kaambayn uu kursiga guddoomiyaha ugu jiro oo debadda u soo baxay.
Xaqiiqo ahaan wuxuu ahaa nin olole badan, balse waxaa dedaalkiisa ka dhex muuqday lacag. Wuxuuna ahaa wasiirkii maaliyadda, oo taasina waxay ku keentay in lagu dhaleeceeyo musuqmaasuq. Markii muddo hirdankii socday ee la isku birjabay, ayaa maalin dambe oo aan ku maqnaa London, waxaa dhacday sabab kastaba ha ku timaadee in madaxwaynuhu qaatay ga,aan ah in aan Muuse Biixi aan lagula tartamin gudoomiyenimadda xisbiga sidaa darteed uu habeen habeenadda ka mid ah u yeedhay Cabdicasiis Samaale oo mansabkan u tafaxaydnaa, una sheegay go,aankiisa cusub laakiin arintani wasiirkii maaliyadda ee xiligaas may farax gelin aad buuna uga xumaaday, isaga oo aan shaqo tegin dhawr ayaamood oo ku negaaday guriga uu ka degan yahay magaaladda Hargeysa, hadalkii isaga iyo madaxwaynaha dhex marayna debedda ayuu u soo baxay, maalintaa wuxuu madaxwaynuhu go,aansaday in uu yeedho xubno ka mid ah xubnihii ugu firfircoonaa Gudidda Fulinta Xisbiga ee daafaca adag u ahaa madaxwayne Silanyo oo ka koobnaa 11 xubnood oo isugu jirey xubno ka tirsan hogaanka xisbiga, wasiiradda xukuumadda, Iyo fulinta xisbiga, waxa aannu ka codsaday laba arimood oo kala ah in la qaataan go,aankiisan cusub ee Muuse tartan la,aan ugu cumaamadaya guoomiyanimada xosbiga, Iyo in ay la qanciyaan Cabdicasiis si uu uga tanaasulo tartanka jagada gudoomiyaha.
Dood dheer iyo balan qaad madaxwaynuhu balan qaaday in loo sinaan doono murashaxnimadda jagada madaxwaynaha marka ay timaado ka di dib, waxa xiise gaar ah lahayd oo xusid mudan hadal uu goobta ka yidhi wasiir Abiib Diiriye Nuuroo ahaa”Maxawayne kaa aqbalay laakiin waxaan kuu sheegayaa laba nin oo reer Somaliland ah oo ahaa AHN Good Abees iyo Xuble oo saaxiibo ahaa ayaa Good wuxuu yidhi waxaan haystaa PHD, waa la yaabay oo tacliin uu dhigtay lama ogayne la aamusay oo la eegay, ku yeh miyaad ila yaabteen dee i waydiiya waxa aan ku haysto PHD ee aan ku takhasusay, noo sheeg baa mar qudha la wada yidhi, Xuble ayaan ku haystaa ayuu yidhi, waxaan uga socdaa hadaan Abiib ahay Muuse Biixi ayaan PHD ku haystaa hadaad gudoomiyihii u daysay, maalinta shirku dhaco ee aad gudoomiye rasmi ah u cumaamado haddii uu maalinta todobaad kula gaadho oo uu kugu qabsan waayo murashaxnimadda takhasuskaygaasi waa been” sidii ayaa loogu doortay gudoomiyihii xisbiga Muuse Biix. Haddaba shan maalmood uun ka dib, aniga iyo madaxweynaha oo socdaal shaqo oo aannu waddada Wajaale oo la samaynayey kaga soo noqonay oo aanu weli gaadhiga saaranahay, ayaa naloo soo sheegay in Muuse Biixi ku dhawaaqay in uu u taaganyahay musharaxa xisbiga, waxaanu furnay idaacadda afka Soomaaliga ee BBc ee barnaamijka labadda duhurnimo, waxa aannu ka dhegaysanay Muuse oo sheegaya in uu musharax yahay isla markaana diyaar u yahay hadii Silanyo la tartamayo, madaxwaynuhu wuxuu mar kale u yeedhay xubnihii ahaa 11 oo uu marar badana isaga dhigay weeraraddii joogtadda ahaa ee Muuse Biixi maalintaana wuxuu ka codsaday inay garab istaagaan hiilkoodana uu u baahna yahay dood iyo cabasho dheer ka dib waa laysla qaatay, maalintaa madaxwayne Silanyo waxa hadaladdiisa ka mid ahayd “waad haysataan kalsoonidayda sidaa ku hawl gala kalsoonidaydda ku hawl gala waa kama dambays haddii ay keenayso in Muuse Biixi aynu Mardheera ku ridno waad haysataan kalsoonidaydda waxaan wacad ilaahay idiinku marayaa in aanan idinka raacin Muuse oo aanan idin xagal daacin”.
Muddo ka dib waxaa bilaabmay guuxii musharaxnimada. Maalin maalmaha ka mid ah waxaa qado ii sameeyay ganacsade Maxamed Aw Siciid. Isagoo aan ii sii sheeginna, waxaa qadadii nagala soo qayb galay guddoomiye Muuse Biixi. Wuxuu ganacsaduhu ii sheegay in uu doonayo in uu musharraxnimada mustaqbalka ee Kulmiye ku dhiso Muuse Biixi, isla markaana uu iga doonayo in aan ku taageero. Wakhtigaa waxaa muddo xileedkii madaxweynaha ka hadhsanaa wax ku dhow labo sannadood. Sidaa darteed, waxaan ku idhi wakhti dheer ayaa innaga xiga, madaxweynihiina talo kamaannu yeelan arrintan, Muusana waxba iskagama ogin, labo todobaad oo siyaasadeedna waa wakhti dheer e, waxaan sugayaa inta madaxweynuhu is sharaxayo ama tanaasulayo.
Ganacsaduhu dedaal weyn ayuu geliyay taageeriddiisa uu u hayo Muuse Biixi. Dedaaladii ganacsadahani ugu jiray dhismaha Muuse waxa kale oo ka mid ahaa, guddoomiye Cabdiraxmaan Cirro ayaa ii sheegay in uu la soo hadlay wakhtigii aannu ku soo biiraynay xisbiga Waddani isaga oo ku yidhi: “Waxaan ku siinayaa lacag gaadhaysa labaatan milyan oo Dollar haddii aad ka joojiso xisbigaaga Xirsi Cali X. Xasan.” Taa mid la mid ah Cabdilqaadir Jirde wuxuu noo sheegay: “wuxuu igu baayacay shan milyan oo Dollar.”
Waxaa isaguna ku soo biiray dawladdii Maxamed Biixi Yoonis, oo noqday wasiirka arrimaha dibadda, oo laftarkiisuna lahaa damac madaxweyne. In kasta oo uu ahaa qof leh xidhiidho badan, waaya-arag ah, oo in ka badan afartan sannadood soo shaqeeyay, isla markaana ahaa dadkii ugu derejo sarreeyay Soomaalida ka soo shaqaysay jamciyadda quruumaha ka dhexaysa, runtii maqal mooyee, hore umaan aqoon oo waxaa intii aan wasiirka laga dhigin wax yar ka hor Addis Ababa isku kaaya baray Silanyo iyo qoyskiisa. Isla markaana waxaa muuqatay in ay qoyska xidhiidh dheer lahaayeen, oo ay carrab laalaadiyeen in ay ku taageeri doonaan musharraxnimada madaxweyaha ee mustaqbalka. Dad badan oo kale oo xildhibaan Kijaandhe ka mid ahaa ayaa iyaguna damac lahaa. Dawladdii oo shaqaynaysa ayuu bilaabmay hirdan iyo loollan musharrax, waxaanay naga mashquulisay hawlihii dawladda. Madaxweynaha xilligaa waxaan u soo jeediyay in arrintaa dib loo dhigo, oo xilliga doorashada golaha dhexe ay soo dhawaato laga dhigo, intaana aynu mashaariicda inoo qabyada ah dhammaystirano.
Hayeeshee xilligaa waxaa muuqatay in qoyskii Silanyo iyo xubno kale ay jaanta isla heleen oo Muuse lagu heshiiyay. Samaalena dawladdii wuu ka baxay, oo xurguf ayaa soo kala dhex martay isaga iyo qoyskii Silanyo. Waxaa intaa dheer, muddadii shanta sannadood iyo badhka ahayd Muuse iyo madaxweynuhu isma dhisayn, manay lahayn xidhiidh wanaagsan ee inta badan way is hayeen. Marar aan waydiiyay madaxweynaha, kumuu qanacsanayn hoggaaminta Muuse. Sidoo kale mar kale oo ay u yimaaddeen ilaa afartan xubnood oo ka koobnaa wasiirro iyo xubnaha fulinta ee xisbiga waxay waydiiyeen miyaad dhisaysaa Muuse, wuxuu yidhi “maya ee aniga ayaa is sharraxaaya!”
Markii aan arkay sida wax u socdaan ayaan madaxweynaha u imi oo waydiiyay in uu jiro cid gaar ah oo ugu talo galay in uu dhiso. Wuxuu yidhi “waa lagu tartamayaa ee shakhsi gaar ah ma wato”; isagoo weliba saxaafaddana sidaa ka sheegay. Wax kastaa ha beddelaan e, mar keliya ayuu madaxweynihii qaatay go’aankan, iyadoo aanay wax talawadaag ah yeelan kaadirkii xisbigu. Xaqiiqo ahaan kumaan qancin madaxweynihii ii diray in aan ka difaacaa, haddana in uu igu yidhaahdo ku daba fayl oo Muuse dhis. Waxaa iyaguna ka biyadiiday, oo qaadan waayey sidii wax u socdeen xubno badan oo qoorweyntii xukuumadda iyo xisbigaba ahaa oo ay ka mid yihiin labo hoggaankii ka tirsan (guddoomiye-xigeenkii 2aad, xildhibaan Waabeeyo, iyo guddoomiye-xigeenkii 3aad xildhibaan Talyanle AHUN) iyo labadii xubnood ee shirguddoonka golaha wakiillada Kulmiye ugu jiray (guddoomiye-xigeenkii 1aad iyo 2aad, mudane Baashe iyo mudane Cali Yuusuf).
Shirdoceedyo aannu yeelannay in badan oo qoorweyntii xisbiga ah, ayaannu ku gorfaynay in aannu isku xidhno saddexdii musharrax ee Samaale, Maxamed Biixi iyo Kijaandhe. Waxaannu isla qaadannay in aannu isu tanaasulsiinno, oo mid loo daayo marka doorashadu soo dhowaato. Markii loollankii kululaaday. ayaa madaxweynihii noo yeedhay annagoo ah wasiirrada ay isku xaafadda ahaayeen, oo nagu yidhi “waxaan doonayaa in aan dhiso Muuse Biixi, oo aad igu raacdaan!” Dabcan waxay ahayd culays siyaasadeed oo madaxweynuhu na saaray.
Arrintaasi waxay noqotay af-kala-qaad, waxaan madaxweynaha waydiiyay ma amar baa, mise waa soojeedin? Wuxuu yidhi “waa soojeedin, oo qof kastaa wuxuu leeyahay madaxbannaanidiisa siyaasadeed.” Dood badan ka dib arrintii waannu isla mari waynay. Saddex xubnood oo aan ku jiro ayaannu ugu sheegnay in aannu arrintaa go’aankeeda saddex maalmood gudohood ku siin karayno, iyadoo ay isdiidmo badani dhexdayada ka muuqato. Habeennimadii waxaannu saddexdii musharrax ku wargelinnay arrinta soo korodhay, oo ay sii hayeen in dareen jiro. Waxaannu u balannay shir 10:00 Subaxnimo.
Habeenkii markii aan gurigaygii tegay, ee aan arrintii rogrogay waxaan go’aansaday in aan shaqada ka tago maadaama oo aan madaxweynihii labo waddo kala qaadnay, oo ku kala baydhnay mustaqbalkii siyaasadda. Sidoo kale maslaxaddii xisbiga iyo qaranka midna aanay iiga muuqan waddada uu doortay, dooddiina aan isla meel dhigi kari weynay.
Subixii 26|10|2015, ayaan shir isugu nimi xubnihii ku bahoobay dhismaha saddexda musharax tiro badan ah iyo taageerayaashoodii. Dood iyo falanqayn badan ka dib, waxaa noo soo baxday in shirkii golaha dhexe afduuban yahay, culayskii madaxweyanahuna dacal maray, sidaa darteed waxaannu isla qaadannay in aannaan shirkaa ka qayb gelin. Isla markaana xubnahayagii wasiirrada ahaa waxaannu ku dhowaaqnay shaqa-ka-tegis. Ilaa 14 xubnood oo golihii wasiirrada ah iyo xubno kale oo xilal kala duwan hayay ayaa maalintaa shaqadii ka tegay shirkiina qaaddacay. Halkaa ayaan ku aasaasnay garab la baxay Isbahaysiga Kulmiye ee Dimuquraaddiga ah.
Marka dhismaha dawladdu yahay nidaamka madaxtooyada, tiro kasta oo wasiir ah oo dawladda ka baxda xukuumaddu u dhici mayso. Laakiin madaxweynaha waxay ku tahay culays siyaasadeed, waxa aannu awood u leeyahay in beddelkii xubnaha ka baxay soo buuxiyo. Maadaama oo aannu ahayn xubno tiro badan, isla markaana saamayn badan bulshada ku lahaa, waxay ahayd sanqadh weyn oo siyaasadeed oo dalka iyo dunidaba soo jeedisay. Xoghayihii Qaramada Midoobay (QM) ee xilligaa, Bankii Moon, ayaa xataa ku soo hadalqaaday dhacdadaa siyaasadeed shir ay lahaayeen Golaha Ammaanka ee QM, January 2016. Wuxuu xoghayuhu si gaar ah u xusay Maxamed Biixi, wasiirkii khaarijiga; Xuseen Caydiid, wasiirkii caddaaladda; iyo aniga, oo ahaa wasiirkii madaxtooyada. Wuxuuna ku tiriyay isbeddellada siyaasadeed ee Somaliland ka dhacay.
Mid ka mid ah dadka caanka ku ah culuumta hoggaaminta, isla markaana buug badan ka qoray ayaa wuxuu leeyahay hadal noocan ah: “Leaders earn respect by making sound decisions, admitting their mistakes, and putting what’s best for their followers and the organization ahead of their personal agendas.”
Waxa annu soo wada shaqaynay madaxweynaha Silanyo, waana qof sharaf iga mudan laakiin kaladuwaanshaha fekerku waa shay bini-aadam Ilaahay ugu talo galay oo garashadooda iyo heer maskaxeedkooda u kala duway. Waana tiirarka dimuquraaddiyadda in aragtiyaha lagu kala duwanaado, markaa waxaannu ku kala duwanaannay aragtida hoggaamiyaha mustaqbalka hoggaamin doona dalka. Waxay ahayd 26|Nov|2015, iyadoo muddo bil ah markaa aannu shaqadii kasii maqnayn, markii aannu wefti ugu baxnay magaalo madaxda gobolka Togdheer ee Burco, waxaanay ahayd ujeedada safarkayagu in aan dadka gobolka degan gaadhsiino aragtidayda siyaasadeed lana socodsiino taageerayaashayada mawqifka aannu qaadanay iyo halka wax noo marayaan, waxaa si aad u mug weyn oo aannaan filayn anaga iyo bulshada Somaliland toona naloogu soo dhaweeyay meel u dhexaysa magaalada Burco iyo degmada qoyta, waxay noo muujiyeen taageero lexaad leh oo ay kumanaan qof iyo gaadiid ahi nagaga hor yimaadeed waddada laamiga ah. Dadkii ayaannu halkaa kula hadalay shirarna kula qaadanay magaalada Burco.
Muddo ayaannu dedaalkii sii wadnay oo aannu cidhiidhi iyo culays siyaasadeed ku haynay xisbigi Kulmiye, xukuumaddii iyo musharraxii loo cimaamaday. Sidoo kalana aannu gorgortan kula jirnay xisbiyadii siyaasadda ee mucaaradka ahaa, wakhtiyadaa oo aannu debadda iyo gudahaba kulamo ka qabaqaabinayay, waxa dadka qaarkood nagu tilmaami jireen xisbi afraad marka ay eegaan muhiimadda bulshada iyo duniduba na siinaysay. Wuxuu ahaa wakhti sannad ah oo aannu wadnay gorfaynta siyaasadda mustaqbalka sidii aannu u qaabayn lahayn iyo ciddii aan shuraako kula noqon lahayn cududdayada siyaasadeed. In kasta oo labo xubnood oo musharrixiin ahaa ku noqdeen Kulmiye, aqlabiyaddii waxaannu ku heshiinnay in aannu la midowno xisbiga mucaaradka ah ee Waddani hadii aannu ku qanacno marka la wada hadlo ka dib.
Waxay ahayd ayaamo adag, may hawl yarayn isku haynta iyo is dugsashada xubno culculus oo miisaankaa leh. Waxaanu inta badan bar kulan noo ahaa gurigayga, annagoo toddobaadkiiba labo jeer ama hal mar kulmi jirnay. Waxaa shirka noo guddoomin jiray labadii guddoomiye ku xiggeen ee hoggaanka Kulmiye ka midka ahaa, isla markaan xilalka xisbiga noogu sarreeyay markii hore. Waxaa afhayeen noo ahaa Xuseen Axmed Caydiid, oo ahaa nin codkar ah oo hal adayg badan. Run ahaantii waxay ahaayeen guud ahaan koox aad u qiimo badan iyo saaxiibbo aanan illaawin, manay qarsoonayn saamayntii aannu ku lahayn siyaasadda dalka.
Wadahadalladii Isbahaysiga iyo xisbiga Waddani
Xisbiyada dunidu waxaa lugu kala doortaa mabaadi’ ay ku kala duwan yihiin, sida Hantigoosad (Capitalism), Shuuci (Communism), Hantiwadaag (Socialism), Dimuqraaddiyad bulsheed (social democracy), iyo qaar kale oo badan. Somaliland siyaasaddeedu mabaadi’ kuma kala duwana. Garabkii Isbahaysigu waxay ku kala dooranayeen xisbiyada saddex shay oo kala ah: Hoggaamiyuhu ma yahay mid qaranka u cuntamaya isla markaana aynu wada shaqayn karno oo isfahm yeelan karno; Xisbigu ma leeyahay barnaamij siyaasadeed, ma se oggol yahay in aan la wadaagno oo waxna ku dari karno waxna ka beddeli karno; iyo haykal xisbiga iyo shuruucdiisa ma tahay mid xisbinnimo u qalanta.
Markii aan eegnay, Waddani wuu waafaqay waxyaalihii aan ku qiimaynaynay wada hadalladii xisbiyada mucaaradka isla markaana wuxuu aqbalay qodobbadii asaasiga aannu u arkaynay ee aan soo hordhignay, oo aan hoos ku tixi doono. Marka laga tago qodobbada aannu ku heshiinnay ee soo socda, waxaan jecelahay in aan xuso sidii guddoomiye Cirro noo danaynayey iyada oo uu ilaa shan ama lix jeer guriga iigu yimi, ragga kalana mid kasta gaar ula kulmay, oo dedaal badan geliyey.
Waxaa la sameeyay labo guddi oo wadahadallada noo kala metelayay. Muddo ayaa doodda iyo kulamadu socdeen. Waxaa iyaguna badnaa shir doceedyada kala duwan. Waxaana ka mid ahaa waxyaalihii la idsku mari waayay awood-qaybsiga siyaasada. Waxaa dhinacayagu soo bandhigeen in aan helno guddoomiyaha ama musharraxa iyo ku xigeenkiisa. Wuxuu oggolaaday guddoomiye Cirro in si furan oo siman loogu tartamo, laakiin ugu danbayntii kulan gaar ah oo ay yeesheen Maxamed Biixi oo musharrax noo ahaa, guddoomiye Cirro iyo Maxamed Uurcadde, ayaa Maxamed Biixi uga hadhay oo uga tanaasulay in uu tartan la galo, isaga oo ku saleeyay maadaama xisbiga aan ku cusubahay isla markaa aad ii muujiseen dimuquraaddiyad iyo dareen fiican oo lagu tartami karo, taas oo ah wixii aan Kulmiye ka waayey, waxaan uga hadhay musharaxnimadii Cabdiraxmaan Cirro.
Markii musharrixii aannu wadnay ay arrintaa isla meel dhigeen, xilkii guddoomiyannimo ee aannu dalbanayna waxay guddiyadii iyo Cirraba noo sheegeen in ay jirto ballanqaad naga horreeyay oo ay qolo kale u sameeyeen. Maadaama oo aan ahaa qofkii inta badani guddoomiyaha la doonaysay, waxaan qorsheeyay in aan xilku caqabad noqon haddii sida kale saaxiibbaday ugu qancaan xisbiga. Waxaanan kulamadii na dhexmaray guddoomiye Cirro ugu soo bandhigay qorshe cusub oo ahaa in la sameeyo Hoggaamiye iyo Guddoomiye, shaqadana loo qaybiyo. Fekraddaa ayaannu guddoomiyihii isla qaadannay. Sidoo kale xilalkii kale ee hoggaanka, golaha dhexe iyo fulinta ayaannu isla meel dhignay saamigii aannu ka heli lahayn, waana laga heshiiyey. Markii intaasi dhacday ee qodobbadii mabaadi’da guud iyo aasaasiyaadka ahaa ee hoos ku qoranna aan isla garannay, sidaas ayaa keentay in aannu ku qanacno, oo dooranno Waddani.
Qodobbada mabaadi’da guud ee heshiiska, oo qayb ka noqon doona xeerka iyo barnaamijka xisbigu, waxa ay salka ku hayaan dastuurka iyo qawaaniinta JSL, waana kuwan hoos ku xusan:
1) Ilaalinta iyo ku-dhaqanka Shareecada Islaamka, dastuurka, shuruucda kale ee dalka iyo xeerarka xisbiga, iyo ilaalinta qarannimada Somaliland;
2) Ka badbaadinta dalka hoggaanxumo ay sababto talamaroorsi iyo diktaytornimo u horseedi kara dalkan iyo dadkiisa dibudhac iyo burbur;
3) Dhisidda nidaam dawladeed oo ka caaggan musuqmaasuq, qabyaalad iyo maamul-xumo oo lagu xaqiijiyo wadatashi, wax-wada-qabsi iyo caddaalad, si loo gaadhsiiyo ummadda Somliland himilada ay muddada dheer higsanaysay, sida qarannimo buuxda, amni, horumar iyo caddaalad.
4) Xaqdhawridda wada lahaanshaha xisbiga iyo ka-wada-tashiga arrimahiisa, iyadoo la dhawrayo xeerarka xisbiga iyo awoodaha waaxyaha kala duwan ee ismiisaamaya ee uu ka kooban yahay xisbigu;
5) Ku dhaqanka mabaadi’da wadatashiga, maamul wanaagga, dhawrista awoodaha sharcidejinta, garsoorka iyo fulinta kuwaas oo ku salaysan nidaamka dimuqraaddiyadda ee aan ka hor imanayn Shareecada Islaamka iyo dhaqankeenna suubban;
6) Ilaalinta hantida qaranka nooc kasta oo ay tahay iyo awood-siinta hay’adaha u xil-saaran ilaalintooda, si loola xisaabtamo cid kasta oo ugu tasarufta sifo aan sharci ahayn, loona xaqiijiyo xakamaynta ku-takrifalkeeda;
7) Kobcinta iyo horumarinta xisbiyada qaranka iyo ka-ilaalinta faro-gelin kasta oo carqaladayn karta koritaankooda, si uu dalku uga gudbo nidaamka qabaliga ah;
8) Dhawrista xilliyada doorashooyinka ee shuruucda dalku muddaysay iyo qabyo-tirka arrin kasta oo sababi karta dib-u-dhacooda, iyadoo ay reebban tahay korodhsiimo ku timaadda damac siyaasadeed oo ku dhisan kursi-jacayl;
9) Dhawrista xuquuqda aasaasiga ah iyo xorriyadaha lama taabtaanka ah ee qofka ee Dastuurku jideeyey iyo horumarinta hay’adaha u adeegada;
10) Horumarinta saxaafadda iyo xaqdhawridda xorriyaddeeda, iyadoo wax-ka-qabashada gefefka lagu galo saxaafadda loo raaci doono nidaamka habka madaniga iyo xeerka saxaafadda, wixii qabyo ka ah xeerarkaasna la qabyo-tiri doono;
11) Dibuhabaynta hay’adaha xukuumadda sida wasaaradaha iyo hay’adaha madaxabannaan, iyadoo lagu salaynayo baahida qaranka, tashiilidda dhaqaalaha dalka iyo inay noqdaan kuwo si dhab ah ugu habaysan u adeegida bulshada;
12) Hurumarinta madaxbannaanida hay’adaha garsoorka iyo hay’adaha dawladda ee madaxa bannaan, si adeegyada ay bixinayaan u noqdaan kuwo tayo leh kuna salaysan caddaaladda;
13) Dardar-gelinta maamulfidinta, maamuldaadejinta, kalaxadaynta maamul ahaaneed ee gobollada iyo degmooyinka dalka, iyo tixgelinta tabashada gobollada Sool, Sanaag iyo Buuhoodle;
14) Iyadoo laga duulayo tabashooyinkii is-daba-joogga ah iyo qabyada ka muuqata Dastuurka dalka, in la furo Dastuurka, laguna sameeyo wax-ka-beddel iyo kaabis;
15) Kaqaybqaadashada adkaynta nabadgelyada iyo xasilloonida gobolka, iyo horumarinta xidhiidhka caalamiga ah ee Somaliland la leedahay dalalka jaarka iyo kuwa caalamka, hay’adaha Qaramada Midoobey iyo ururrada caalamiga ah iyo kafogaanshaha wax kasta oo xidhiidhkaa wax u dhimi kara.
Madashii xafladda midowgu waxay ahayd mid aad u bilan oo dad toban kun oo qof ku dhow ka soo xaadireen. Aad ayay bulshadu isha ugu hayeen meesha uu maro miisaanka Isbahaysigu, dareen aad u fiicanna way ku soo dhoweeyeen go’aankii aannu ku biirnay xisbiga Waddani, waxaana noo muuqatay rejo fiican. Waxaa Soomaalidu tidhaahdaa hooso waliba hadal lehe, waxaan maalintaa hadalkaygii dhextaal uga dhigay hawraar dheegasho ah iyo hadal kooban oo aan dhacdadaa ku suntayay.
Maadaama oo ay jireen xulufo siyaasadeed oo ka soo jeedday degaanka aan ka dhashay iyo degaanka uu ka soo jeedo musharraxii Kulmiye loogu cimaamaday ee aannu isku maan dhaafnay xukuumaddii aan ka midka ahaa, anigoo tilmaamaya midnimada iyo dadka reer Somaliland inay wanaagsan tahay in bartilmaameed laga dhigto, qabyaaladda iyo in labo labo reer la isu xulufaystaanna aanay qarannimada u fiicnayn. Waxaan fargaarihii kaga dhawaaqay, qaar baa odhan doona Jeegaanta ayaad burburinaysaan. Waar burburinmayno e, Jeegaantii waxa aannu ka dhigaynaa Giraan oo dalka oo dhan ayaannu isku xidhaynaa.
Tuducyadan aan tiriyay waxaan ka soo dheegtay heestii Ducaale Dhagaxay (Toban toban halbaa dilay, hadal sii dheh baa dilay…):
Siyaasadda nimaan himmo lahayn,
Oo hawo iyo been isku akhriyey,
Hiraalkiisu dhaw yahay oo,
kursiga u hamuun qaba,
Himiladiisu keen tahay,
Oo shilinka uun ka halabsada,
Hadafkiisu qolo yahay oo,
hayb hayb u kala gura,
oo lagu hoobtay baa dilay.
Maalmihii Ololaha Waddani.
Waxaannu la midownay xisbiga Waddani. Wuxuu ahaa xisbiga mucaaradka ugu wayn. Wuxuu ahaa xisbi jira oo annaguna aannu wax ku biirin karaynay, maadaama oo aannu ahayn dad xisbiyahanno ah oo sumcad iyo saamaynba bulshada ku lahaa. Waxa aannu dhiig cusub iyo dardargelin ku soo kordhinnay xisbigii Waddani oo laga dareemay dhaqdhaqaaq cusub iyo in cudud xooggani ku soo korodhay. 19|Oct|2016 ayaa shirkii golaha dhexe ee xisbiga Waddani nooga furmay magaalada Hargeysa, iyadoo gebgebadiisii musharrax madaxweyne loogu doortay Cabdiraxmaan Maxamed Cabdillaahi Cirro, halka anigana la iigu doortay Hoggaamiyaha Xisbiga.
Waxaannu bilownay dibuhabayn iyo dardargelinta xisbiga oo aan laamaha debadda iyo gudahaba safarro galaabixinay. Sidoo kale wacyigelin ballaadhan ayaannu u samaynay taageerayaasha xisbiga si ay ugu diyaar garoobaan doorashadii Nov 2017. Waxaan u xil saarnaa diyaarinta qorshaha ololaha ee xisbigu doorashada ku geleyo. Waxaanan abuuray koox soo qorshaysa maamulka iyo maaraynta ololaha. Prof. Ridwaan Maxamed Cismaan, oo ahaa aqoonyahan baadhista iyo qoraalka ku xeeldheer, ayaan u xil saaray ururinta talada iyo dejinta qoraalka Istaraatiijiyadda Ololaha.
Hoggaanka Xisbiga iyo musharrixiinta oo 12|12|2016 shir la lahaa safaaradaha waddamada reer Galbeedka ee Nairobi ku yaalla, isla markaana kulan maamul oo is diyaarin ah ku yeeshay halkaa, ayaan ugu soo bandhigay xogtii iyo qabyo-qoraalkii ugu horreeyay ee Qorshaha Ololaha (Waddani Campaign Strategy), taas oo aannu ugu horraynba diiradda ku saarnay wararkii saadaalinta codadka iyo heerarka la kala joogo. Waxay naga ahayd si fekrad looga qaato oo keliya, xogtana waxaa diyaariyay qaar ka mid ah hay’adaha madaxa bannaan oo si lamafilaan ah nagu soo gashay. Waxa aanay kala maraysay taageerada xisbiyadu xiligaa [Dec 2016]:
Kulmiye. 44.40%
Waddani. 29.30%
Ucid. 12.00%
Cidna. 11.40%
Waxay u muuqatay in si laxaad leh na looga horreeyo in kasta oo dadku si ugu wada qanacsanayn, haddana werwer ayaa igu jiray ah in xisbiga Kulmiye haysto jaanisyo badan, iyadoo haddana ay jirtay fursado noo saamaxayay in aan ka adkaanno. Waxaannu isla qaadannay dedaal iyo qorshaha oo aannu soo dhammaystiro. Waxaan mar labaad u gudbiyay musharraxa nuqulkii qorshaha kaambaynka oo dhammaystiran, wixii isaga ku xidhnaa mooyaane.
Waxaan ololaha u soo jeediyay in loo magacaabo wiil dhalliyaro ah oo aqoonyahan ah. Waxa la isla qaatay in magaca ololuhu noqdo Waddani 2017, iyadoo halkudhigguna ahaanayo Rejada Shacabka. Calaamadda ololuhu waxay ahayd Giraan wareegsan oo gacmo is haysta ka samaysan. Sidoo kale waxaan maamulka ololaha u qorshaynay in uu noqdo heer qaran, heer aag (Zone), heer gobol, heer degmo iyo heerka goobta codbixinta, iyadoo ay jirayaan shaqaale 10,000 gaadhayay oo aannu ugu talo galnay in ay codbixiyayaasha u gaadhaan guri-guri, iyadoo tabo iyo farsamooyin la isticmaalayo. Dhaqaalihii aannu oddorosnay ee ahaa toban milyan oo Dollar, waxaa la helay qiyaas ahaan 60% oo u dhigmayey lix milyan oo Dollar. Iyadoo aannu samaynay qorshihii isticmaalka maaliyadda (resource planning). Ololaha sidiisa ayaa buug looga qori karaa balse waxaan ka soo qaadanayaa tusmo kooban. Istaraatiijiyadda Ololaha waxaa ka mid ahaa yoolka codka aannu higsanayno oo ahaa 50% ilaa 60% ee inta codaysa. Oddoroska cododka ee guud ee la filayey oo ahaa 75% ilaa 85%, iyo tirada gobollada iyo degmooyinka aannu qorshaynay mid kasta in laga helo, inta badani sidii aannu filaynay ayay u dhacday, marka laga reebo meelo wax iska beddeleen, khaladaadkii aannu samaynay iyo meelo aannu aaminsannahay in wax-isdabamarini ka dhacday.
Waxay ahayd 21|10|2017, markii ay Somaliland ka bilaabmeen maalmihii ololaha ee doorashada madaxtooyada ee 13|Nov|2017 loo sharciyeeyay in ay xisbiyadu ku soo bandhigaan barnaamijyada siyaasadeed iyo farsamooyinka ay bulshada ku kasbanayaan. Xisbi kastaa wuxuu lahaa 7 maalmood oo talantaalli ah oo saddexda xisbi ka bilaabayaan saddex maalmood oo isku xiga ilaa dhammaadkana ku wadayaan. Waxaa loo kala horreeyay Ucid, Kulmiye iyo Waddani. Komishinka oo siidhiga u hayay, ayaa xisbiyada ku wargeliyay in subaxa Sabtida uu ololihii bilaabmay. Waa la isku fasaxay.
Waddani ahaan waxaannu haysannay fursad fiican, maadaama oo labada xisbi ee kale nooga horraynayeen isusoobaxyada, annagoo barnaamijkii noo qorshaysnaa sii daynayna ayaannu haddana ka faa’idaysanaynay khaladaadkooda, oo wixii ay soo dhigaanba xagga kale u dhigaynay. Kulmiye oo ahaa xisbiga loollanka xooggani noo dhexeeyay, waxaa ka mid ahaa khaladaadkiisa in ololihiisa ay saldhig u ahayd labo reer oo uu taageedooda si weyn u rejaynayey oo loogu yeedhi jiray Jeegaanta. Waxaannu daba qaadnay qabyaaladdii oo tooshka ku ifinnay. Halka ay annaga olalahayga saldhig u ahayd Giraan oo aannu ku metelaynay degaannadii oo dhan oo gacmaha is haysta. Hadalka la is odhanayay wuu badnaa, balse ma doonayo hadallo xanaf iyo xagtin lahaa in aan soo naqliyo. Waxaan u arkaa in aan wax faa’ido ahi ku jirin.
Waxaa la soo gaadhay 23|Nov|2017, oo ahayd maalintii aannu ololaha u lahayn. Waxaannu madaxdii si qorshaysan ugu qaybinnay gobollada dalka, annagoo farriinta ololaha ee xisbiga u daynay in uu musharruxu gudbiyo. Balse waxaannu la xoojinaynay maalinba qodobka bartilmaameedka noo ah in koox waliba gobolka ay joogto ay ku lafaguraan, wixii kale ee degaankaa la joogo khuseeyana wixii siyaasad ahaan nooga qorshaysan aann u usoo bandhigno. Musharraxu wuxuu maalintii koowaad ka hadlayey caasimadda dalka, waxaan aniguna ku qornaa Ceerigaabo. Waxaan guure ku soo galay abbaara 3-dii habeennimo. Waxaa buuxdhaafay garoonkii xorriyadda iyadoo aan 8:00 am la gaadhin! Weftigayagii iyo madaxdtii gobolka ee xisbiga waannu soo galnay, iyadoo dadku si xamaasad leh noo soo sugayeen oo noo soo dhoweeyeen. Halkaana waxaannu uga jeedinnay khudbadihii noo qorshaysnaa.
Waxaannu isu waydaarannay oo safarro galaabixinay gobollada iyo degmooyinka dalka ilaa maalintii u danbaysay oo aan ku soo gebagebeeyay magaalo-madaxda gobolka Togdheer, oo aan maalintaana khudbaddii ku soo qaatay dardaaran nuxurkiisu ahaa in aan dhiirrigeliyo taageerayaasha Waddani, komishinka u dardaarmo caddaalad, bulshadana aan xasuusiyo in ay tahay doorasho oo ciddii Ilaahay u qoray uun helayso, balse shayga ugu muhiimsan, guusha ugu ballaadhani ahina uu yahay ilaashiga nabadgelyada iyo qarannimada. Doorashadii way soo gebagebowday, waxaana la gudogalay tirintii cododka. Habeennimadiiba waxaa dhibaato weyni naga soo gadhay barnaamijkii isugaynta iyo tirinta cododka (PVT system) oo naga caddilmay, oo sidii aannu doonaynay u shaqayn waayay. Waxay xogtu igu soo gaadhay in ay is weydaarteen hannaankii muraaqibiinta ee lagu diyaariyay iyo hannaan cusub oo aan lagu wargelin hawlwadeennadii, oo cillad farsamo dhacday.
Waxaa qorshahaygu ahaa in aan natiijada doorashada soo saaro inta aannu komishinku ku dhawaaqin. Waxay ahayd si aannu u ogaanno wixii aannu helay ee xaqiiqada ahaa, annagoo isticmaalaynay xogtii muraaqibiintayadu na soo siiyeen ee goobta tirinta codadka ka soo baxday.
Waxaa ka mid ahaa meelaha dayaca weyni ka dhacay ilaalintii cododka oo hawlwadeennadii muraaqibiinta iyo maamuliddeediiba hoosudhac weyni ku yimi, xisibigii Kulmiye ee loollanka adagi naga dhexeeyay meelihii uu ugu taageerada badnaa, Maroodijeex iyo Saaxil ayaa muraaqibiintoodii gaabis ka yimi, qaarna aanay kaba soo xaadirin goobtii ama lala wareegay oo xisbigii kale u gacan galay. Halkaasina waa meelaha tuhunka weyni ka dhashay in wax-isdhaafini ka jirtay. Waxaan aaminsanahay in dhammaan gobolada hoos dhac filashadayadii ay ka jirtay, way se kala bandaayeen hoosudhaca taageero ee ku yimi. Si kasta wax ha u dhacaane, waxa la soo gaadhay gebagebadii tirinta cododka. Komishinkuna wuxuu isu diyaariyay in uu natiijada soo saaro.
Natiijadadii aannu qorshaynay ee filaynay waxay ahayd in codadka guud noqdaan, 75% oo la mid ah 523 999, waxaana ku soo baxay natiijadadii 79.4% oo la mid ah 555 142, qiyaastii tiradii guud ee codadka ee aannu filaynay iyo tii soo baxday aad ayay isugu dhowaayeen waxaa u dhexeeyay faraq ah 31 143. Waxaana natiijadii lagu dhawaaqay noqotay in Kulmiye helo 305 909, halka xisbigaygii Waddani helay 226 092, Ucidna uu helay 23 141, halkaana la sheegay in guushii ku raacday Kulmiye.
Intii aan guusha Kulmiye loogu dhawaaqin ayay soo gashay suuqa in Kulmiye horreeyo, oo ay jirto wax-isdabamarin iyo doorashadii oo wax lays waydaariyay, kaaga darane waxaa suuqa laga soo helay ugu yaraan labo buug oo waraaqihii lagu codaynayay ah ku yaallaan, waxaana ka bilaabmay kacdoon taageerayaashii Waddani ka dib markii ay saxaafadda ka arkeen waraaqaha la helay saluugga madaxdii Komishinka noo joogtay ka muujiyeen natiijadii la sugayay. Sidoo kale muddaharaad aan cidi abaabulin ayaa is qabsaday magaalooyinkii waaweynaa ee Somaliland, oo dhimasho iyo dhaawacba waa la soo sheegay. Madaxdayadii talo ayaa nagu caddaatay, canaan iyo hiifna taageerayaashii way noo soo jeediyeen. Waxaannu ku yaacnay komishinka oo kulan foodda isku darnay, markii labo maalmood aannu iskaga daba noqonnay, wax rejo ah oo soo socotaa nooma muuqan. Subixii danbe ayaan gaar ula baxay, oo shir la qaatay, Dr Cabdiraxmaan Cirro oo xaalkiisu aad u murugsan yahay. Waxaanan go’aansaday noloshu waa taariikh e, in aan badheedhahayga u sheego. Waxaan ku idhi: “Guddoomiye, waxaynu qorshaynay oo aannu kula doonaynay in aad noqoto madaxweyne xaqiijiya himalada ummaddiisa oo dalkan horumariya, mideeya oo hagaajiya, balse ma muuqato oo codadkii si laxaad leh ayaa la inooga horreeyaa, ha la boobo ama si kale hala inooga bursado e. Waxay ila tahay in aanad dooran hoggaamiye dalkiisa burburiya.” Musharruxu runtii si deggan oo odaynimo ka muuqato ayuu iila qaatay. Waxa aannu yidhi “Waan arkaa sida xaal yahay e, dadka ila qanci.” Wuxuu isu diyaariyay in uu dadka la hadlo, waxa aannu soo saaray farriintiisii, iyadoo aan isla waafaqnay in aan aniguna hadlo oo jawiga qaboojiyo.
Habeennimadii ayaan waraysi bixiyay, iyadoo ujeeddadu tahay in aan jawiga dejiyo. Waxaan u sheegay hadallo kooban oo aan kaga jawaabay su’aalihii weriyaha iyo dareenkii bulshada, taas oo ay dhextaal u ahayd “Doorashadii maannu qaaddicin, oo waa annagii galnay. Natiijadii waynu sugaynaa wixii ka soo baxa, dalkana nabadgelyadiisa na looga biqi maayo annaga Waddani ahaan.” Waxa bilaabmay in dareenkii bulshadu si tartiib ah u soo debco. Waxaana galabnimadii danbe Komishinkii Doorashooyinku ku dhawaaqay natiijadii, oo sida aan kor ku xusay ku soo gebagebawday.
Halkaa markay marayso ayaannu isugu yeedhnay kaadirkii iyo madaxdii xisbiga Waddani si aannu go’aan loo dhan yahay u wada qaadanno. Dood dheer ayaa la galay oo qaadatay ilaa 5 saacadood. Ugu danbayn waxaa la isla waafaqay in natiijada doorashada la aqbalo, dalkana qas laga badbaadiyo. Waxaa khudbadii musharraxa u ahayd dhextaal hadal dhaxalgal ah:
“Waxaan qaatay maanta go’aan qadhaadh oo aan hubo in aannu farax gelinayn taageerayaasha xisbiga WADDANI, kaasi oo ah mid lagu badbaadinayo midnimada ummadda Somaliland iyo ammaanka qaranka. Umaan tanaasulin Muuse Biixi. Umaan tanaasulin KULMIYE. Waxaan u tanaasulay nabadda, wadajirka iyo midnimada ummadda reer Somaliland.
“Waxaan go’aansaday in aan aqbalo natiijada la soo dhoobdhoobay, sidii uu hore u yidhi Madaxweyne Daahir Rayaale ‘Gacantayda Somaliland ku burburi mayso’ , aniguna waxa aan leeyahay dalkayga damacayga u burburin maayo, dadkaygana dhiiggooda u daadin maayo.”
Wakhtigii Muxaafidka.
Muxaafadnimadu macnaheedu ma aha nacamlayn iyo waxyaalaha hadda loogu yeedho guulwadayn. Muxaafadnimadu ma aha in aad madaxda dawladda iyo madaxweynaha ka qosliso ama uga sheekayso wax ay ku farxaan. Sidoo kale ma aha inaad saxaafadda madaxda ka amaanto ama mucaaradka ka caydo. Aslanba caydu siyaasadda ka mid ma aha ee waa akhlaaqxumo iyo wax dhaqanka wanaagsan ka baxsan.
Markaad tahay mas’uul heerarkiisa kala duwan, waxaa hubaal ah tuhun ayaa kula deris ah, haybadna waa lagugu maamuusay, wax aanad qabinna waa lagu saarayaa wax aanad ahayna waa lagaa dhigayaa oo lagugu amaanayaa. Dabcan waxaa dhacaysa in aad is difaacdo, waana suurta gal in aad xoog intii loo baahnaa ka badan u isticmaasho, saxna ma aha ee waxay u baahan tahay xikmad aad ku dheellitirto.
Nebi Maxamed SCW oo ah tusaalaha Islaamka halka ugu sarraysa qaar ka mid ah saxaabadiisii ayaa ku tuhmay in aannu u caddaalad samayn (Caddaalad samee maad caddaalad samayne), waanu ka shaafiyay oo ka daweeyay oo uga duceeyay tuhunkaa. Xilligii Abii Bakar qaar ayaa sekada diiday. Cumar sidoo kale isagoo khudbadaynaya ayaa qaar saxaabadii ka mid ah ku tuhmeen in uu caddaalad-darro sameeyay, oo ay hadalkii ka kala jareen oo yidhaahdeen xaggaad ka keentay marada dheeraadka ah. Waxa aannu uga shaafiyay si xikmad leh.
Waxaa dhici jirtay xilliyadii aan madaxtooyada ka shaqaynayay in dacaayado iyo been-abuur fara badan layga faafiyo. Waxaa ka mid ahaa toorray ayuu haystaa uu dad ku eryaday, oo xataa ay sawirkayga oo toorray sita ku faafiyeen saxaafadda. Sidoo kale waxaa ka mid ahaa Xirsi ayaa yidhi waxaan ahay 40 jir 40 milyan haysto; waana been oo maan odhan, afartan sannadoodna waa ka waynaa xilligaa, afartan milyanna ma haysto, lacagna kamaan tabcan xilkii dawladda aan hayay.
Xilliyadii aannu wax yar uun joogay madaxtooyada waxaa marar badan masuuliyiin iyo siyaasiyiin kala duwani sheegeen madaxweynuhu xanuunsanayo. Arrintaasi may jirin. Waxa keliya ee ku soo kordhay wuxuu ahaa in aan xusuusta madaxweynuhu sideedii hore ahayn. Waxaana lagu jiraa dhismihii xukuumadda iyo kala wareegga labadii dawladeed ee isbeddelay (madaxweyne Riyaale iyo madaxweyne Silanyo). Filashada bulshadu ka qabtey Silanyo aad bay u sarraysay. Waxaan ku dedaalay in aan madaxweynaha u sii sheego kulamada ka hor cidda u imanaysa iyo waxa ay kala hadlayaan si uu qoraal ugu sii diyaarsado, sidoo kalana aan xasuusiyo wixii uu illaawo inta kulanka lagu jiro.
Marwada 1aad ayaa ahayd qof ku hawlan caafimaadka madaxweynaha iyo taageerada, tilmaanta iyo talooyinka ay iskula barbar taagayso odaygeeda si uu xilka u guto. Runtii waxay ahayd haweenay wax baratay ninkeedana ka danbaysa, annagana shaqada nagu ixtiraamta. Balse labadii sano u danbeeyay talada ayay ku soo dhowaatay. Muddo ka dib waxaa mucaaradka iyo dad badan oo kala duwan ka soo baxay guux iyo markii dambe oo qaar badani xaaladda caafimaad ee madaxweynaha uga hadleen si ku talaxtag ah. In kasta oo weliba madaxweyne Silanyo uu ahaa shakhsiyad aad bulshadu u ixtiraanto, maraxaladaha noocan ah waxaa laga mamaarmaan ahaa in aan difaaco madaxweynaha iyo dawladdiisaba, waayo waa shaqadii la ii igmaday. Marka labaad haddii madaxda dalka ugu sarraysa haybadda laga qaado oo dawladnimada la qaawiyo, dee waxba soo hadhi maayaan. Marka horana Somaliland dunidu ma aqoonsana, dawladnimadeediina si fiican weli uma hanaqaadin.
Waxaa dhacaysa in nidaamka aad ka mid tahay la dhaleeceeyo sax iyo khaladba. Dabcan waa shaqadaada in aad difaacdo. Waxaa se laga yaabaa in mar danbe aad ogaato in khalad jiray, oo waxaa la idinku eedaynayana cid idinka mid ahi samaysay. Way adag tahay in aad dib u soo fadhiisato saxaafadda, oo ka tidhaahdo maan ogayne qaar naga mid ah ayaa waxaa iyo waxaa sameeyay. Balse taa beddelkeeda. waxaa kula gudboon sixitaan xikmadaysan iyo in aad meeshii khaladku ka dhacay xalliso, oo jawaab u noqonaysa ujeeddadii muwaadinku dhibta ka tirsanayay.
Odayga weyn ee caanka ah Xaaji Cabdi Waraabe, oo lagu yaqaan in uu weligii ahaa darafu-dawle, ayaan kala kulmay khaslad iyo dabeecad aan la yaabay. Marka uu kaala hadlayo danaha qaranka, waxba kuu qarin maayo oo canaan iyo ceeb wixii aad leedahay indha ayuu kaa saarayaa, balse marka uu kaa baxo, wax jira iyo wax aan jirinba wuu ka difaacayaa dawladdaa.
Waxay ahayd horraantii sannadkii 2015 markii goor habeennimo ah aannu shir isugu nimo madaxweynaha, wasiirkii arrimaha gudaha ee xilligaa Warancade, wasiirkii arrimaha dibadda ee xilligaa, wasiirkii gaashaandhigga ee xilligaa Cadami, guddoomiyahii Kulmiye Muuse Biixi Cabdi, iyo dhammaan taliyayaasha ciidamada kala duwan. Waxaa laga arrinsanayay muddaharaad ay ku dhawaaqeen xisbiga mucaaradka ah ee Waddani, oo la soo tebiyay in rebshado weheliyaan. Waxaa la falanqeeyey sidii arrintaa looga hortegi lahaa oo qofba dhinac iska taagay. Waxaa ka mid ahaa aragtiyaha iga yaabiyey, guddoomiye Muuse oo yidhi: “Hadal uun baa ka danbayn e, aan guddoomiye Cirro soo xidhno!” Xilligaa Cabdiraxmaan wuxuu isku hayey guddoomiyaha baarlamaanka iyo guddoomiyaha xisbiga Waddani. Waa la kala aamusay, cidi kuma raacin, waxaana aakhirkii arrintii loo xalilay si dhib yar. Garan maayo in ay ka ahayd ku-xumayn iyo in ay ka ra’yi uu wax ku xallilayo.
Dhacdooyinka siyaasadda ee xilliyadii mucaaradka iyo muxaafidku way badnaayeen. Wax kooban oo dul-ka-xaadis ah ayuun baan ka soo qaadayaa. Waxay ahayd horraantii sannadkii 2014 markii shir madaxweynaha lagu casuumay aan ka qaybgalay oo lagu qabtay magaalada Liverpool ee carriga Ingiriiska. Waxaa taagnaa maalmahaa dood ka socotay golaha Baarlamaanka ee Somaliland iyo mooshin ku saabsan in xeer hooska golaha wax laga beddelo, oo awoodda iyo maamuuska labada gudoomiya-ku-xigeen, ka soo jeeday xisbi xaakimka, hoos loo dhigo. Arrintan oo uu hor kacayay guddoomiyaha xubnaha mucaaradka ku ahaa xukuumaddii aan ka mid ahaa ee Silanyo, waxay ahayd tallaabo siyaasadeed oo si gaar ah u taabatay xukuumadda, una muuqatay in golihii lagaga adkaaday. Markii aannu isu nimi madaxweynaha oo gurigiisa London joogay, waxaa ka muuqatay mooralxumo, waxa aannu igu yidhi dalki iiga sii horree oo sii bax waad arkaysaa in golihii lala wareegaye. Waxaan u sheegay in aan bixi doonno marka aan shirka ka soo noqonno. Sidii ayaannu ku tagnay shirkii na laga sugayey ee Liverpool.
Markii khudbadda la iigu yeedhay waxaan ku talo galay in xiisaddii siyaasadeed taagnayd xilligaa aan wax ka idhaahdo, anigoo guddoomiyaha baarlamaanka u duur xulayana waxaan soo qaatay sheeko. “Berigii hore ciyaarta waxaa ka mid ahaa legdinta. Markaa, nin caano riyaad ka dhergay ayaa labadiisii xaas ku yidhi ila legdema, oo inta uu midba xag u daayay marba mid legday. Ka dibna wuxu u boqoolay magaalo, oo uu yidhi yaa ila legdamaya. Waxaa u soo baxay nin xoog badan oo intuu kor u qaaday beerka kaga degay. Ninkii caanaha riyaha ka dhergay ayaa sanka caano ka keenay. Qolada mucaaradka waxaan leeyahay, saaxadda siyaasadda waa isugu imanaynaa e. bal sanka caano ha ka keenina!” Xaqiiqo ahaana fadhigii koowaad ee golaha ayay xildhibaannadii xukuumadda oo aannu abaabulnay si laxaad leh guul uga soo hooyeen. Arrintiina waxay noqotay sheeko caan ah oo la odhan jiray Mooshinkii Caanaha Riyaha.
Arrimaha siyaasadda ayaa iska sidaas ah, oo marba labo miis isugu keena. Maalinta hore waxaannu miis ku wada tashanaynay Muuse Biixi oo ahaa guddoomiyaha Kulmiye, maantana waxaan miis wada joognaa Cabdiraxmaan Cirro oo ah guddoomiyaha Waddani.
Wakhtigan aan muxaafidka ahaa waxaan ku dedaali jiray in aan shaqadayda ka adkaado, dadka runta u sheego, aan badiyo dhexgalka bulshada, ballamahana ilaaliyo iyo in aan xoogga saaro mashaariicda horumarka oo aan inta badan wax muuqanaya oo la taaban karo iyo dhaxal dalka uga tago. Dadkana waxaan ugu jeclaa dadka xaqaa’iqa suuqa ka jira ii sheega.
Buuggaag
Gorfaynta Buugga Haddimada Qabyaaladda – Faallo kooban
Sidee qabyaaladdu u saamaysay dadkeena Soomaaliyeed?
Buugga Haddimadda Qabyaaladda
Dareenka, milgaha, maankalga xaaladaha kala duwan ee ku duugan dhiganaha Haddimada Qabyaaladda ee uu ka hadlaayo buuggan aan gacanta ku hayo, waa buug aan isdhihi karo waxa uu ku soo aaday marxalad ka duwan marxaladaha kale, ayada oo aan ognahay maantay qabiil dartiis lagu qurgoynaayo caruur yaryar oo aan qaangaarin kuwaas oo dhibanne u ah aanooyin aysan talo iyo saamaynna aysan ku lahayn.
Qabyaalad: Waxyaalaha ugu xun ee laga dhaxlo qabyaalada waxaa asal u ah waa iyada oo la tuuro danta guud, lagana tago wada dhalashadii iyo hilib wadaagii ay qowmiyad lahayd taas oo lagu beddeshay damiir qabyaalad ka buuxdo iyo in si khaldan loo addeegsado qabiilkii iyadoo laga talaabayo xadkii ay lahayd laguna dhiirado hannaan aan haboonayn.
Waxaa igu dhaliyay in aan qoro buuggan waa dal jaceyl iyo baahi aan uqabo dawlad iyo kala dambayn, sidoo kalena sababaha igu khasbay waxa weeye kadib markaan arkay in bulshadii ay ka dhimatay waddaniyaddii oo booskeedii meesha laga waayay ayna sababtay in dalkeenii uu noqday baylah. Waxaan ugu baaqayaa dhammaan bulshada Soomaaliyeed in ay ubadkooda ku tarabiyeeyaan waddaniyadda si dalkeena aan ubadbaadsano. Waxaana muhiim ah in qofkasta xil iska saaro difaaca waddankiisa, madaxbannaanidiisa, dib udhiskiisa, soo saaridda kheyraadkiisa iyo ilaalinta sharafta ummadda Soomaaliyeed.
Qofka leh damiirka iyo dareenka waddaninimo waxa uu dareemaa farxad kolka dadyowga kunool koonkaan aynu joogno ka sheekaynayaan dalkiisa, wuxuuna ku dhiiradaa in uu sii wanaajisto deegaankiisa iyo guud ahaan waddanka. Inta aan ka soo sheekaynay oo keliya laguma qeexi karo macnaha iyo milgaha ku duugan waddani balse waa duurxul kooban oo aan ku qeexayno erayga si dadku ufahmaan waxa uu yahay waddani iyo waxa uu ka dhiganyahay.
Qoraaga buugga mar ay ka hadlaysay sababta ku dhalisay ayay tiri: Waxaa jirtay maalin maalmaha ka mida anigoo ka imid goobtayda shaqada oo usoo caraabay hoygii aan ka deganaa xaafadayda Garoowe, goor-sheegtuna tahay abbaaro 4:00pm ayaa waxaan soo maray kurayo meel ku dagaalamaya haddaan damcay kala qabo oo kala celi waxay igu dheheen mid kasta oo iyaga ka mida wiilkaan ayaa icaayay iyo kanaa saan idhahay. Haddii aan waydiiyay sababta ay isku dagaalayaan waxay igu dheheen waxa uu dhahay hebel qabiilkeena idinka laandheereysan oo idinka badan? Waan yaabay Waxaan ku dhahay yaa warkaas kugu dhahay? Markaas ayuu yiri mid kamida kurayada dagaalamaysa hooyo ayaa nagu tiri.
Sidee qabyaaladdu u saamaysay dadkeena Soomaaliyeed?
Bulshada Soomaaliyeed in ka badan 80% ma fahansana qabyaaladda waxay tahay. Waxaana daliil kuugu filan in dalkooda ay burburkiisa iyo dib udhiciisa ka shaqaynayaan. Waxay kuwada haminayaan dhammaantood ama badankood in ay dalal shisheeye aadaan, waxna waa tahriibeen, waxna waa qalbi ka dhoof, inta kale ee soo hartana waa dad dantu biday ama duruufta haysata awgeed aysan ugu hanqaltaagin dalkale.
Burburkii waxa uu nadhaxalsiiyay in aan weyno halyeeyo Soomaaliyeed, waddaniyiin Soomaaliyeed, hooyooyin nagu qaaliya. Waxaan nahay dad isla quman, isla saxan, iyagu is arka, damiirkii ka tagay, waxaa la yiri Mayd maxaa udanbeeyay? Saa la dhahay kan la siisido oo tusaale waxaa kugu filan caruur yaryara oo dugsi Qur’aan dhigata oo lawada dilay qabyaalad awgeed.
Abwaan Abshir Nuur Faarax {Bacadle}:- waxa uu yiri:
Dab miyey sureen waa dulli aan xuma ka daaleyne
Dusha aadmigey shabahaan ficilna duurjoogta
Deggani iyo kheyr lama tusoo way ka diriraane
Dabciga riibigey leeyihiin mana dareemaane
Qabiilku waxa uu meeshii ka saaray dhaqankii suubanaa ee Soomaali lagu yaqaanay, Soomaalinimadii, waxa uu baaba’shay damiirkeenii. Waxa uu nagaarsiiyay in aan seeraaro samaysano, qolo kastana tiraahdo anagoo reer hebel ah baa iskaleh goobtaan. Qabiil hebel isma guursano, kab iyo qaraan ma wadaagno, geelayagu isku meel madaaqo.
Gabay uu tiriyey Alle ha unaxariistee abwaan Abshir Nuur Faarax Baxadle waxaa ka mid ahaa:
Quruun waliba cudur qaasahoo qaybiyaa jira’e
Soomaali belo loo qoraye qallinka loo saarey
Wax qabiil ka daran jahanamaan qiray aqoontayda
Qadartaana iga hiilisaye qolo ma sheegteen
Maxaan ka dhaxalnay qabyaaladda
1. U hoggaansan la’aanta shuruucda dalka: Dal walba oo dunida ka jira waxa uu leeyahay xeer udegsan oo ku dhaqmo qofkii jabshana waxaa lagu qaadaa xeerkaas dalka uyaal.
Alle ha unaxariistee Abwaan Cali Xuseen Xirsi oo ku magac dheeraa {Cali Makaadsade} gabay uu tiriyay ayaan ka sooqaadan tix yar oo uu ku baraarujinaayay bulshada in wax lawada qabsado oo wadajir wax lagu hagaajiyo. Wuxuu yiri:-
Hantidaan wadaagniyo haddaan hawsha socodsiino
Oo aad hirgelisaan mabda’a lagu hayaamaayo
In horumar lagu waarayaa hubanti weeyaane.
2. Jahliga: Waxaa muhiim ah in qeybaha dadka la baro waxbarashada waayo waxbarashadu waxay meesha ka saartaa jahliga, gaajada, faqriga, dagaalka, qabyaaladda, qurunka iyo kala danbayn la’aanta.
3. Caddaalad darro: Qof kasta oo muwaadin ah waa in uu helaa caddaalad, haddii caddaalad la helo waxaa imaanaysa waddaniyad. Rag caddaalad waayay sidii cowshii kala yaac.
قال الله تعالى: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسان
“Alle wuxuu idin amray caddaalad iyo wanaag in aad samaysaan”.
4. Diinta oo aan lagu dhaqmin: Waa tiirka koowaad ee qof walba oo Muslim ah in uu ku dhaqmo diinta islaamka.
وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُو
Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri “Qabsada xarigga Eebbe dhammaantiin, hana kala taganina”.
5. La haanshiyo la’aan dalka: Waa in muwaadinkasta lagu dhiirigeliyo in uu dalka isagu leeyahay aysan cidkale lahayn. Waa tii uu lahaa Alle ha unaxariisto abwaan Abshir Bacadle gabaygii danta guud
Dal shisheeye duulkii mutaa dawlad wuu tebiye
Duruufihii na soo maray qalbiga waa damqinayaane
أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ وَمَا
Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri {Idinma asiibin musiibo ilaa waxaad gacmihiina ku kasbateen mooyaane, Alle waa dembi dhaaf badanyahay}.
6. Dhaqankii oo lumay: Bulsha kasta waxay leedahay dhaqan soojireen ah oo ay iska dhaxleen ka ab-ka-ab ilaa haddeer. Waddankasta oo dunidaan ku yaal waxa uu leeyahay dhaqan ugooniya oo dunida kale uga soocan yahay balse maanta dhaqankeenii waa lumay.
Dal marka la doonaayo in la burbursho waxa laga burburshaa dhaqanka. Haddii dhaqankaaga kaa lumo waxa meesha ka baxaysa jiritaankaaga sooyaal.
7. Maamul daadajin la’aan (Qabyaalad daadajin): Dawladdu waa in ay maamul daadajin usamayso, gaarsiisona dalka oo idil addeega ay ubaahanyihiin, sida waxbarashada, caafimaadka, cunada iyo maamul wanaaga.
8. Xuquuq la’aan: Ma helaan xaqa ay leeyihiin muwaadiniinta Soomaaliyeed, waxaana dhacda xaqii ay lahaayeen in ay ku waayeen qabiil.
9. Dulmiga dumarka lagu hayo: Dhibanayaasha ugu badan waa dumarka, dadka ugu nugulna waa ayaga waayo waxaa la dilaya waa odaygeedii, walaalkeed, abtigeed, wiilka ay dhashay, cidda asayda qaadaysa waa ayaga, cidda caruurta korinteeda laga rabo waa ayaga, cidda umul raacaysa oo dhakhtar la’aan u godgalaya waa ayaga, kufsiga iyo jirdilka ayaga ayaa loo gaystaa.
Qoraaga ayaa soo qaadatay hees la dhaho Inna Ragow Eed Baan Kaa Tabanayaa ay qaaday Xabiibo Xasan Tooxow taasoo ahayd:
Aasaaska dunida iyo
Anigu dumar baan ahaa
Warshaddii aadmigiyo
Udubkii noloshaan ahaa
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwo
Eed baan kaa tabanayaa
Uurka kugu qaaday iyo
Waxaan fool arrammi kulul
Dhibaatada kugu umuley
Horaadada ibo macaan
Anqaris waxaan kaaga dhigay
Asluubta wanaagsan iyo
Anshaxa dhaqankiyo hiddaha
Akhlaaqda waxaan kuu baray
Aad baan u nasiib darnahee
Madfaca aqalkeyga gubay
Kan igu riday ma adigaa?
Abaalkii hooyanimo
Ma layska ilowsan yahay?
Ah iyo way ma anigaa?
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwo
Eed baan kaa tabanayaa
Barbaariye ubadka iyo
Macallin ababshaan ahaa
Astaantii taranka iyo
Aayaha guushaan ahaa
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwoo
Eed baan kaa tabanayaa
Agaasinka reerkaa
Weliba kuma ekiyee
Ololihii Calan helkii
Qeybtii iga aadanayd
Awood anigoon lahayn
Asayda inaan xirtiyo
Agoonta inaan la qaxoo
Astaahil umaanan lahayn
Gabagabada nuxurka hadalkayga
Qoraagu waxay ku leedahay buuggeeda Haddimada Qabyaaladda: Qabiilka Rabbi waxa uu nagu yiri isku garta balse ma oran qabyaalad u addeegsada oo ku burbursha dalkiina, dadkiinana ku laaya, kuna dulmiya. Qabiil aragnay halka uu nadhigay iyo waxa uu na dhaxalsiiyay, sow ma haboona in aan garano wixii adduunkaan naloo keenay, sababta aan ujirno iyo dalka waxa naloogu sameeyay oo la yiri isaga noolaada dushiisa waxa uu idin yahay firaash.
Haddii aad firaashkii ama meeshii aad seexan lahayd iska burburiso sidee ku noolaan?
Alle Qur’aankiisa waxa uu ku dhahay:-
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ
“War dadow waxaan idinka Abuurnay lab iyo dhedig, waxaan idinka yeelnay dadyow iyo qabaa’il, si aad isugu garataan. Midkiina idinku karaamada iyo sharafta badan waa midkiina idinku Alle ka cabsiga badan, Illaahay waa mid og oo khabiir ku ah waxaad samaynaysaan”.
Dadku waa labo qeybood
1. Talo keen: Waa in aad noqoto mid talo keena oo bulshadiisa wax ku sookor dhiya, hadday sax tahayna waa laqaadan, haddii laga maarmi karona dib baa loo dhigan.
2. Talo raac: Haddii aadanba wax talo iyo tusaale ahba aadan ku soo kordhinayn dadkaaga iyo dalkaaga waa in aad noqoto mid taladii wanaagsan oo loo soojeedsho raaca sababtoo ah Fiqi tolkii kama janno tago, dadkaaga waxay kuula yimaadeen haddayba sax tahay waa in aad qaadato oo aadan noqon khilaaf ujooge iyo talo makeene.
Waa tii uu lahaa Alle ha unaxariistee Abwaankii caanka ahaa Cismaan Yuusuf Cali Keenadiid mar uu lahaa:-
Naftuna caasi weeyiyo sidii cado shisheeyaahe
Intay caaq sidiis kaa dhigtay kugu cayaartaaye
Markii taladu kula caaridaa la caqli yeeshaaye.
Haddaba qof kasta oo Soomaaliyeed waa in uu noqdaa muwaadin uhalgama dhulkiisa iyo dadkiisa waxaa ku qorin taariikhda. Ninkii tiin talaaliyo kii timir beera taariikhdu way qorin. Noqo mid dalkiisa wax walba ugu hura, naftiisa ka hormariya, difaacda diintiisa, dadkiisa dalkiisa, ka ilaashada cadowga doonaya in uu dalkiisa burbursho, noqo waddani ee honoqon muwaadin keliya.
عن النبي ﷺ قال: لا يؤمن أحدكم حتى يحبَّ لأخيه ما يحبُّ لنفسه
Rasuulka (NNKH) wuxuu yiri “Axadkiina ma rumayn ilaa wuxuu jecelyahay la jeclaado walaalkiis”.
Kuma soo koobi karo magaca iyo milgaha ku duugan buugga balse inyar ayaa ka sooqaatay, waxaa ka badan inta ku duugan buugga gudihiisa.
Magaca Buugga: Haddimada Qabyaaladda
Qoraaga Buugga: Drs. Ruun Siciid Faarax
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Taariikhda Yuhuuda ee Itoobiya
Taariikhda Yuhuudda ee Itoobiya waxay tilmaamaysaa dadka ku nool Itoobiya ee ku dhaqma diinta Yuhuudda ama asal ahaan Yuhuuddi ah. Waxaa qoraalkaan ku lafaguraynaa taariikhda qoomiyadan ku dhaqan Geeska Afrika eee kunool dalka Itoobiya.
Taariikhda Yuhuudda ee Itoobiya waxay tilmaamaysaa dadka ku nool Itoobiya ee ku dhaqma diinta Yuhuudda ama asal ahaan Yuhuuddi ah. Kooxda Yuhuuda ee ugu badan Itoobiya waa Beta Israel oo sidoo kale loo yaqaan Yuhuuda Itoobiya.
Qaybaha Beta Israel waxaa ka mid ah Beta Abraham iyo Falash Mura, Yuhuuda Itoobiyaanka ah ee qaatay diinta Masiixiga, kuwaas oo qaarkood dib ugu noqdeen diinta Yuhuuda. Addis Ababa waxa ku nool bulsho yar oo Yuhuuda Cadni ah.
Sida ku cad dhaqanka Beta Israel, Boqortooyada Yuhuudda ee Beta Israel, oo markii dambe loogu yeero boqortooyadii Gonder, ayaa markii hore la aasaasay ka dib markii Ezana loo caleemo saaray Boqorka Axum 325 CE. Ezana, oo uu caruurnimadiisii wax baray adeegayaashii Frumentius, ayaa ku dhawaaqay diinta Masiixiga inay tahay diinta Boqortooyada Itoobiya ka dib markii loo caleemo saaray.
Dadkii deganaa ee ku dhaqmi jiray diinta Yuhuuda oo diiday inay qaataan diinta Kiristaanka ayaa bilaabay kacdoon; kooxdan waxa loo yaqaanaa “Beta Israel”. Ka dib dagaal sokeeye oo dhex maray dadka Yuhuuda iyo dadka Masiixiyiinta ah, Beta Israel waxay u muuqatay inay samaysatay dawlad madax bannaan, ha noqoto waqooyiga galbeed ee Itoobiya ama gobolka bari ee Waqooyiga Suudaan.
Qarnigii 13aad, Beta Israa’iil waxay mar hore u guurtay buuraha sida sahlan ay isugu difaaci karaan ee waqooyi-galbeed ee gobolka bannaanka. Boqortooyadu waxay ku taal gobolka buuraleyda Semien iyo gobolka Dembia – oo ku yaal waqooyiga harada Tana iyo koonfurta wabiga Tekeze. Magaaladoodii ugu waynaydna waxay ka dhigeen Gonder, oo waxay boqradoodii kowaad u caleemo saareen Fiineas, oo ka soo farcamay wadaadkii sare ee Yuhuudda, oo Saadooq ahaa, oo waxay bilaabeen dhul balaarsi oo xagga bari iyo xagga koonfureed.
Intii lagu jiray bartamihii qarnigii 9aad, boqortooyadii Aksum waxay bilowday is fidin cusub, taasoo keentay iskahorimaad hubaysan oo u dhexeeya ciidamada Boqortooyada iyo ciidamada Beta Israel. Boqortooyadii Beta Israel ee ka talinaysay Boqor Gideon IV waxay ku guulaysatay inay ka adkaato ciidamadii Axum, waa sida ay sheegayso taariikh aan la hubin. Intii uu dagaalka socday, waxaa la dilay Boqor Gidcoon IV. Sidaas darteed, gabadhii Gidcoon ee Yuudit waxay boqortooyadii ka dhaxashay aabbaheed oo ay amar ku bixisay.
“Goobtii Judith”: waa meel ay ka buuxaan burburka dhismayaal burburay kuwaas oo sida dhaqanku ahaa ay burburiyeen ciidamada boqorada Judith. Boqorad Judith waxay heshiis la saxeexatay qabiilka Agaw oo ahaa gaalo. Qiyaastii 960kii, isbahaysigii weynaa ee ay hoggaaminaysay boqorad Judith, oo ay ku jireen labada ciidan ee qabiilooyinka Agaw iyo ciidamadii Beta Israel, ayaa ku soo duulay magaalada caasimadda ah ee Axum, oo qabsaday oo burburiyay (oo ay ku jiraan kaniisado iyo macbudyo badan oo la gubay lana burburiyay). Yuhuuddu waxay bilaabeen inay ka taliyaan Axum. Waxaa intaa dheer in carshigii Axumite laga dhacay oo ciidamadii boqorada Judith ay ceyriyeen oo ay gubeen keniisad Debre Damo oo xilligaasi u ahayd khasnad iyo xabsi ay ku xirnaayeen rag ay qaraabo ahaayeen boqorkii Itoobiya, halkaas oo ay ku dileen dhammaan dadkii dhaxalka lahaan lahaa boqorka Itoobiya.
Yuhuuda Itoobiya oo loo yaqaano Beta Israel, ayaa qarniyo badan ku noolaa gobollada waqooyi iyo waqooyi-galbeed ee dalka ku yaalla bariga Afrika. Inta badan bulshadaas waxay u haajireen Israa’iil tobannaankii sano ee la soo dhaafay.
Xilligii dahabiga ahaa ee boqortooyadii Beta Israel ayaa bilaabmay, sida uu qabo dhaqanka Xabashida, intii u dhaxaysay sannadihii 858-1270, markaas oo boqortooyadii Yahuuddu ay hanaqaadday. Muddadaas, Yuhuudda dunidu waxay maqleen markii ugu horreysay sheekooyinka Eldad ha-Dani, oo ama booqday boqortooyada ama ka maqlay boqortooyadiisa Yuhuudda ee xoolo-dhaqatada. Xitaa Marco Polo iyo Benjamin ee Tudela waxay xuseen boqortooyo Yuhuudi ah oo madax banaan oo Xabashi ah qoraallada laga soo bilaabo wakhtigaas. Muddadani waxa ay ku dhammaanaysaa kacitaanka boqortooyadii Sulaymaan ee Kiristaanka; Sannadkii 1270-kii boqortooyadii ayaa “dib loo soo celiyay” ka dib markii la caleemo saaray boqor sheegtay in uu ka soo jeedo amiirkii keli ahaa ee boqortooyada kaas oo ku guulaystay in uu ka baxsado kacdoonkii boqoradda Judith. Saddexdii qarni ee xigay, boqortooyadii Sulaymaan waxay wadeen dhawr jeer iska hor imaadyo hubaysan oo socday muddo dheer oo ay la galeen boqortooyada Yuhuudda.
Sannadkii 1329-kii, Imbaraadoor Amda Seyon waxa uu ka ololeeyay gobollada waqooyi-galbeed ee Semien, Wegera, Tselemt, Tsegede iyo Dembiya kuwaas oo qaar badan ay u beddelayeen diinta Yuhuudda iyo halka ay Beta Israa’iil caan ka ahayd. Wuxuu halkaas u diray ciidan si ay dadka ula dagaallamaan “sida Yuhuudda” (Gee’ez Me: Juda kama ayhuud). Ma jirto wax caddaynaya maamul midaysan ee Beta Israel wakhtigan. Kooxihii Yuhuuda laga dhigay waa la kala firdhiyey, siyaasad ahaan way kala qaybsameen, qaarna waxay xulafo la ahaayeen Boqorka.
Imbaraadoor Yeshaq (1414-1429) oo xulafo la ahaa Beta Israa’iil ayaa ku soo duulay boqortooyadii Yuhuudda, oo qabsaday, oo bilaabay inuu cadaadis diimeed sameeyo. Isxaaq wuxuu u kala qaybiyay dhulkii ay qabsatay boqortooyada Yahuudda saddex gobol, oo ay ka talinayeen guddiyo uu soo magacaabay. Wuxuu hoos u dhigay maqaamkii bulsho ee Yuhuudda oo ka hooseeyey Masiixiyiinta, wuxuuna ku qasbay Yuhuudda inay beddelaan ama waayaan dhulkooda. Waxa loo bixin doonaa sidii rist, nooc ka mid ah u qalmida dhulka taas oo ka dhigaysa mid weligeed dhaxli karta qaataha oo aan lagu wareejin Imbaraadoorka. Isxaaq wuxuu amar ku bixiyay, “Kii lagu baabtiisay diinta Masiixiga wuxuu dhaxli karaa dhulkii aabbihiis, haddii kale ha noqdo Falasii.” Tani waxa laga yaabaa inay asal ahaan ka soo jeedo ereyga “Falasha” (falāšā, “wanderer”, ama “qof aan dhul lahayn”). Ereygan waxa loo arkaa inuu Yahuudda Xabashida ku bahdilayo.
Sannadkii 1435-kii, Eliiyaah reer Ferrara wuxuu uga sheekeeyey inuu Yuhuudi Xabashida ah kula kulmay Yeruusaalem warqad uu carruurtiisa ugu dirayo. Ninku waxa uu u sheegay colaadda ka socota ee uu qarankiisa xorta ah kula jiro Xabashida Kiristaanka; Waxa uu u gudbiyay qaar ka mid ah maamulayaasha caqiidadiisa, kuwaas oo, Ferrara uu ku soo gabagabeeyay, dheellitiran inta u dhaxaysa Karaite iyo Rabbinical Judaism. Dadkiisu ma ay aqoon Talmuudka mana dhawrin Hanukkah, laakiin sharcigooda waxa ku jiray kitaabka Esteer oo waxay haysteen tafsiir afka ah oo Tawreed ah. Ferrara waxa kale oo uu diiwaan geliyay in ay afkooda lahaayeen, in socdaalka dhulkooda uu qaatay lix bilood, iyo in webiga Gozan ee kitaabiga ah laga helay xudduudahooda.
Sannadkii 1450kii, boqortooyada Yuhuuddu waxay ku guulaysatay inay dib ugu celiso dhulkii ay ka luntay ka hor waxayna bilowday inay isu diyaariso inay la dagaallanto ciidammada boqorka. Ciidamada Beta Israa’iil waxay duulaan ku qaadeen Imbaraadooriyadda Itoobiya sannadkii 1462-kii, balse waa ay ku guul-darreysteen, waxaana la dilay qaar badan oo ka mid ah ciidamadeeda. Ka dib, ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashidu waxay ku soo duuleen boqortooyadii gobolka Begemder, waxayna gobolkaas ku xasuuqeen dad badan oo Yuhuud ah muddo toddoba sannadood ah. Imbaraadoor Zara Yacquub (wuxuu xukumay 1434-1468) xitaa wuxuu si sharaf leh ugu daray magaca “Dabargoynta Yuhuudda”. Inkasta oo aagga boqortooyadu uu noqday mid aad u yar ka dib, Yuhuuddu waxay awoodeen inay ugu dambeyntii soo celiyaan boqortooyadooda buurta.
Qarnigii 16aad, Boqorkii Masar, David bin Sulaymaan ibn Abi Zimra (oo sidoo kale loo yaqaano Radbaz, 1479-1573), wuxuu ku dhawaaqay in marka la eego beesha Beta Israa’iil ee Xabashida ay asal ahaan Yahuud yihiin.
Intii u dhaxaysay sannadihii 1529 ilaa 1543, ciidamadii Adal Sultanate ee Muslimiinta oo kaashanaya xoogag ka tirsan Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, waxay la dagaalameen Boqortooyadii Xabashida, waxayna ku dhawaadeen inay jabiyaan Itoobiya, oo ay soo islaamaan mawaadisheeda. Muddadaas, Yuhuuddu waxay heshiis la gashay Boqortooyadii Xabashida. Hogaamiyeyaasha Boqortooyada Beta Israel ayaa bedelay isbahaysigoodii intii uu socday dagaalka, waxayna bilaabeen inay taageeraan ciidamada Adal Sultanate ee Muslimiinta. Si kastaba ha ahaatee, ciidamada Saldanadda Adal waxay dareemeen in ay ku filan yihiin inay iska indho tiraan taageeradan, waxayna dileen qaar badan oo ka mid ah. Taasi waxay keentay in madaxdii boqortooyada Beta Israa’iil ay u jeestaan dhanka Imbaraadooriyadda Xabashida iyo xulafadooda, oo ay sii wadaan dagaalka ka dhanka ah. Waxay qabsadeen gobollo kala duwan oo ka tirsan boqortooyada Yahuudda, waxayna dhaawac weyn u geysteen dhaqaalaheedii, waxayna ka codsadeen inay gacan ka geystaan sidii ay dib ugu soo celin lahaayeen gobolladii ka lumay Boqortooyadii Adal. Ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashida ayaa aakhirkii ku guulaystay in ay Muslimiinta qabsadaan, kana hor istaagaan Axmed Guray in uu qabsado Itoobiya. Si kastaba ha ahaatee, Boqortooyadii Xabashida Masiixiyiinta waxay go’aansatey inay ku dhawaaqdo dagaal ka dhan ah Boqortooyada Yuhuudda, iyagoo marmarsiinyo ka dhiganaya hoggaamiyeyaasha Yuhuudda ee beddelka mawqifyada intii lagu jiray dagaalkii Xabashida iyo Cadal. Iyagoo kaashanaya ciidammadii Burtuqiisku ee ka socday Amarka Jesuits, Imbaraadooriyadda Xabashida oo hoos tagta Imbaraadoor Gelawdewos, waxay ku soo duushay boqortooyada Yahuudda, waxayna dishay boqorkii Yahuudda ee Joram. Natiijadii dagaalkan, aagagga boqortooyadu waxay noqdeen kuwo aad u yaryar, waxaana hadda ku jira gobolka Buuraha Semien.
Ka dib markii la dilay Boqor Joram, Boqor Radi wuxuu noqday hogaamiyaha boqortooyada Beta Israel. Boqor Raadi waxa kale oo uu la dagaalamay Boqortooyadii Xabashida oo wakhtigaas uu xukumayay Imbaraadoor Menas. Ciidamada Boqortooyada Yahuudda ayaa ku guuleystay in ay la wareegaan aagga koonfureed ee Boqortooyada, waxayna xoojiyeen difaacyadii ay ku lahaayeen buuraha Semien. Dagaalladii ay la galeen ciidamada Imbaraadoor Menas ayaa guulo ka soo hooyey, iyadoo ciidamadii Imbaraadooriyadda Itoobiya ay aakhirkii jabeen ciidankii Beta Israel.
Xilligii (1563-1597) ee Imbaraadoor Sarsa Dengel, oo ku soo duulay boqortooyadii Beta Israa’iil isagoo isticmaalaya madfac uu dhawaan ka qabsaday boqortooyadii Cusmaaniyiinta. Ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashida ayaa hareereeyey Boqortooyada Yahuudda. Yuhuuddu way ka badbaadeen go’doominta, laakiin dhammaadkii go’doominta, boqorkoodii Goshen waa la dilay, qaar badan oo ka mid ah askartiisa iyo sidoo kale xubno badan oo Beta Israel ah ayaa go’aansaday inay is-dilaan.
Xilligii Susenyos I, oo si cad u qaatay diinta Katooliga 1622, Imbaraadooriyadda Xabashidu waxay dagaal la gashay boqortooyadii Yuhuudda, waxaana u suurtagashay in ay qabsato boqortooyadii oo dhan oo ay ku darto boqortooyadii Xabashida sanadkii 1627. Yahuudii la jabiyay ayaa lagu qasbay in ay baabtiso oo loo diiday in ay dhul leeyihiin.
Muddadii Gondar (1632-1855)
Ka dib markii ismaamulkii Beta Israel ee Itoobiya uu dhamaaday 1620-meeyadii, Imaraadoorradda Susenyos wuxuu la wareegay dhulalkoodii. Intaa waxaa dheer, in la gubay qoraalladii Yuhuudda iyo kutubta diimaha iyo ku-dhaqanka nooc kasta oo ka mid ah diinta Yuhuudda waxaana laga dhigay mamnuuc gudaha Itoobiya.
Si kastaba ha ahaatee, beesha Beta Israa’iil waxay u muuqataa inay sii waday kobcinta muddadan. Caasimada Gonder oo ku taal Dembiya, waxa ku hareeraysan dhulalka Beta Israel. Beta Israel waxay u adeegi jirtay farsamo yaqaanno, wastado, iyo nijaarro Imbaraadoorrada laga soo bilaabo qarnigii 16aad wixii ka dambeeyay. Doorarka noocaan oo kale ah ayay Itoobiyaanku iska fogeeyeen iyagoo ah kuwo hooseeya oo ka sharaf yar beerashada. Sida laga soo xigtay xisaabaadka casriga ah ee booqdayaasha reer Yurub, baayacmushtarka Bortuqiisku iyo diblomaasiyiin, Faransiis, Ingiriis, iyo socdaalayaal kale, Beta Israa’iil waxa laga tiriyay hal milyan oo qof qarnigii 17aad. Tusaale ahaan, Manoel de Almeida, oo ahaa Diblomaasi Boortaqiis ah iyo safarkii waagaas, ayaa qoray:
Waxaa jiray Yuhuuda Itoobiya markii hore oo qaarkood waxay u noqdeen sharciga Rabbigeenna Masiix; qaar kale waxay ku adkaysteen indho la’aantooda waxayna hore u haysteen dhulal badan oo ballaaran, ku dhawaad dhammaan Boqortooyada Dambea iyo gobollada Ogara iyo Seman. Tani waxay ahayd markii boqortooyadii Masiixiyiinta ay aad u weynayd, laakiin tan iyo [jaahilka iyo Muslimka] Gallas ayaa ku soo dhacayay iyaga [bari iyo konfurta], Boqorradu waa ku soo rogeen iyaga [i. e., yuhuudda galbeed u socota?] aad iyo aad uga badan oo Dambea iyo Ogara xoog kaga qaatay sannado badan ka hor. Si kastaba ha ahaatee, Seman, si kastaba ha ahaatee, waxay isku difaaceen go’aan weyn, oo ay ka caawiyeen booska iyo qulqulka buurahooda. Caasiyaal badan baa carartay oo ku soo biiray ilaa imminka Boqor Setana Sequed [magaca carshiga Susneyos], kaas oo sannaddiisii 9aad la diriray oo qabsaday Boqor Gidcoon, sannaddiisii 19aadna wuxuu weeraray Sameen oo dilay Gidcoon. … Inta badan iyo ubaxa iyaga ah ayaa lagu dilay weeraro kala duwan inta soo hartayna waa la isku dhiibay ama loo kala firdhiyey jihooyin kala duwan. Qaar badan oo iyaga ka mid ah waxay heleen baabtiiskii quduuska ahaa, laakiin ku dhawaad kulligood waxay weli ahaayeen Yuhuud badan sidii ay hore u ahaan jireen. Waxaa jira qaar badan oo ka mid ah kuwa dambe ee Dambea iyo gobollo kala duwan; Waxay ku nool yihiin dhar-xidhka iyo samaynta zargunchos [warmo], maraqyo iyo alaab kale oo bir ah, waayo, iyagu waa tumanayaal waaweyn. Inta u dhaxaysa boqortooyooyinkii Imbaraadoorka iyo Cafres [Negroes] ee ku nool webiga Niil ee ka baxsan dhulkii boqortooyadii, oo midba midka kale ku dhex milmay ayaa qaar badan oo Yuhuudi ah oo halkan loogu yeedhay Falashas. Falaasha ama Yuhuuddu waa … isir [Carabi] ah [oo ku hadla] Cibraaniga, in kasta oo ay aad u kharriban tahay. Waxay haystaan Baybalkooda Cibraaniga oo sunagogyadooda ku dhex gabyaan sabuurrada.
Ilaha aqoonta De Almeida lama qeexin, laakiin waxay ugu yaraan ka tarjumayaan aragtiyaha casriga ah. Faallooyinkiisa ku saabsan aqoonta Cibraaniga ee Beta Israel ee wakhtigaas waa mid aad u muhiim ah: kama iman karin galmo dhow oo lala yeeshay Yuhuudda meelo kale, sidaas darteed waxay muujinaysaa qadiimiga qotoda dheer ee caadooyinka Beta Israel, ugu yaraan wakhtigaas, ka hor intaan la qaadin suugaantooda, iyaga oo ka fogaaday oo ay burburiyeen Kirishtaankii dambe ee qabsaday. (Dadkii taariikhyahannada ee shakiga badan ka qabay, oo aragtidooda xagga sare lagaga hadlay, ayaa diiday in Yuhuudda Itoobiya weligood yaqaaniin Cibraaniga, hubaal ma haystaan qoraallo Cibraani ah oo u haray, waxaana qarniyadii u dambeeyay lagu qasbay inay adeegsadaan Masiixiyiinta “Axdiga Hore” ee Ge’ez kadib markii suugaantoodii la burburiyay.) Waxa kale oo xiiso leh in uu sheegay in badan oo ka mid ah bulshooyinka Yuhuudda ah ee deggan meel ka baxsan Itoobiya ee Suudaan. Sida badan ee xisaabaadka maqalka dhexe ee dhexe, si kastaba ha ahaatee, sheegashooyinka dabacsan ayaa la sameeyaa kuwaas oo laga yaabo inaysan sax ahayn. Beta Israel ma ahayn kuwa u badan jinsiyadda Carabiga, tusaale ahaan, laakiin waxaa laga yaabaa inuu ula jeedo ereyga si dabacsan ama loola jeedo inay sidoo kale yaqaaniin Carabiga.
Go’doominta beesha Beta Israa’iil ee Itoobiya, iyo isticmaalkooda joogtada ah ee Cibraaniga qaarkood, waxaa sidoo kale sheegay sahamiye u dhashay Scotland James Bruce oo daabacay buuggiisa safarka ee Safarrada lagu ogaanayo Isha Niilka ee Edinburgh 1790kii.
Beta Israa’iil waxay lumisay faa’iidooyinkooda dhaqaale dabayaaqadii 18-aad iyo horraantii qarniyadii 19-aad, intii lagu jiray Zemene Mesafint, oo ah xilli colaad sokeeye oo soo noqnoqotay. In kasta oo caasimadu ay magac ahaan, ahaan jirtay Gonder muddadaas, maamul-daadejintii dawladnimo iyo taladii caasimadda gobolku waxa ay keentay hoos u dhac iyo ka faa’iidaysi ay Beta Israa’iil uga faa’iidaysteen taliyayaashii deegaanka. Hadda ma jirin dawlad dhexe oo xooggan oo danaynaysa oo awood u leh inay ilaaliso. Inta lagu jiro muddadan, diinta Yuhuudda si wax ku ool ah ayey u luntay ilaa afartan sano, ka hor inta aan dib loo soo celin 1840-aadkii Abba Widdaye, suufigii ugu sarreeyay ee Qwara.
Aragtida rabbaaniga ee qarnigii 16aad
Rabbi Daa’uud ibn Zimra oo Masar u dhashay (1479-1573), mar la weydiiyey naag madaw oo laga soo qabtay Xabashida Judeo oo afka Xabashiga noqonaayo אל-חבאש oo laga iibiyay Yuhuudii Masar joogta (naagtii sheegtay inay asal ahaan Yuhuudi tahay) waxa uu wax ka qoray riyooyinka ay Yuhuuddii Masar wakhtigaas ka qabeen dhiggooda Itoobiya ee sheeganayey in ay Yahuudda ka soo jeedaan:
… Bal eeg! Arrintu waa la wada ogsoon yahay in ay jiraan dagaallo aan kala go’ lahayn oo u dhexeeya boqorrada Kuush oo leh saddex boqortooyo; Qayb ka mid ah reer Ismaaciil, iyo qayb Nasaarada, iyo qayb reer binu Israa’iil ah oo ka mid ah qabiilka Daan. Suurtagalnimada oo dhan, waxay ka soo jeedaan dariiqada Saadooq iyo Boothus, kuwaas oo hadda loo yaqaan Karaites, maadaama ay yaqaaniin dhowr amarrada kitaabiga ah, laakiin aan aqoon sharciga afka, mana shideen shumaca Sabtida. Dagaalku ma kala joogsado dhexdooda, maalin walbana maxaabiis bay isku qabtaan.
Isla jawaabtii, wuxuu ku soo gabagabeeyey in haddii bulshada Yuhuudda Itoobiya ay rabaan inay ku noqdaan diinta Yuhuudda rabbaaniyiinta ah, waa la soo dhaweyn doonaa oo lagu soo dhaweyn doonaa xerada, si la mid ah Karaatiga oo dib ugu soo noqday waxbaristii Rabbaaniyiinta waagii Rabbi Abraham Ben Maimonides.
Taariikhda casriga ah
Taariikhda casriga ah ee beesha Beta Israel waxay ka bilaabantaa dib u midawgii Itoobiya badhtamihii qarnigii 19aad ee xilligii Tewodros II. Waqtigaas, dadka Beta Israel waxaa lagu qiyaasay inta u dhaxaysa 200,000 iyo 350,000 oo qof.
Hawlgallada Masiixiga iyo dib-u-habaynta Rabbaaniyiintooda
Reer galbeedku kaliya waxay si fiican uga warqabeen jiritaanka bulshada Beta Israa’iil markii ay la soo xidhiidheen adeegayaasha Protestant ee “Bulshada London ee Horumarinta Masiixiyadda” kuwaas oo ku takhasusay diinta Yuhuuda. Ururku waxa uu ka hawl-galay dalka Itoobiya sannadkii 1859-kii. Mucaaradiintii Protestanka, oo ka hoos shaqaynayey hoggaaminta nin Yuhuudi ah oo la beddelay oo la odhan jiray Henry Aaron Stern, ayaa in badan oo ka mid ah bulshada Beta Israa’iil u beddelay Masiixiyadda. Intii u dhaxaysay 1859 iyo 1922, ilaa 2,000 oo xubnaha Beta Israa’iil ah ayaa qaatay diinta Masiixiga ee Itoobiya (ma ay qaadan Protestantism heshiis ay adeegayaasha Protestanka la galeen dawladda Itoobiya). Tirada aadka u yar ee beddelaadda waxaa qayb ahaan lagu sharraxay falcelinta xooggan ee beddelada ka timid hoggaanka diinta ee bulshada Beta Israa’iil [xigasho ayaa loo baahan yahay]. Xubnihii Beta Israel ee qaatay diinta Masiixiga waxaa maanta loo yaqaan “Falash Mura”.
Dhaqdhaqaaqyadii adeegayaasha Protestant-ka ee Itoobiya waxay ka caraysiiyeen Yuhuudda Yurub. Natiijo ahaan, dhowr rabbaaniyiin reer Yurub ah ayaa ku dhawaaqay inay aqoonsan yihiin Yuhuudnimada bulshada Beta Israel, aakhirkii 1868kii ururka “Alliance Israélite Universelle” wuxuu go’aansaday inuu u diro Yahuudi-Faransiiska Orientist Joseph Halévy inuu u diro Itoobiya si uu u darso xaaladaha Yuhuuda xabashida. Markii uu ku soo laabtay Yurub, Halévy wuxuu soo jeediyay warbixin aad u wanaagsan oo beesha Beta Israel ah taasoo uu ugu baaqay bulshada Yuhuudda adduunka inay badbaadiyaan Yuhuudda Itoobiya, inay dugsiyo Yuhuuddu ka hirgeliyaan Itoobiya, oo xitaa soo jeediyay in la keeno kumanaan Beta Israel ah si ay u degaan Suuriya (waa sanado ka hor aasaaska dhabta ah ee ururkii ugu horeeyay ee Sionist).
Reer galbeedku kaliya waxay si fiican uga warqabeen jiritaanka bulshada Beta Israa’iil markii ay la soo xidhiidheen adeegayaasha Protestant ee “Bulshada London ee Horumarinta Masiixiyadda” kuwaas oo ku takhasusay diinta Yuhuuda.
Si kastaba ha ahaatee, ka dib muddo kooban oo baahinta warbaahintu ay xiiso weyn u abuurtay bulshada Beta Israel, xiisihii bulshooyinka Yuhuudda ee adduunka oo dhan ayaa hoos u dhacay. Tani waxay u dhacday inta badan sababtoo ah shakiyo halis ah ayaa weli ka haray Yuhuudnimada beesha Beta Israel, iyo sababtoo ah ururka Isbahaysiga Israel Universelle ma uusan raacin talooyinka Halévy [xigasho ayaa loo baahan yahay – wax cadeymo lama haayo].
Intii u dhaxaysay 1888 iyo 1892, waqooyiga Itoobiya waxa ka dhacay macaluul aad u xun. Macaluusha waxa sababay jeex-jeexa oo dilay inta badan lo’dii. Xaaladaha ayaa ka sii daray daacuun dillaacay (1889-1892), tiifowga faafa, iyo cudurka furuqa weyn (1889-1890). Qiyaastii saddex-meelood meel dadka Itoobiya ayaa dhintay muddadaas. Waxa lagu qiyaasaa in inta u dhaxaysa bar ilaa saddex meelood laba meel beesha Beta Israel ay dhinteen muddadaas.
Khuraafaadka qabaa’ilka lunsan ee Itoobiya ayaa xiiso galiyay Jacques Faitlovitch, oo ahaa ardaygii hore ee Joseph Halévy ee Ecole des Hautes Etudes ee Paris. Sannadkii 1904tii, Faitlovitch wuxuu go’aansaday inuu hoggaamiyo hawlgal cusub waqooyiga Itoobiya. Faitlovitch waxay dhaqaale ka heshay samafale Yuhuudi ah Edmond de Rothschild, waxay u safri jirtay oo ku dhex noolayd Yuhuudda Itoobiya. Intaa waxaa dheer, Faitlovitch waxay ku guulaysatey inay carqaladeyso dadaalkii ay wadeen adeegayaasha Protestanka si ay u beddelaan Yuhuudda Itoobiya, kuwaas oo wakhtigaas isku dayey inay ka dhaadhiciyaan Yuhuudda Itoobiya in dhammaan Yuhuudda adduunka ku nool ay rumaystaan Ciise. Intii u dhaxaysay sannadihii 1905-1935, waxa uu soo saaray 25 wiil oo Yuhuudi ah oo Itoobiyaan ah, kuwaas oo uu ku dhex beeray bulshooyinka Yuhuudda ee Yurub, tusaale ahaan Salomon Yesha, Taamerat Ammanuel, Abraham Adgeh,Yona Boogale, iyo Tadesse Yacquub.
Ka dib booqashadiisa Itoobiya, Faitlovitch wuxuu u abuuray guddi caalami ah oo loogu talagalay bulshada Beta Israel, wuxuu ku faafiyay wacyiga jiritaankooda isagoo adeegsanaya buugiisa Notes de voyage chez les Falashas (1905), wuxuuna u ururiyay dhaqaale si uu awood ugu yeesho aasaaska dugsiyada tuulooyinka.
Sannadkii 1908dii, 45 waddan oo ka mid ah culimada waaweyn ayaa si wada jir ah u soo saaray bayaan ay si rasmi ah u caddeeyeen in Yuhuudda Itoobiya ay run ahaantii Yuhuud tahay.
Yuhuudnimada beesha Beta Israa’iil waxay noqotay mid si furan loo taageeray inta badan bulshooyinka Yuhuudda Yurub horraantii qarnigii 20aad.
Sannadkii 1921-kii, Abraham Isaac Kook, oo ahaa madaxii Ashkenazi ee ugu horreeyay ee Mandate-ka Ingiriiska ee Falastiin, ayaa beesha Beta Israa’iil u aqoonsaday Yuhuud.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Waa tumaa Shuhada ‘Sinéad O’Connor – “La dirir cadawga runta ah”?
Sinead O’Connor waxay ahayd Fanaannad u dhalatay dalka Ireland, Sagaashamaadkii ayuu fankeedu dunida qabsaday. Fanka waxaa u wehliyey in ay ahayd qof aan runta ka gaban, codkeedana inta dulman ugu hiilisa oo waxaa laga hayaa in ay tiri;“Ku tala gal igama aha in aan mushkilad abuuro, laakiin inta badan way dhacdaa in ficilladaydu xasarado kiciyaan, waanse ku faraxsanahay in aan dhibleey ahay”.
Shuhada’ Sadaqat oo magaceeda horre ahaa Marie Bernadette O’Connor; waxay dhalatay 8 Diseembar 1966 – Luulyo 2023. Magaca xirfadeeda musikada waxaa loo yaqanaa Sinéad O’Connor, waxay ahayd heesaa iyo muusikiiste Irish ah. Albumkeedii ugu horreeyay ee istuudiyaha wuxuu ahaa The Lion iyo the Cobra, ayaa la sii daayay 1987 waxaana loo qaabeeyay si caalami ah. Albumkeedii labaad ee istuudiyaha, Ma rabo waxa aanan helin (1990), ayaa noqday guusheeda ugu weyn, iyada oo iibisay in ka badan toddobo milyan oo nuqul adduunka oo dhan ah. Waxaa loo magacaabay lambarka koowaad ee adduunka 1990-kii Abaalmarinta Billboard Music Awards.
Waxay soo saartay 10 albam oo dunida ku faafay: 1992-kii waxay soo saartay albumka ‘miyaanan ahayn gabadhaada? 1994-dii waxay qaadatay abaalmarinta dahabka Boqortooyada Midowday, 2000 waxay soo saartay albumka Faith and Courage waxay heshay darajada dahabka Australiya, iyo 2005 waxay soo saartay albumka Tuur Gacmahaaga waxayna ku heshay dahabka Ireland. Shaqadeeda waxa ka mid ahaa aflaanta, waxay la shaqaysay fannaaniin kale oo badan, iyo muuqaallada riwaayadaha lacag ururinta ee samafalka. Xusuus-qorkeeda 2021 waxaa ku qornaa inay ahayd iibiyaha ugu wanaagsan.
Abaalmarinta caalamiga ah ee la yiraahdo Garrmy Award ayey dhowr jeer iska diiday, iyadoo ku sheegtay in aan garsoor xaq ah lagu bixin. Heesaheeda qaarkood mudaaharaad oo kale ayey ahaayeen. Mar laga sugayey in ay qaado mid ka mid ah heesaha caanka ah (Nothing compares to you), Cid kula dhigmaan jirin, ayey masraxa kaga rogtay heestii “War” ee cunsiriyad la dirirka ahayd ee uu qaaday heesaagii waynaa ee Bobe Marley.
Sannadkii 1999-kii, waxa wadaadnimo u magacaabay Kaniisadda Laatiin Tridentine, oo ah dariiqo aan aqoonsanayn Kaniisadda Katooliga ee caadiga ah. Waxay si joogto ah uga hadashay arrimaha la xiriira xadgudubyada carruurta, xuquuqda aadanaha, ka hortagga cunsuriyadda, diimaha abaabulan, iyo xuquuqda haweenka.
Intii ay ku jirtay xirfadeeda muusiga, waxay ka hadashay safarkeeda ruuxiga ah, firfircoonida, aragtiyaha siyaasadda, iyo sidoo kale dhaawaceeda iyo halganka caafimaadka maskaxda. Sannadkii 2017, O’Connor waxay magaceeda u beddeshay Magda Davitt. Kadib markii ay soo islaamtay 2018, waxay u bedeshay Shuhada’ Sadaqat. Si kastaba ha ahaatee, waxay sii waday inay duubto oo ay ku qabato magaceeda dhalashada.
Nolosheeda horre
Shuhada’ Sadaqat waxay ku dhalatay Guriga Kalkaalinta Cascia House ee 13 Pembroke Road, Dublin, 8 Diseembar 1966. Waxaa loo bixiyey Sinéad kadib Sinéad de Valera. Waxay ahayd cunuga saddexaad ee shan carruur ah; walaalaheed waxay ahayd sheeko-yaqaan Joseph, Eimear, John, iyo Eoin.
Waalidkeeda waxay kala ahaayeen John Oliver “Seán” O’Connor, wuxuu ahaa injineer oo markii dambe noqday qareen iyo gudoomiyaha Kooxda Waxqabadka Furriinka, iyo hooyadeed Johanna Marie O’Grady (1939 – 1985), oo isku guursaday Kaniisad ku taallo Drimnagh, Dublin, ee 1960. Waxay dhigatay dugsiga Dominican College Sion Hill ee Blackrock, County Dublin.
Inkasta oo madaxeeda xiiran yahay uu markii hore ahaa caddayn ka dhan ah aragtida dhaqanka ee haweenka,
1979, Shuhada’ Sadaqat waxay ka tagtay hooyadeed oo waxay aaday inay la noolaato aabaheed, kaasoo guursaday Viola Margaret Suiter (née Cook) ee Alexandria, Virginia ee dalka Mareykanka, saddex sano ka hor 1976.
Markii ay jirtay da’da 15, go’aansigeeda ayaa horseeday in lagu magacaabo Xarunta Tababarka ee Grianán oo ay maamusho Amarka Marwadayada Samafalka. Siyaabaha qaarkood, way ku horumartay halkaas, gaar ahaan horumarinta qoraalkeeda iyo muusiggeeda, laakiin sidoo kale waxay ku koolkoolinaysay waafaqsanaanta la soo rogay. Ardeyda aan akhlaaqda lahayn ee halkaas joogtay ayaa mararka qaarkood loo diri jiray inay seexdaan guriga kalkaalinta ee ku dhow, waayo-aragnimada taas oo ay markii dambe ka hadashay, “Weligay – iyo malaha waligay – la kulmi maayo argagax iyo xanuun wax kasta.”
Shuhada’ Sadaqat hooyadeed Marie waxay ku dhimatay shil baabuur 10kii Febraayo 1985 iyada oo 45 jir ah iyada oo wayday kontoroolka baabuurkeeda waddadana uu baraf ka buuxo oo ay ku burburtay, markii Shuhada ‘O’Connor’ ay ahayd 18 jir.
Bishii Juun 1993, Shuhada waxay qortay warqad dadweyne oo lagu daabacay Irish Times taasoo dadka kaga codsatay inay “joojiyaan waxyeellada loo gaysto iyada”: Warqadda waxay ku celcelisay eedeymaha xadgudubka ee waalidkeeda wakhtigii caruurnimada taasoo Shuhada’ ku keentay in wareysiyo lala yeesho. Wareysiyadaasi ayay kaga hadashay dhibaatooyinka ay kala kulantay waalidkeeda xagga korriimada iyo la dhaqanka.
Nolosheeda gaarka ah
2017, waxay magaceeda sharciga ah u bedeshay Magda Davitt, iyadoo ku sheegtay wareysi ay ku sheegtay inay rabtay inay ka xorowdo magacyada addoonta ee aabbanimada. , waxay qaadatay magaca Shuhada, ka horna bartamihii 2019 waxay sidoo kale beddeshay magaceeda Davitt oo u bixisay Sadaqat.
Shaqsi ahaan iyo muuqaal ahaanba
Inkasta oo madaxeeda xiiran yahay uu markii hore ahaa caddayn ka dhan ah aragtida dhaqanka ee haweenka, sannado ka dib, O’Connor waxay sheegtay inay bilawday inay timaheeda dib u soo bixiso, laakiin ka dib markii la waydiiyay inay Enya tahay, O’Connor ayaa mar kale iska xiirtay. “Ma dareemayo sida aniga oo kale haddii aan timahayga la xiirin mooyaane. Marka xitaa markaan ahay gabadh da’ ah, waan xiiri doonaa.”
Guur iyo caruur
O’Connor waxay lahayd afar carruur ah waxaana la guursaday oo la furay afar jeer. Waxay dhashay wiilkeedii ugu horreeyay, Jake, 1987 iyada iyo ninkeedii ugu horreeyay, soo-saare muusikada ah John Reynolds, kaasoo ay iskala kaashadeen dhowr ka mid ah albumadeeda ah. John Reynolds iyo O’Connor ayaa markii dambe isku guursaday xafiiska diiwaangelinta ee Westminster bishii Maarso 1989. Isla sanadkaas, O’Connor ayaa iska soo ridey ilmo ka dib markii xaaladuhu ay shaqeyn waayeen. Waxay markii dambe qortay heesta “Ilmahayga gaarka ah” oo ku saabsan khibraddeeda iyada iyo John Reynolds waxay ku dhawaaqeen qorshahooda furitaanka bishii Noofambar 1991 ka dib markii ay kala maqnaayeen in muddo ah.
Waxyar kadib dhalashada gabadheeda Brigidine Roisin Waters 10kii Maarso 1996, O’Connor iyo gabadhaas aabbaheed, saxafiga Irish-ka ah John Waters, waxay bilaabeen isfahan muddo dheer socday kaasoo ku dhammaaday furniin.
Bishii Agoosto 2001, O’Connor waxay guursatay wariye Ingiriis ah Nick Sommerlad oo ku nool Wales; waxayna isfureen luulyo 2002 kadib 11 bilood oo ay isqabeen. Waxay dhashay ilmaheedii saddexaad oo ahaa wiil magaciisa ah Shane. 2006, waxay dhashay ilmaheedii afraad, Yeshua Francis Neil Bonadio, oo aabbihiis yahay Frank Bonadio.
Guurkeeda afraad wuxuu ahaa Barry Herridge. Waxay ku aqal galeen magaalada Las Vegas 9 Diseembar 2011, laakiin guurkooda ayaa dhammaaday ka dib markii ay “wada noolaayeen 7 maalmood oo keliya”. 7-dii Janaayo 2022, laba maalmood kadib wiilkeeda Shane oo 17 jir ah ayaa laga soo wariyay in laga waayay Newbridge, County Kildare, waxaa meydkiisa laga helay Gardaí ee Bray, County Wicklow, isagoo isdilay. Bishii Janaayo 2022, isbuuc ka dib markii wiilkeeda uu isdilay, waxaa isbitaalka la dhigay O’Connor.
Wareysi lala yeeshay Julaay 2007 O’Connor waxay sheegtay inay isu tixgelisay inay tahay Masiixiyad iyo inay rumaysatay fikradaha Masiixiga ee aasaasiga ah ee ku saabsan Saddexmidnimada iyo Ciise Masiix. Waxay tirri, “Waxay ila tahay in Ilaah badbaadiya qof walba haddii ay rabaan inay badbaadaan iyo haddii kale. Markaa marka aan dhimanno, dhammaanteen waxaan aadeynaa guriga… U malayn maayo in Ilaah qofna xukumo. Wuxuu jecel yahay qof walba si siman.” Waraysi bishii Oktoobar 2002, waxay ku qiratay caqiidadeeda Masiixiga.
“La dirir cadawga runta ah”
26-kii Maarso 2010, O’Connor waxay kasoo muuqatay wareysiga CNN-ka Anderson Cooper si ay uga hadasho fadeexadda xadgudubka galmada ee Katooliga ee Ireland. Markay ahayd 28-kii Maarso 2010, waxay lahayd fikrad lagu daabacay daabacaadda Axadda ee The Washington Post taasoo ay wax kaga qortay fadeexada iyo waqtigeedii ay ku jirtay dhar-dhaqidda Magdalene iyadoo dhallinyaro ah. Waxay fikradeeda kaga hadashay Vaticanka waxayna Vatican-ka ku tilmaantay “buul shaydaan” waxayna ku baaqday in la sameeyo “kaniisad kale”, iyada oo go’aamisay in “Masiixa lagu dilayo beenaalayaal”. Wax yar ka dib markii la doortay Pope Francis, waxay ku tilmaantay xafiiska Pope inuu yahay “xafiis ka soo horjeeda Masiixiyiinta”.
Bishii Oktoobar 2018, O’Connor waxay qaadatay diinta Islaamka, iyada oo tiri waa “gabagabada dabiiciga ah ee safar kasta oo fiqi caqli leh”
Xafladan oo lagu qabtay dalka Ireland ayaa waxaa ka hadlay fiqiga Sunniga ah ee Sheekh Cumar Al-Qadri. Waxay sidoo kale magaceeda u bedeshay Shuhada’ Davitt. Fariin ay soo dhigtay barteeda Twitter-ka ayay uga mahadcelisay walaalaha muslimiinta ah ee garab istaagay, waxayna soo galisay muuqaal iyada oo akhrinaysa adhanka oo ah baaqa islaamka “Allahu Akbar”. Waxay kaloo soo bandhigtay sawiradeeda iyadoo xijaaban.
Ka dib markii ay Islaamtay, Shuhada’ waxay ku tilmaantay kuwa aan Muslimka ahayn “wax laga yaqyaqsado” waxayna ku dhaleecaysay fiqiga Kiristaanka iyo Yuhuudda barta Twitter-ka Nofeember 2018. Waxay ku qortay: “… run ahaantii marnaba ma jecli inaan wakhti la qaato dadka cadaanka ah (haddii taasi ay tahay waxa loogu yeero kuwa aan muslimiinta ahayn). ,
Shuhada’ waxa ay sheegtay in hadalladeeda lagu sameeyay isku day lagu doonayay in shirkada Twitter-ka lagu qasbo inay xirto akoonkeeda. Bishii Sebteembar 2019, waxay raaligelin ka bixisay hadalkaas, iyadoo leh “Waqtigaas run ma ahayn, haddana run maaha, waxa igu kalifay Islaam nacaybka la igu maagay, waxaan ka cudur daaranayaa dhaawacii aan geystay.”
Markii ay aragtay muuqaallada laga baahiyey macluushii Soomaaliya ka dhacday 1992-dii ee “Cagabararka” loogu magac daray ayey ku deeqday in la iibiyo guri ay lahayd oo xilligaa qiimihiisu ahaa $750,000.
Iyadoo TV Maraykan ah ay malaayiin si toos uga daawanayaan ayey jeexjeeday sawirka Baaadiraga ugu waynaa Diinta Kirishtaanka (John Paul II), waxayna daba dhigtay
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Aabihii Dimuqraadiyadda Afrika Mudane Aadan Cabdulle Cusmaan
Qodobo kooban oo laga yaabo inaadan waxbo ka ogayn Mudane Aadan Cabdulle Cusmaan
Qoraalkaan qeyb kamid ah waxaa qalinka u qaatay Cabdiraxmaan Cabdishakuur Warsame oo kamid ah siyaasiyiinta Soomaaliyeed kuwooda wax qorista ku wanaagsan oo inta badan wax ka qoro dhacdooyinka muhiimka u ah jiilka dambe.
Aabihii wuxuu ka tirsanaa ciidankii Daraawiishta, markii Sayidkii la jebiyey, ayuu ku soo laabtay degankiisii, wuxuu la kulmay reerkii oo xoolo beelay, wuxuuna noqday qowsaar xoola raac ah, isagoo maalin Geel la jira ayaa Libaax soo weeraray, Ilaaheey waa ka bixiyey, laakiin dhaawac cuuryaamiyey ayuu kaga tegey.
Aadan Cabdulle Cusmaan (Aadan Cadde) waa madaxweynihii ugu horeeyay Soomaaliya. Aaden Cabdulle Cismaan Daar (Aadan Cadde) wuxuu dhashay Diseember 9, 1908 – wuxuuna geeriyooday June 8, 2007, naaneestiisa caanka ahayd Aadan Cadde’. Isla gobolka Hiiraan ayuu Aadan kusoo barbaaray, halkaas oo uu markii dambe ka bilaabay dhaqdhaqaaqii uu kula biiray Xisbigii Gobanima Doonka ahaa ee SYL 1940-aadkii. Madaxweynihii hore ee Soomaaliya, Aadan Cadde, waxa uu waxbarashadiisii aasaasiga ahayd ku dhameystay magaalada Muqdisho, oo uu markii dambana ku qaatay barashada Cilmiga Maamulka Dowliga ah.
1946-kii waxa loo magacaabay Xoghayaha Qaybta Xisbiga ee Beledweyne, Soomaaliya. 1951kii ayaa golaha deegaanka Mudug waxay u magacaabeen golaha deegaanka, labo sano kadib wuxuu noqday madaxweyne ku xigeenka golaha deegaanka. 1954tii ilaa 1956kii waxa uu ahaa gudoomiyaha ururka dhalinyarada Soomaaliyeed. Waxaa dib loo doortay Maay 1958-kii, wuxuuna xilkan si isku mid ah u sii hayay ilaa 1960-kii, waxaana ku xigeen u ahaa ku xigeenkiisii Xaaji Bashiir Ismaaciil Yuusuf oo noqday Madaxweynaha Golaha Shacbiga Soomaaliyeed.
MD Aadan Cadde waxa uu ku dhashay magaalada Beledweyne ee gobolka Hiiraan. Waxa uu wax ku bartay dugsiyada dawladda, waxaanu ka shaqayn jiray qabanqaabinta bulshada. Soomaaliya waxaa gumeysanayay dowladdii Talyaaniga 1889-kii ilaa 1941-kii, 1929-kii illaa 1941-kii, wuxuuna ka tirsanaa maamulkii Gumeysiga Talyaaniga isagoo u ololeynayay in Soomaaliya ay ka baxdo gumeysiga. Wuxuu ahaa mid u ololeeya midnimada Soomaaliweyn.
1960kii, Aadan Cadde wuxuu soo jiiday dareen qarannimo, wuxuuna kasbaday raallinimada dadka Soomaaliyeed. Waxa si rasmi ah oo dimuquraadi ah loogu doortay madaxweynihii ugu horreeyay ee Soomaaliya 1-dii Luulyo 1960-kii, Qarammada Midoobay waxay ansixisay madaxbannaanida Soomaaliya, ka dibna waxay la midowday maxmiyaddii hore ee Ingiriiska ee British Somaliland, oo hore u heshay xorriyaddeeda. Xornimada 26-kii Juun 1960-kii, maamulkiisu wuxuu xoogga saaray burburinta dhaxalka gumeysiga iyo sidii loo midayn lahaa ummadda Soomaaliyeed.
Xirfadiisa siyaasadeed – SYL
Aadan Cadde waxa uu ku biiray urur siyaasadeedkii la aasaasay ee Somali Youth League (SYL) sannadkii 1944-tii, ururkaas oo ahaa urur wadani ah oo u ol’olaynayay in Soomaaliya xor noqoto. Isaga oo si degdeg ah uga soo baxay darajadaas, waxa uu noqday xoghayihii deegaanka ee SYL laanteeda Beledweyne 1946. Toban sano ka dib, waxa uu noqday Guddoomiyaha Golaha Sharci-dejinta Qaranka, ugu dambayntiina waxa uu hoggaanka u qabtay SYL lafteeda laba sano ka dib.
Halgankiisa Madaxtooyada
Markii ay Soomaaliya xornimadeeda qaadatay 1960-kii, Aadan Cadde waxa uu caan ka noqday inuu ahaa nin waddaniyadda ay ku weyn tahay. Isku soo wada duuboo, waxa loo doortay Madaxwaynihii ugu horeeyay ee dalka, xilkaas oo uu hayay 1960 ilaa 1967. Muddadii uu xilka hayay, waxa uu si firfircooni ah u raacay siyaasad qaran oo aan laga fiirsan oo ku aaddan soo celinta dhulalka Soomaaliyeed ee lumay. Dhacdooyinka la xusi karo waxaa ka mid ah 1964-kii dagaalkii Xabashida iyo Soomaalida, Dagaalkii Shifta ee Kenya, Jabhadda Front de Libération de la Côte des Soomaalida ee u dagaalamaysay Madax-bannaanida Jabuuti iyo sidoo kale taageeridda ELF ee Eriteriya iyo Kacdoonkii Bale ee Oromada ee Itoobiya.
Xubnihii ay isku hayeen ee Kenya iyo Itoobiya ayaa 1965kii kala saxiixday heshiis difaac ah si ay u xakameeyaan waxa ay u arkayeen balaarinta albaabadooda. Madaxweyne Aadan oo ka duulaya siyaasadahaas, wuxuu kaloo Soomaaliya ku daray ururro dhowr ah oo u ololeeya xorriyadda iyo xorriyadda dhammaan dalalkii la gumeysan jiray sida Dhaqdhaqaaqa Aan Isbahaysiga ahayn, Ururka Midowga Afrika iyo Shirweynaha Muslimiinta Adduunka oo ay Soomaaliya marti-gelisay. Shirweynihii 6-aad ee Kongress-ka ee 1966. Waddamada xusidda mudan ee Soomaaliya waagiisii u doodi jirtay oo rag iyo maalba ku taageertay waxaa ka mid ahaa Koonfur Afrika iyo Falastiin dagaalkii lixda maalmood socday.
Bilowgii horumarka Soomaaliya 1964
Soomaaliya oo loo yaqaanay Swizerland ee Afrika suuqa xorta ah iyo dimoqraadiyada, Soomaaliya xilligii Madaxweyne Aadan Cadde waxay waday qorshe dhaqaale oo dhexdhexaad ah si loo horumariyo dakhliga gudaha. Qorshihiisii shanta sano ee ugu horeeyay ee la dacaayadeeyay (1963-1967) waxa uu muujiyay istiraatijiyad horumarineed oo fudud oo ay ku urursan tahay dhawr mashruuc oo kala duwan: wax soo saarka sokorta oo kordhay iyada oo la balaarinayo awoodda wax-soo-saarka warshadda hadda jirta ee Jowhar; horumarinta baakadaha hilibka, habaynta kalluunka, caanaha iyo waxyaabaha caanaha laga sameeyo, dunta, iyo dhawr warshadood oo kale; dhismaha ama hagaajinta tiro waddooyin ah; saddex dekedood oo laga dhisayo Kismaayo, Berbera, iyo Muqdisho; balaadhinta waraabka beeraha iyo calafka; samaynta tiro beero dawladeed ah; horumarinta adeegyada bulshada qaarkood, oo ay ku jiraan waxbarashada iyo caafimaadka. Qoondaynta qaybaha maalgelinta qorshaysan waxay ka tarjumaysay mudnaanta ka weyn ee kaabayaasha jirka marka loo eego horumarinta beeraha ama dejinta dadweynaha. In kasta oo qorshuhu ahaa barnaamij kharash dawladeed, haddana waxa uu dhiirri-gelin weyn siiyey ganacsiga gaarka loo leeyahay, isaga oo siinaya dhiirigelin qaab ilaalin ah, ka-dhaafitaan cashuuraha qaarkood muddo xaddidan iyo bixinta amaahda shuruudo ku habboon shirkadahaas loo diyaariyey inay maalgashadaan. warshadaha oo leh baaxad macquul ah si ay u noqdaan kuwo faa’iido leh, aasaaskoodana ay tahay mid la jecel yahay oo ku jirta danta qaranka.
Doorashadii Madaxtinimadda ee 1967-kii, Aadan Cadde waxaa ka guuleystay Cabdirashiid Cali Sharma’arke oo ahaa Ra’iisul Wasaarihiisii hore. Muddo xileedkiisii madaxweyne waxa uu dhammaaday Luulyo 6, 1967. Aadan Cadde waxa uu aqbalay guuldarada, isaga oo taariikh ka dhigay Qaaradda Afrika oo noqday madaxii ugu horreeyay ee Afrika (marka laga reebo Laybeeriya) uu si nabad ah xukunka ugu wareejiyo qof si dimoqraadi ah loo doortay.
Cabdirashiid Cali Sharma’arke waxaa labo sano kadib dilay mid kamid ah ilaaladiisa. Dilkaasi waxa uu horseeday afgambi aan dhiig ku daadan oo ay qaadeen Ciidanka Soomaaliya 21-kii Oktoobar 1969-kii, maalin kadib aaskii MD Cabdirashiid Cali Sharma’arke waxaa hogaaminayay Sarreeye Gaas Maxamed Siyaad Barre, oo xilligaasi taliye u ahaa ciidanka.
Maanafeesto
Sannadkii 1990-kii, markii uu billowday dagaalladii sokeeye, Aadan Cadde oo ay weheliyaan Wasiirkii hore ee Warfaafinta Ismaaciil Jimcaale Cosoble, Wasiirkii hore ee Waxbarashada Xasan Cali Mire, iyo ilaa 100 kale oo siyaasiyiin Soomaaliyeed ah ayaa saxiixay qoraal ay ku muujinayaan walaaca ay ka qabaan colaadda iyo dib u heshiisiinta. Mudane Aadan Cadde waa la xiray, waxana uu ku jiray xabsiga ilaa burburkii ugu dambeeyay ee taliskii Siyaad Barre.
Noloshiisa iskorisnimo
Hooyadii iyo Aabihii way kala tageen, isagoo sanad jir ah ayeyna geeriyootay. Laakiin odaygu wuxuu ku baxsaday gobbonimada Reerka uu Geela u raacayey oo ahaa Cawlyahan, reer Cali, kuwaasoo daryeel buuxa u fidiyey odoyga. In kastoo uu mar danbe baadigoobay si uu ugu abaalgudo, hadana uma suuragelin in uu helo reerkaas.
Wuxuu u wareegay Xuddur, ka dibna Baydhabo, Aabe Cabdulle Cusmaan, macalin Quraan ayuu Baydhabo ka noqday, halka Aadan uu billaabay inuu maalinkiina suuqa ka xoogsado, galabkiina iskuul dhigto. Muddo ka dib wuxuu wareegay Jannaale, oo loo bedelay ninkii Talyaaniga ahaa ee uu adeegaha u ahaa.
Talyaanigu Soomaalida uma ogallayn tacliin dugsi hoose dhaafsiisan, laakiin Aadan wuxuu ahaa nin aqriska jecel oo Jannaale uga soo lugeeya Muqdisho, si uu u iibsado ama u amaahdo buugaag uu aqristo. Waxaa saamayn taban ku yeeshay hab-dhaqanka gumaystaha faashistaha ah, taasoo gubaysay damiirkiisa. Markuu u adkaysan waayey dhaqanka gumaystaha ayey isaga iyo saaxibkiis Maxamd Ciise Faarax isaga tageen shaqadii, waxaase dusha loo saaray eedeyn ah in ay lacag xadeen, tuhmadaas oo caddayn looga dhigay in noloshooda iyo dakhligooda uu kala badan yahay. Aadan si aftahannimo leh ayuu Maxkamada horteeda iskaga difaacay, waana la sii daayey markii danbi lagu waayey. Laakiin guddoomiyaha degmada Marka ee talyaaniga ahaa oo ka caraysan sida kalsoonida iyo afatahannimada leh ee uu Aadan isku difaacay ayaa dharbaaxo wajiga ka saaray. Waxay ahayd urugo kale oo Aadan la tiilay.
Baydhabo ayuu ku soo laabtay, hoteel ayuu ka shaqo bilaabay, oday Talyaani ah oo meherada lahaa ayaa ku eedeyey in uu xiriir la leeyahay inan uu dhalay oo ay Aadan saaxiibo ahaayeen, shaqadiina wuu ka eryey. Janaale ayuu mar kale dib ugu laabtay.
Culayska cunsiyaradeed, waxaa ugu soo siyaaday in Aabihii uu geeriyooday. Muddo ka dib ayuu Beledweyne u wareegay, halkaasoo uu ka furay xaruntii SYL oo uu muddo wakiil uga ahaa. Sheekh Cali Jimcaale iyo C/llaahi Ciise ayey halkaa isku barteen oo ay rafiiq siyaasadeed noqdeen. Aadan wuxuu ahaa is koris, halgan adag nolosha ka soo maray. Haddii ay tahay tiiraanyadii uu ka dhaxlay bahdilkii, xabsigii, cunsuriyadii, iyo masabidkii ay gumaystaha kula kaceen, murugada dhimashada labadiisa waalid, tebista kalgacalkii iyo korintii uu kaga baahnaa.
Madaxweynihii ugu horreeyay Soomaaliya, Aadan Cabdulle Cusmaan
Laakiin casharada nolosha marna hamigiisa iyo hankiisa ma jebin, balse wuxuu kaga faa’iidaystay in fursadihii waawaynaa ee soo maray uu dalka iyo dadka Soomaaliyeed kaga faa’iideeyo. Ma jiro xil macno leh uusan dalka ka soo qaban, wuxuu soo noqday ku xigeenka Golaha xukun gaarsiinta (Territoral Council), 1953-54, Guddoomiyaha Baarlamaanka Daakhiliga ahaa 1956-59, Madaxweyne KMG ah 1960-61, Madaxweynaha Jamhuuriyadda 1961-67, iyo in muddo ah uu ahaa guddoomiyaha ama xoghayaha Guud ee Xisbiga SYL.
Aadan aqriskiisu wuxuu la xariiray dhadhaqaaqyada siyaasadeed ee dunida seddaxaad ka socday, gaar ahaan Afrika, taariikhda iyo siyaasada. Waxaad ka garan kartaa sida uu wacyigiisa siyaasadeed u dhisnaa dooddii dhexmartay isaga iyo Giuseppe Brusasca oo ahaa wasiirka Afrika ee arrimaha dibdedda Talyaaniga.
Brusasca ayaa ku galad sheegtay in Talyaanigu ay Soomaalida u dhiseen jidad iyo Isbitaallo, biyo, nadaafad, iyo shaqo abuurna u sameeyeen, Aadan wuxuu ugu jawaabay inta aad sheegtay wax ka fiican in Ingiriisku Soomaalida u sameeyey oo ah, in uu ogolaaday xorriyad hadalka, xisbi dhisasho, iyo ka arrinsashada siyaasadda.
Markii uu Xaaskiisa doonanayey laba maalin ayuu doon sii saarnaa, isagoo Hobyo ka degay, ka dibna Gaalkacyo kaga sii lugeeyey, si uu uga doonto gabadha Aabaheed, Muuse Mataan oo ku shardiyey in uu Gaalkacyo ugu yimaado.
Aadan Cabdulle (AUN), wuxuu ahaa nin tawaaduc badan, qunyar socod ah, dad isku wad ah, tanaasul badan, taasoo kasabsiisay awood burji oo ay dadku kaga haybadaystaan. Wuxuu ahaa nin ku adag go’aannada danta guud, u dabacsan kuwa isaga quseeya. Tusaale ahaan, wuxuu diiday in uu lacag bixiyo, ama ballan qaadyo xilal iyo qandaraasyo sameeyo labo jeer ee uu xilka Madaxweynaha u tartamay.
Isagoo eryi kara Raysalwasaare C/rashiid Cali Sharmarke (AUN) oo ay arrimo badan iskula dhaceen ayuu ka maagay, sababtuna wuxuu Aadan buugiisa xusuus qorka ku sheegay in uu diiddanaa in Madaxweynayaasha ka dibkii iman doona ay dhaqankaas yeeshaan, wuxuu la sugay doorashadii Baarlamaanka ee 1964-tii, markaasoo uu ku bedelay C/risaaq Xaaji Xuseen.
Wuxuu kaloo ka maagay in uu C/llaahi Ciise oo Golihii Dhexe ee SYL, iyo inta badan Baarlamaanka ay u rabeen in uu Raysalwasaare u magacaabo, sababo la xariira isku dheelitirka beelaha iyo in C/laahi oo ahaa Raysalwaraasihii xukuumaddii daakhiliga, loona baahan yahay in ay xubnaha kale ee Xisbiga (SYL) ay fursado helaan.
Markii laga adkaaday doorashadii 1967, ayaa Sh Cali Jimcaale iyo rag kale u soo soo jeediyeen in uu diido, ka dibna inqilaab la sameeyo, Aadan si adag ayuu arrinkaas kaga horyimid. Aadan wuxuu wuxuu lahaa aragtida lagu aasaasay ururka Islaamka.
Waxaa intaa dheer iyo muddo 50 sano uu maalin walba qorayey dhacdooyinka uu la kulmo oo qaybo ka mid ah uu Maxamad Ciise Turunji ka qoray buuga qiimaha leh ee mar kale Aadan Cade i baray (President Aden Abdula, His life and Legacy), kaasoo aan kula dardaarmayo cid kasta oo siyaasada Soomaaliya daneynaysa in aqrido.
Burburkii kadib, markii xabsiga laga sii daayey Aadan Cabdulle Cismaan wuxuu intiisa badan noloshiisa ku qaatay gudaha Soomaaliya, wuxuuna ku noolaa gudaha beertiisa Janaale, ee koonfurta Soomaaliya. Maay 22, 2007 ayuu geeriyooday mudane Aadan Cabdulle Cismaan AUN. Dowladdii KMG ahayd ee uu markaas madax ka ahaa Madaxweynihii hore ee Soomaaliya Cabdullaahi Yuusuf Axmed, ayaa ku dhawaaqday 21 maalmood oo baroor diiq ah, waxaana loo sameeyey xus qaran, waxayna soo saartay bayaan ah in Aadan Cadde loo sameyn doono aas qaran. Sidoo kale, waxaa loogu magac daray garoonka diyaaradaha ee Muqdisho ‘Aden Abdulle Airport.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Madaxweynihii hore ee Bakistaan Pervez Musharaf oo geeriyooday – Taariikh nolloleedkiisa oo kooban
Ku dhawaad sagaal sano oo uu talada dalka hayay, Pervez Musharaf waxa uu Bakistaan u horseeday kobac dhaqaale ah oo ay qayb weyn ka qaadatay gargaarka ballaaran ee Washington, si uu u taageero dagaalka ka dhanka ah argagixisada.
Madaxweynihii hore ee Bakistaan General Pervez Musharaf, oo xukunka ku qabsaday afgambi 1999-kii, ayaa geeriyooday isagoo 79 jir ah.
Hogaamiyihii hore – oo ahaa madaxweyne intii u dhaxeysay 2001 iyo 2008 – ayaa ku geeriyooday magaalada Dubai ka dib markii uu muddo xanuunsanaa, sida lagu sheegay bayaan ka soo baxay ciidamada dalkaasi.
Wuxuu ka badbaaday isku day dil oo badan, wuxuuna isku arkay safka hore ee halganka u dhexeeya Islaamiyiinta mayalka adag iyo reer galbeedka. Wuxuu taageeray Maraykanka “dagaalka argagixisada” ka dib 9/11 inkastoo mucaaradka gudaha. Jeneraalkan ayaa isbaheysi la noqday Washington markii ay duullaanka ku qaadeen dalka ay dariska yihiin ee Afghanistan, isagoo ka badbaaday isku dayo dil oo dhowr ah.
“Taliyeyaasha sare ee militariga Bakistaan ayaa muujinaya tacsi tiiraanyo leh oo ku saabsan geeridii murugada lahayd ee General Pervez Musharaf”, ayaa lagu yiri bayaan kooban oo ay baahisay garabka warbaahinta ee militariga.
“Allah ha u naxariisto, jannadana ha ka waraabiyo, eheladii iyo qaraabadii uu ka baxayna samir iyo iimaan haka siiyo.”ayuu raaciyay qoraalka militariga Bakistaan.
Jeneraalka afarta xidigle ahaa ayaa subaxnimadii hore ee Axadda maanta ah ku geeriyooday isbitaal ku yaalla magaalada Dubai, sida ay sheegeen warbaahinta iyo sarkaal sare oo dhanka ammaanka ah oo la hadlay wakaaladda wararka ee AFP. Ku dhawaad sagaal sano oo uu talada dalka hayay, Musharaf waxa uu Bakistaan u horseeday kobac dhaqaale ah oo ay qayb weyn ka qaadatay gargaarka ballaaran ee Washington, si uu u taageero dagaalka ka dhanka ah argagixisada.
Musharaf ayaa laba jeer laalay dastuurka Bakistaan — isaga oo yiri oraahdii caanbaxday ee aheyd “waa warqad qashinka lagu daray” — wuxuuna dhaqan galiyay xukun degdeg ah markii tallaabo uu ku eryay madaxa caddaaladaa ee dalka uu dhaliyay mudaaharaadyo bilo socday.
Kadib dilkii hoggaamiyaha mucaaradka Benazir Bhutto bishii Diseembar 2007, ayaa sababay niyad jab ku dhacay Bakistaan, iyo khasaare burburiya xulafadiisa, iyada oo sidoo kale guuldarrooyinkii uu kala kulmay doorashadii 2008 ay gelisay go’doon. Isla sannadkaas ayuu xilka iska casilay, waxaana uu noqday dibad-joog.
Xukunkii Pervez Musharaf iyo eedaymaha loo haystay
Xukunka Musharaf waxa lagu sifeeyay mid xag-jir ah. Waxaa lagu tiriyaa dadka qaar inuu rogay dhaqaalaha dalka intii uu hoggaaminayay. Waxa uu galay kiisas badan oo maxkamadeed ka dib markii uu awooddii waayay, waxaana ka mid ahaa eedaymo ku saabsan in uu ku guul-darraystay in uu ammaan ku filan u helo raysalwasaarihii hore ee Pakistan Benazir Bhutto, kaas oo dilkii Taliban ay sannadkii 2007-dii ka yaabisay Pakistan iyo caalamka oo dhan.
Waxayna shaqadiisii ugu dambeyntii ku dhamaatay ceeb iyo xarig, markii lagu xukumay dil isagoo maqan oo khiyaano qaran ah 2019. In kasta oo xukunkaas markii dambe la beddelay, haddana dib uguma soo laaban Pakistan.
Iyadoo ay jiraan dhacdooyinkaas, Fawad Chaudhury, oo hore u ahaan jiray gacan yaraha Musharraf, haatanna ah hoggaamiyaha sare ee xisbiga Ra’iisul Wasaarihii hore ee Imran Khan, ayaa ammaanay Musharraf iyo saameynta uu ku leeyahay Bakistan.
“Waxaa lagu magacaabaa kaligii taliye militari, laakiin ma jirin nidaam dimuqraadi ah oo ka xoog badan kan isaga hoos yimaada…Pervez Musharaf waxa uu Bakistan ku hogaamiyay xilli aad u adag, Bakistaniyiintuna waxay aaminsan yihiin in xilligii uu xukunka hayay uu ahaa kii ugu fiicnaa taariikhda Bakistan. Mudane Chaudhury ayaa ku yiri faallooyin ay soo xigatay wakaaladda wararka ee Reuters.
Si kastaba ha ahaatee, maamulaha guud ee Tabadlab ee fadhigeedu yahay Islamabad, Mosharraf Zaidi, ayaa sheegay in Musharaf uu mas’uul ka ahaa “burburkii Bakistan” intii uu xukunka hayay.
Hase yeeshee, Musharraf wuxuu ku dhawaaday inuu heshiis la gaaro Hindiya oo ku saabsan Kashmir, sida ay sheegeen diblomaasiyiinta Mareykanka ee waqtigaas. Waxa uu sidoo kale ka shaqeeyay isku soo dhawaanshiyaha Bakistaan oo ay xafiiltamaan muddada dheer.
Fadeexad kale oo weyn ayaa soo baxday intii uu xukunka hayay markii dunidu ogaatay in saynisyahankii caanka ahaa ee Bakistaan A.Q. Khan, oo muddo dheer lala xiriiriyay bamka nukliyeerka ee waddanka, ayaa iibin jiray naqshadaha centrifuge iyo siraha kale ee dalal ay ka mid yihiin Iiraan, Liibiya iyo Koonfurta Kuuriya, isaga oo samayn jiray tobanaan milyan oo doolar. Nashqadahaas ayaa ka caawiyay Pyongyang in ay isku hubayso hub nukliyeer ah, halka centrifuges laga soo bilaabo naqshadihii Khan ay wali ku dhex wareegayaan Iran iyada oo uu burburay heshiiskii nukliyeerka ee Tehran ay la gashay quwadaha adduunka.
Musharaf waxa uu sheegay in uu ka shakiyay Khan balse ma ahayn ilaa 2003 markii agaasimihii CIA ee xiligaas George Tenet uu tusay qorshayaal faahfaahsan oo ku saabsan xarun Bakistaani ah oo saynis yahanku iibinayay in uu ogaaday darnaanta waxa dhacay.
Wakhtigiisii xukunka ee Hindiya iyo Bakistaan
Ku lug lahaanshiyaha Musharaf markii uu ahaa hoggaamiyihii ciidamada dalka ee iskahorimaadkii Kargil bishii Maay 1999-kii – markii jeneraalladii Bakistaan ay si qarsoodi ah u amreen howlgal ay ku qabsadeen Kargil oo dhinaca Hindiya ah – waxay keentay in dad badan oo Hindiya ku nool ay u arkaan cadow.
Laakiin hal siyaasi oo Hindi ah indhihiisa, Musharaf wuu iska soo furtay intii uu madaxweynaha ahaa. “Mar uu cadawga Hindiya u ahaa, waxa uu noqday xoogag nabadeed oo dhab ah 2002-2007,” Shashi Tharoor, oo ahaan jiray diblomaasi Qaramada Midoobay ah, ayaa yidhi.
Mudane Tharoor waxa uu sheegay in uu sanad walba Musharaf kula kulmo Qaramada Midoobay, waxana uu ku tilmaamay in uu ahaa mid caqli badan, ku hawlan oo ku cad fikirkiisa istiraatijiyadeed.
Mareykanka- iyo Bakistaan: Diblomaasiyadda u dhiganta guurka jacaylka
Ka dib 9/11, ka dib madaxweyne Musharaf waxa uu sameeyay isbeddel istaraatiiji ah oo uu kaga tagayo Taliban oo uu ku taageerayo Maraykanka dagaalka ka dhanka ah argagixisada, laakiin labada dhinac midkoodna ma rumaysna in kan kale uu ku noolaa wixii laga filayey go’aankaas,” 2009 danjiraha Mareykanka ee wakhtigaas Anne Patterson qoraal ay daabacday WikiLeaks ayaa tiri, iyada oo sharraxaysa diblomaasiyadda u dhiganta guurka jacaylka.
“Xidhiidhku waa mid ku tiirsanaansho ah oo aan si murugo leh u qiranno – Bakistaan waxay ogtahay in Maraykanku aanu awoodin inuu ka tago; Maraykanku wuxuu ogyahay in Bakistaan aysan sii noolaan karin taageeradayada la’aanteed.”
Maleeshiyaad ayaa isku dayay in ay dilaan Musharaf laba jeer sanadkii 2003-dii iyaga oo beegsaday kolonyadii uu la socday, waxaana markii hore lala eegtay bam lagu xiray buundada kadibna waxaa loo adeegsaday baabuur walxaha qarxa laga soo buuxiyay. Weerarka labaad ayaa la arkay gaarigii Musharaf oo hawada sare loo qaaday ka hor inta uusan mar kale dhulka taaban. Ma ahayn ilaa xaaskiisa Sehba, ay aragtay baabuurka oo go’san yahay, ayaa miisaanka weerarku ku soo baxay.
Taariikh nolloleedkiisa oo kooban
Musharaf waxa uu dhashay Agoosto 11, 1943 magaalada New Delhi ee dalka Hindiya, waxa uu ahaa wiilka dhexe ee diblomaasi sarre. Qoyskiisu waxay ku biireen malaayiin kale oo Muslimiin ah oo u qaxay dhanka galbeed markii Hinduuga Hindiya iyo Bakistaan Islamka u badnaa ay kala go’een markii ay xornimada ka qaateen Ingiriiska 1947. Qaybtii waxaa lagu dilay boqolaal kun oo qof oo lagu dilay rabshado iyo dagaal.
Madaxweynihii hore ee Bakistaan General Pervez Musharaf
Musharaf waxa uu soo galay ciidanka Bakistaan isagoo 18 jir ah waxana uu halkaas ka sameeyay xirfadiisa isaga oo Islamabad kula dagaalamay saddex dagaal oo ka dhan ah Hindiya. Wuxuu bilaabay isku daygiisii uu ku doonayay inuu ku qabsado dhulka lagu muransan yahay ee Himalayan ee Kashmir 1999 ka hor inta uusan xukunka kala wareegin Ra’iisul Wasaare Nawaz Sharif.
Shariif ayaa amar ku bixiyay in shaqada laga eryo Musharaf, xilli taliyaha ciidamada xoogga dalka uu ka soo duulay dalka Sri Lanka oo uu booqasho ku tagay, isla markaana loo diiday in diyaarada ay ku degto Bakistaan, iyadoo xitaa uu shidaal ku yar yahay. Dhulka, ciidanku waxay la wareegeen gacan ku haynta ka dib markii uu soo degay Musharaf ayaa la wareegay talada.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Taariikh nololeedka Wasiiradda arrimaha dibadda ee Australiya Penny Wong
Penelope Ying-Yen Wong waa siyaasiyad Australiyan ah, wasiirka arrimaha dibadda iyo hoggaamiyaha xukuumadda oo ay ka soo noqotay golaha Guurtida ee dawladda Albanese ilaa 2022. Xubin ka tirsan Xisbiga Shaqaalaha ee Australiya, waxay Senator ka ahayd Koonfurta Australiya tan iyo 2002.
Enny Wong waxay ku dhalatay gobolka Sabah ee dalka Malayshiya. Qoyskeedu waxay u guureen Australiya 1976, markay siddeed jir ahayd, waxayna degeen Adelaide. Waxa ay Jaamacadda Adelaide ku baratay sharciga iyo farshaxanka.
Penelope Ying-Yen Wong waa siyaasiyad Australiyan ah, wasiirka arrimaha dibadda iyo hoggaamiyaha xukuumadda oo ay ka soo noqotay golaha Guurtida ee dawladda Albanese ilaa 2022. Xubin ka tirsan Xisbiga Shaqaalaha ee Australia, waxay Senator ka ahayd Koonfurta Australiya tan iyo 2002. Penelope Ying-Yen Wong waxay hore u soo noqotay Wasiirka Isbeddelka Cimilada iyo Wasiirka Maaliyadda iyo Dib-u-dejinta xilligii dawladihii Kevin Rudd iyo Julia Gillard laga bilaabo 2007 ilaa 2013.
Waxbarashadeeda Jaamacaddeed ka dib waxay u shaqaynaysay ururka shaqaalaha oo dabooli jiray shaqaalaha warshadaha alaabta guryaha, iyada oo ka qaybqaadatay ololayaal lagu hagaajinayo mushaharka iyo shuruudaha xubnaha ururka, oo ay ku jiraan dumarka soogalootiga ah ee aan mushaharka qaadan ee ka shaqeeya aqoon-isweydaarsiyada dharka.
Waxay u shaqeysay lataliye ahaan Dowladda Shaqaalaha NSW halkaas oo ay ka caawisay horumarinta siyaasadda kaymaha, ka dibna qareen ahaan, ka hor inta aan loo dooran Senetka Xisbiga Shaqaalaha ee Australiya 2001. Senator Wong ayaa dib loo doortay afar jeer – 2007, 2013, 2016 iyo 2022.
Markii la doortay xukuumadda Rudd 2007, waxaa loo magacaabay wasiirka isbeddelka cimilada iyo biyaha. Booskan waxa ay si weyn u ballaarisay Bartilmaameedka Tamarta La cusboonaysiin karo, kaas oo horseeday maal-gelin weyn oo lagu sameeyo dabaysha iyo tamarta qorraxda. Waxay sidoo kale Australiya ku matashay gorgortanka caalamiga ah ee isbeddelka cimilada waxayna soo saartay nidaamka ganacsiga ee qiiqa ee dawladda Rudd, hab ku salaysan suuqa si loo yareeyo qiiqa gaaska aqalka dhirta lagu koriyo ee Australiya habka ugu dhaqaalaha badan.
Ka dib doorashadii federaalka ee 2010, Senator Wong waxaa loo magacaabay wasiirka maaliyadda iyo sharciga. Iyada oo ah Wasiirka Maaliyadda waxay kala shaqeysay Khasnajiga Wayne Swan si ay u gaarsiiso saddex Miisaaniyad ka dib Xiisaddii Maaliyadeed ee Caalamiga ahayd. Waxay sidoo kale hirgelisay siyaasad lagu hubinayo in haweenka loo tixgeliyo magacaabista jagooyinka sare ee hay’adaha dawladda iyo shirkadaha.
Sannadkii 2013-kii Senator Wong waxaa loo doortay hoggaamiyaha dawladda ee golaha guurtida, ka dib isbeddelkii dawladda ee 2013, waxay noqotay hoggaamiyaha mucaaradka ee Senate-ka – haweeneydii ugu horreysay ee qabta mid ka mid ah doorarkaas.
Wasiiradda arrimaha dibadda ee Australiya Senator Penny Wong
Waxay soo noqotay Wasiirka Arrimaha Dibadda ee Shadow lix sano ka hor doorashadii Dowladda Albaan ee 2022, markaasoo loo magacaabay Wasiirka Arrimaha Dibadda.
Isagoo ah Wasiirka Arrimaha Dibadda, Senator Wong waxay doonaysay in dib loo soo celiyo sumcadda Australiya oo ah lammaanaha doorashada – iyagoo ka duulaysa dhammaan qaybaha awoodda qarankeeda – si loo dhiso gobol xasilloon oo barwaaqo ah, halkaas oo madax-bannaanida la ixtiraamo lana ilaaliyo shuruucda waddooyinka.
Maaddaama ay tahay wakiilka ay ku faanaan Koonfurta Australiya ee baarlamaanka federaalka waxay u doodday danaha Gobolkeeda, oo ay ku jiraan ilaalinta mustaqbalka waaritaanka webiga Murray iyo horumarinta dhaqaalaha Gobolka.
Senator Wong waxay ku nooshahay Adelaide iyada iyo lammaaneheeda iyo gabdhahooda. Waqtigeeda firaaqada ah waxay ku raaxaysataa cunto karinta, waxay wax ka iibsata Suuqa Bartamaha waqti ka waqti.
Gorfaynta Buugga Dabar iyo Hoggaan
Caddaalad Darro: Muxuu maamulka degmada Wadajir ay ku heystaan Asad Cabdi, haddii uusan dambiile aheyn?
Golaha loo dhan yahay ee Qaramada Midoobay: Maxaa laga filan karaa kulanka ay isugu imanayaan hoggaamiyeyaasha adduunku ee toddobaadkan?
Wadamadii hore ee Faransiiska gumaysan jiray ayaa abuuray isbahaysi milatari
Gorfaynta Buugga Caawiyaha Ardayga – Faallo kooban
Gorfaynta Buugga Murtida Dardaaran Haween – Faallo kooba
Gorfaynta Buugga Maxaa Keenay Kadeedka Soomaaliya – Faallo Kooban
Gorfaynta Buugga Ummadaha Jirraban – Faallo kooban
Gorfaynta Buugga Naftii Hure – Faallo Kooban
Gorfaynta Buugga Aafooyinka Baraha Bulshada – Faallo kooban
Gorfaynta Buugga Haddimada Qabyaaladda – Faallo kooban
Maxaan sameyn karaa si aan ugu guuleysto nolosha?
Ururka G20 ayaa Midowga Afrika u aqoonsaday xubin joogto ah
Mareykanka oo joojinaya joogitaanka militari ee Niger – Politico
Dhulgariir xooggan oo ku dhuftay dalka Marooko ayaa dilay in ka badan 2,000 oo qof
In ka badan 60 qof ayaa lagu dilay weerarro lagu qaaday doonyo iyo xero ciidan oo ku taal Maali
Xagguu marayaa dagaalka dowladda Soamaaliya ee ka dhanka ah Al-shabaab?
Dowladda Soomaaliya ‘oo wax ka qabaneysa’ arrimo ay ka cabteen saxaafadda
107 Al-shabaab ah oo isku soo dhiibay dowladda Federaalka
Dhowr qodob oo kuu horseedi kara inaad horumar ka sameyso noloshaada
Hogaamiyihii afgambiga ku qabsaday dalka Gabon ayaa loo dhaariyay inuu noqdo madaxweyne ku meel gaar ah
Israa’iil ayaa furtay safaaraddeeda Baxrayn, saddex sano ka dib markii ay caadi ka dhigeen xiriirkooda
Wax ka beddel tallaabooyin kaagii hore
U dhabar adayg maalmaaha adag ee kusoo mara, waa haddii aad rabto isbeddel dhab ah
Ruushka oo diidmada qayaxan ku diiday cunaqabataynta Qaramada Midoobay ee saaran dal Afrikaan ah
Madaxa siyaasadda arrimaha dibadda ee Midowga Yurub oo ka fal celiyay afgambiyada Afrika
Afgambi ayaa ka dhacay dalka Gabon – AFP
Qaramada Midoobay oo soo bandhigtay tirada dadka ku dhintay iska horimaadyada ka dhacay Itoobiya
In ka badan 70 qof ayaa ku dhintay dab ka kacay Koonfur Afrika
Ciidamada dawladda Soomaaliya oo dib uga guurtay deegaano ay hore uga qabsadeen argagixisada Al-Shabaab
Masar, Suudaan iyo Itoobiya ayaa wada-hadallo uga socday Qaahira, kuwaas oo ku saabsan biyo-xireenka GERD ee muranka dhaliyay
Taliyaha ciidamada Suudaan Burhaan ayaa ku wajahan Masar, waa safarkiisa ugu horeeyay ee dibadda ah tan iyo colaada
Kooxda Daacish ayaa guulo waaweyn ka gaartay Maali, sida ay sheegeen khubarada Qaramada Midoobay
Maleeshiyada Taageersan Somaliweyn oo la wareegay saldhig ciidan oo ay leeyihiin maamulka Somaliland
Madaxweynihii Gobolka Amxaarada ee Itoobiya oo iscasilay – sababta waa maxay?
Dagaal xoogan oo u dhexeeya ciidamada dowladda iyo Al-shabaab oo ka socda duleedka Ceeldheer
Niger oo eriday safiirkii Faransiiska
Dowladda Danmark ayaa doonaysaa inay mamnuucdo gubista Kitaabka Qur’aanka
Itoobiya ayaa wacad ku martay in ay xalin doonto khilaafaadkii galaaftay nolosha 100,000 oo qof
Muxuu yahay mustaqbalka Macawiisleyda kadib dagaalka Al-Shabaab?
Qoyska & Horumarinta Bulshada3 months agoDhowr qodob oo kaa dhigi kara qof u adkeysta dhibaato walba oo kusoo wajahdo – halkaan ka akhriso
Wararka2 months agoTayo xumada ka jirta awgeed Wasaaradda Waxbarashada ee Koonfur Galbeed Soomaaliya ayaa u baahan in isbeddel lagu sameeyo
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoBedel fikirkaaga si’uu isku beddelo ficil kaaga – haa waad sameyn kartaa isbeddel
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoWax ka baro faa’iidada ay leedahay wax isbarida – qodobada muhiim kuu ah
Aragtida Indheergaradka2 months agoRajo maka leedahay masraxa siyaasadda?
Dhaqaalaha2 months agoWaa maxay sababta Hindiya iyo Masar ay u sameynayaan xiriir istaraatiijiyadeed oo cusub?
Xirfadaha & Teknolojiyada3 months agoJaamacadda Dowladda iyo Dhaqaalaha oo xarrunteeda ka qabsoomay bandhigga kulliyadaha waxbarasho
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoMaxaad ka taqanaa doorka aad bulshada ku dhex leedahay?
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoAffar qodob oo wax kaa bari doono noloshaada
Sirdoonka & Militariga3 months agoFallaagada Wagner ee Ruushka: Bilowga dhamaadka madaxweyne Vladamir Putin?
Islaam Naceybka3 months agoDalalka Muslimiinta ah oo ka jawaabay falkii lagu gubay Kitaabka Qur’aanka ee dalka Iswiidhan
Islaam Naceybka3 months agoMadaxweynaha Ruushka Vladimir Putin oo dhaleeceeyay kitaabka Qur’aanka ee la gubay intii lagu guda jiray booqashada masjidka Dagestan
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoSiddeen ku xasuustaa shey aan bartay?
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda2 months agoAabihii Dimuqraadiyadda Afrika Mudane Aadan Cabdulle Cusmaan
Xirfadaha & Teknolojiyada2 months agoMaxaa caalamku uga baqayaa aaladaha ku shaqeeya “Garaadka Macmalka ah ee horumarsan” – Artificial Intelligence
Dhaqaalaha3 months agoItoobiya oo codsatay inay ku biirto ururka dhaqaalaha soo koraya ee BRICS