Kulankii u dambeeyay ee dhexmaray Wasiirka Arrimaha Dibadda Sacuudiga Amiir Faysal Bin Farxaan iyo Wasiirka Arrimaha Dibadda Soomaaliya Abshir Cumar Huruuse ayaa ahaa mid taariikhi ah oo muhiim ah.

Masuuliyiintaan, ayaa isugu yimid ka hor shir-madaxeedkii Carabta ee looga hadlayay dagaalka Israa’iil ee Qaza, kaasoo ujeeddadiisu ahayd in lagu xoojiyo xidhiidhka Sucuudiga iyo Soomaaliya. Gabagabadii wadahadaladooda ayaa ahayd in qalinka lagu duugay heshiis iskaashi oo muujinaya bog cusub oo u furmay xiriirkooda laba geesoodka ah.

Khamiistii ayaa Soomaaliya iyo Sacuudiga waxay ku kala saxiixdeen magaalada Riyaad heshiis iskaashi oo muhiim ah, kaasoo muujinaya sare u qaadida xiriirkooda diblomaasiyadeed. Heshiiska oo ay kala saxiixdeen Abshir Cumar Haruuse, Wasiirka Arrimaha Dibadda Soomaaliya iyo dhiggiisa Sacuudiga, Amiir Faysal bin Farhan Al Saud, ayaa muujinaya horumar weyn oo laga gaaray xiriirka labada dal.

Arrintaan ayaa timid wax yar kadib markii Golaha Wasiirada Soomaaliya ay ansixiyeen heshiiskan, iyaga oo ku nuux-nuux saday in la iska kaashado amniga oo qeyb muhiim ah ka ah. Xafiiska ra’iisul wasaaraha Soomaaliya ayaa xaqiijiyay arrintan diiradda lagu saaray, iyadoo xustay sida ay uga go’an tahay in la iska kaashado arrimaha ammaanka.

Heshiiskan ayaa dhabaha u xaaraya xiriir qoto dheer oo dhexmara Soomaaliya iyo Sacuudiga, taasoo u sahlaysa hay’adaha ka kala socda labada dal inay si madax-bannaan u galaan is-faham iyo heshiisyo iskaashi. Talaabadan ayaa loo arkaa tilaabo istiraatijiyad ah oo lagu wanaajinayo xiriirka labada dal, gaar ahaan meelaha muhiimka u ah xasiloonida qaranka iyo gobolka.

Sacuudiga ayaa muddo dheer saaxiib la ahaa Soomaaliya, isagoo ka caawin jiray dhinacyada dhaqaalaha iyo bini’aadantinimada. Heshiiskan ugu dambeeyay ayaa ah mid lagu xoojinayo xiriirka xooggan ee ka dhaxeeya labada dowladood, waxaana uu muujinayaa muhiimadda ay Sacuudiga u leedahay doorka horumarka iyo xasilloonida Soomaaliya ee joogtada ah.

Xidhiidhka taariikhiga ah iyo shirwaynaha soo socda

Xidhiidhka rasmiga ah ee u dhexeeya Sucuudiga iyo dalal badan oo Afrikaan ah ayaa soo bilaabmay sannadihii 1960-kii, xilligaas oo dalal badan oo Afrikaan ahi ay xornimada ka qaateen gumaystayaashii reer Yurub. Hadda, Boqortooyada Sacuudiga waxa ay xidhiidh diblomaasiyadeed la leedahay 54 waddan oo Afrikaan ah, waxaanay ka hawlgashaa 31 xafiis ee deegaanada dhulalka Afrika, iyada oo ujeeddadeedu tahay in ay furto 13 kale muddada soo socota. Sanduuqa Horumarinta Sacuudiga ayaa gacan weyn ka geystay fidinta deymaha iyo deeqaha la siiyo dalalkan, taasoo dhan ku dhawaad 13.5 bilyan oo dollar, iyadoo mashaariic, deyn iyo deeqo dheeraad ah lagu bixinayo $800 milyan.

Xidhiidhka dhaqan iyo luuqadda ee la wadaago

Xidhiidhka juqraafiyeed ee Sucuudiga iyo Afrika waxa ay keentay in la helo cajalado qani ah oo ku saabsan xidhiidh dhaqameed iyo af la wadaago, ka hor soo bixitaanka Islaamka. Shir madaxeedka soo socda ayaa la doonayaa in laga faa’iidaysto isku xirkan si loo kobciyo iskaashiga muddada fog ee u dhexeeya Sacuudiga iyo Midowga Afrika. Shirka hoggaamiyeyaasha Bariga Dhexe iyo Afrika ee Riyadh ayaa lagu wadaa in lagu adkeeyo buundooyinka jira iyo in la sahmiyo waddooyinka cusub ee iskaashiga, diiradda saaraya ganacsiga, maalgashiga, iyo arrimaha amniga ee khuseeya, oo ay ku jiraan colaadaha gobolka iyo kacdoonnada xagjirka ah. Shirkaan, Soomaaliya waxay u tahay muhiimad gaar ah madamaa ay ururka argagixisada ee Alshabaab kula jirto dagaal culus.

In xooga la saaro iskaashiga dhaqaalaha, bulshada, iyo siyaasadda
Shirku wuxuu hiigsanayaa in la wanaajiyo iskaashiga dhaqaale, bulsho, iyo siyaasadeed ee u dhexeeya Jasiiradda Carabta iyo qaaradda Afrika, iyada oo la aqoonsanayo awoodda dhaqaale ee baaxadda leh ee Afrika, dadka dhalinyarada ah iyo kuwa si degdeg ah u koraya, iyo xarumaha magaalooyinka ee kobcaya kuwaas oo bixiya suuqyo cusub iyo warshado. Walaaca amniga ee la wadaago ayaa sidoo kale wax laga qaban doonaa, iyadoo xoogga la saarayo xallinta khilaafaadka, horumarinta xasilloonida, iyo hurinta horumarka. Ku lug lahaanshaha firfircoon ee Sacuudi Carabiya ee dhexdhexaadinta iskahorimaadyada Afrika, sida wada-xaajoodka u dhexeeya Ciidamada Qalabka Sida ee Suudaan iyo Ciidamada Taageerada Degdegga ah, ayaa hoosta ka xariiqay sida ay uga go’an tahay xoojinta horumarka Afrika.

Waxbarasho iyo waxqabadyada dhaqanka

Waxbarashada waxaa loo arkaa inay tahay shay muhiim u ah Afrika, sidaas darteed, maalgashiga dadaallada waxbarasho ayaa si weyn uga dhex muuqan doona ajendaha shirweynaha. Xarunta boqor Cabdulaziz ee Dhaqanka Adduunka (Ithra) waxay qaban doontaa kulan muujinayo doorka maktabadaha sida ilo waara oo hal abuur leh. Kobaca Maktabada Ithra iyo tartanka caalamiga ah marka la eego naqshadeynta iyo isdhexgalka teknoolajiyada, oo ay la socdaan hindisayaasha lagu fidinaayo ilaa magaalooyinka Carabta kala duwan iyo kuwa caalamiga ah, xoojinta waarta iyo horumarinta garaadka ee dhalinyarada. Intaa waxaa dheer, Guddiga Farshaxanka Cunnada ee Sacuudiga, oo kaashanaya Axdiyada Sacuudiga iyo Maamulka Guud ee Bandhigyada, ayaa shaaca ka qaaday qorshayaal lagu martigelinayo Bandhigga Sirha ee Riyaad, oo ah cunto-culin ah oo loogu talagalay adeegyada cuntada iyo warshadaha martigelinta.

Kaalinta shirkaan ee Soomaaliya 

Sheekada marka ay halkaas taagan tahay masuuliyiinta Soomaaliya gaar ahaan Wasaaradda Arrimaha Dibedda waxaa lagu ogaan doonaa doorkooda aqooneed iyo cilmi ee ku aadan diblomaasiyadda. Laakiin nasiib-darro madaxda Soomaaliya laguma soo xulo aqoon iyo karti ee waxaa lagu keenaa 4.5

“Madaxdeena sababta ay doontaba haku yimadaan laakiin, kaalinta shirkaan ee Soomaaliya – waa wakhtiga la arko aqoonta iyo cilmiga ku duuggan madaxda Soomaaliya gaar ahaan Xiriirka siyaasadda arrimaha dibadda.” – ayuu qoray Cabdijabaar Sh. Ahmed oo ah qoraa iyo cilmi-baare waxna ka dhiga Jaamacadda Ramaas.

Xiriirka siyaasadda arrimaha dibadda ee Soomaaliya ayaa waxaa ugu horreeyo madaxweynaha oo ah madaxa dowladda, Ra’iisul wasaaraha oo ah madaxa xukuumadda, iyo wasiirka arrimaha dibadda ee dowladda federaalka.

Sida ku cad qodobka 54-aad ee dastuurka qaranka, saami qaybsiga awoodaha iyo kheyraadka ee dowladda federaalka iyo maamul goboleedyada waa in ay ka wadahadlaan oo ay ku heshiiyaan dowladda federaalka iyo dowladaha xubnaha ka ah federaalka, marka laga reebo arrimaha khuseeya arrimaha dibadda, difaaca qaranka, jinsiyasadda iyo socdaalka, iyo siyaasadda lacagta iyo bangiyada. Qodobka 53aad ayaa sidoo kale qeexaya in Dowladda Federaalka ay kala tashato Dowladaha xubnaha ka ah Federaalka arrimaha waaweyn ee la xiriira heshiisyada caalamiga ah, sida wada xaajoodka ganacsiga dibadda, maaliyadda iyo heshiisyada.

Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud ayaa xalay gaaray magaalada Riyaad ee dalka Sacuudi Carabiya, halkaas oo uu kaga qeybgeli doono saddex shir oo ‘intooda badan looga hadlayo xaaladda shacabka Falastiin.’

Shirarkan ayaa kala ah; shirka Jaamacadda Carabta, shirka Ururka Iskaashiga Islaamka, iyo Shirka Sacuudiga iyo Afrika.

Sida uu sheegay agaasimaha warfaafinta ee Madaxtooyada Soomaaliya, Madaxweynaha ayaa maalmihii lasoo dhaafay ku sugnaa dalka Imaaraadka Carabta, halkaas oo uu ku galay qalliin dhanka garabka ah.

Cabdulqaadir Dige, ma sheegin dhibaatada garabka ka gaartay madaxweynaha, iyada oo la arkayay madaxweyne Xasan Sheekh oo gacantu u shakaalan tahay oo kasoo degaya diyaaraddii uu ku tegay boqortooyda Sacuudiga.

“Madaxweynaha ayaa shirarkan kusoo bandhigi doonaa mowqifka shacanka iyo dowladda Soomaaliya ee xaaladda ay dadka Falastiiniyiintu ku sugan yihiin iyo dhibaatooyinka loo geysanayo” ayuu yiri agaasimaha warfaafinta madaxtooyada Cabdulqaadir Dige.

Sare u qaadida xiriirkooda diblomaasiyadeed ee Soomaaliya iyo Sacuudi Carabiya

Khamiistii ayaa Soomaaliya iyo Sacuudiga waxay ku kala saxiixdeen magaalada Riyaad heshiis iskaashi oo muhiim ah, kaasoo muujinaya sare u qaadida xiriirkooda diblomaasiyadeed. Heshiiska oo ay kala saxiixdeen Abshir Cumar Haruuse, Wasiirka Arrimaha Dibadda Soomaaliya iyo dhiggiisa Sacuudiga, Amiir Faysal bin Farhan Al Saud, ayaa muujinaya horumar weyn oo laga gaaray xiriirka labada dal.

Arrintaan ayaa timid wax yar kadib markii Golaha Wasiirada Soomaaliya ay ansixiyeen heshiiskan, iyaga oo ku nuux-nuux saday in la iska kaashado amniga oo qeyb muhiim ah ka ah. Xafiiska ra’iisul wasaaraha Soomaaliya ayaa xaqiijiyay arrintan diiradda lagu saaray, iyadoo xustay sida ay uga go’an tahay in la iska kaashado arrimaha ammaanka.

Heshiiskan ayaa dhabaha u xaaraya xiriir qoto dheer oo dhexmara Soomaaliya iyo Sacuudiga, taasoo u sahlaysa hay’adaha ka kala socda labada dal inay si madax-bannaan u galaan is-faham iyo heshiisyo iskaashi. Talaabadan ayaa loo arkaa tilaabo istiraatijiyad ah oo lagu wanaajinayo xiriirka labada dal, gaar ahaan meelaha muhiimka u ah xasiloonida qaranka iyo gobolka.

Sacuudiga ayaa muddo dheer saaxiib la ahaa Soomaaliya, isagoo ka caawin jiray dhinacyada dhaqaalaha iyo bini’aadantinimada. Heshiiskan ugu dambeeyay ayaa ah mid lagu xoojinayo xiriirka xooggan ee ka dhaxeeya labada dowladood, waxaana uu muujinayaa muhiimadda ay Sacuudiga u leedahay doorka horumarka iyo xasilloonida Soomaaliya ee joogtada ah.

Buugga Maxaa Keenay Kadeedka Soomaaliya?

Dhiganahaan cajiibka ah ee aadka loo farshaxameeyay waxaa qoray Qoraa Maxamed Nuur Shire oo ka mid ah jilib culusta waaweyn ee looga danbeeyo cilmibaarista iyo qorista noocyada buugta. Qoraaga ayaa buuggan inta uu qoraayay ku qaadatay in ka badan 12 sano, maalinba maalinta ku xigtana waxa uu diyaarinaayay maqaalo saldhig u ah cilmibaaris rasmi ah oo laga sameeyay waddankeena hooyo taasoo la xiriirta Ciwaanka guud ee buugga.

Dad badan ayaa dhibaatada Soomaaliya ka bilaaba dagaaladii jabhadihii hubaysnaa ee kala gedisnaa ay kaga soo horjeedeen dawladdii Kacaanka, iyaga oo inta badan diirada la saarayay dhinaca siyaasadda midaasoo aan ku dhisnayn oolimaad dheer iyo feker tolmoon.

Dhiganahaan waxa uu diiradda saarayaa qaybo ka mid ah Kadeedka ( Dhibaatada) Soomaalida jaahwareerisay oo qoloba meel ka tuurtay taasoo ay sababtay in ay maantay leeyihiin in 8 calan iyo ka badan yeelato Soomaaliya halkii ay awal ka ahayd hal dawlad, hal calan, hal diin, hal dhaqan balse maantay taasi kama jirto Soomaaliya gudaheeda.

Marka laga yimaado jabhadihii hubaysnaa waxaa jiray ururo diimeedyo kala duwan oo huwan magaca diinta oo kala haysta caqiidooyin kala jaad ah inay maantay kadeedka iyo dhibaatada ka taagan waddanka ay qayb ka yihiin ilaa haddana ay kawadaan qaybo badan oo ka mida Soomaaliya.

Mar walba oo bulshadu unuglaato dhibaato wadayaasha, waxay ku sii siqayaan oo dhib ku noqonaysa in ay cid walba soo handado, soo weerarto, soo halakayso iyo in nidaamkii dawliga ahaa uu sii tabar dareeyo, meeshana ka baxo kala danbayntii iyo caddaaladdii.

Haddaan soo qaato qaar kamida cutubyada uu buugga si dhab ah uga hadlaayo waxaa ka mid ah:

Cutubka 1aad:
Xoog-Adeegsi

Cutubka 2aad:
Waddaniyad Xumo

Cutubka 3aad:
Aragti Diimeed Khaldan

Cutubka 4aad:
Musuqmaasuq

Cutubka 5aad:
Kaadsiimo la’aan

Cutubka 6aad:
Danaysi gaar ah

Cutubka 7aad:
Isku tiirsanaan la’aan

Cutubka 8aad:
Fahan la’aanta dawladnimada

Cutubka 9aad:
Qaybaaladda

Cutubka 10aad:
Aanooyinka

Cutubka 11aad:
Moogganaan

Cutubka 12aad:
Isku halleyn

Cutubka 13aad:
Is-oggolaansho la’aan

Cutubka 14aad:
Qorshe la’aan

Cutubka 15aad:
Rejo

Inta aan soo xusay ma ahan inta gudaha buugga ku duugan balse waa ay ka badan yihiin, anni waxaan ka sooqaatay qaar ka mida si aan isula fahano, uwada falan-qayno inta aan ka gaarno insha Allaah, waxaa iyana jira oo buugga ku duugan tusaalooyin cajiib ah, sheekooyin xikmadaysa oo la xiriira ciwaanka.

Dadku kala xeelad iyo xikmad badan, qaar kamida dadka waxay dareenkooda ku cabbiraan muruqoodo iyo awoodda ay leeyihiin, qaar kalena waxay wax ku raadsadaan xeelad siyaasadeed, qaar kalena waxay adeegsadaan shaar dawladeed, qaar kalena waxay adeegsadaan dhaqan iyo xeer qabiil, qaar kalena waxay adeegsadaan tabo kasta oo ay wax ku heli karaan, qaarna waa looma ooyaan iyaga oo carro, ciil, dulmi iyo awood loo sheegtay ayay gacmaha u hoorsadaan Alle SWC, waxayna ku godgaleen qaarkood iyaga oo aan caddalaad helin balse sugaya maalin aan ahayn maantay oo qofna uusan sheegan karin awood, laandheerenimo iyo kibirtoonna.

Arrimaha buugga uu xoogga saarayo waxaa ka mid ah, wixii ka dhalan kara haddii xoog la adeegsado:

1. In cidda xoogga wax lagaga qaatay ay iyana kolkeeda isku daydo inay xoog-adeegsato, taasina waxay sababtaa in xaaladu ay noqoto mid aan dhammaad lahayn.

2. In cidda xoogga wax ku raadisay ay la timaado xadgudubyo wax badan bi’inkara.

3. In cuddudda oo la adeegsado ay markasta ka horumarto caqliga oo la tuujiyo, taas oo meesha ka saaraysa in maskaxda laga shaqaysiiyo.

4. In xooggu ku baaba’o meel aan ku habboonayn, xoogna waxaa ugu liita midka xargaha kaa gooya.

5. In dhaqaale iyo maskax badan lagaliyo awood aan xikmadaysnayn ee la adeegsado.

Intaas iyo kuwo kale oo ka badan waa suurtagal inay ka dhashaan haddii xal la moodo xoogga, waaba haddii la sameeyo qiimeyn ku filan in irdihii kale oo dhan ay soo xirmeen.

Waddaniyad xumada

Bini’aadanka sidiisaba waa hadba sida uu iska dhigo, haddii uu ku talogalo in uu samo sameeyo waxa uu helayaa miraha wanaaga uu sameeyay, haddii uu ku kaco wax aan u haboonayn mustaqbalkooda iyo tan guud waxay halis gelin karaan jiritaankooda iyo inay noqdaan dad iyo dal jira.

Haddii inta waddaniyadda leh ay ka badanyihiin inta aan waddaniyadda lahayn, waxaa suurtagal ah in laga takhaluso inta aan waddaninimo ku jirin, waxaase daran dadka aan lahayn waddaniyad haddii hormuud unoqdo bulshada waxaa ka dhalan kara waxa aan soo aragnay iyo dabar go’a duulka bilaa dareenka ah.

Waddaniyad xumada waxaa ka dhasha:

1. Qabyaalad:
Arrimaha laga dhaxlo qabyaaladda waa ayada oo la tuuro danta guud, lagana tago wada dhalashadii, hilbo wadaagii, dhaqankii, diintii taasoo dhashay cirib xumida maanta nahaysata.

Alle Subxaana Watacaalaa waxa uu Qur’aankiisa ku yiri:

” War dadow waxaan idinka abuurnay lab iyo dhedig, waxaan idinka yeelnay dadyow iyo qabaa’il si aad isku garataan, midkiina idinku karaamada iyo sharafta badan, waa midkiina idinku Alle ka cabsiga badan, Illaahay waa mid og oo khabiir ku ah waxaad samaynaysaan”.

2. Adeecid la’aan:
Bini’aadanka waxaa la faray inay addeecaan madaxdooda, dadka hoggaamiya amarkooda qaataan, wax walba oo wanaagsanna looga danbeeyo ayaga ilaa macsi ma ahane.

Alle ayaa Qur’aanka ku sheegay in aan addeecno madaxdeena:

” Kuwii Illaahay addeecay iyo Rasuulkiisa iyo ulul Amrigooda { Madaxdooda} oo idinka idinka mida, haddii aad ku murataan shay dhexdiis oo isku qabataan, ula noqda Allaah iyo Rasuulkiisa, haddii aad tihiin Mu’miniin rumeeyay Allaah iyo maalinta qiyaame, taas ayaa idin khayr badan, idina suurad wacan”.

3. Xumaanta oo la bannaysto:

Denbiyada aan ku dhacnay haddii aan nahay islaamka waxaa ka mid ah in aan bannaysanay xumaanta oo aan xalaashanay wax Eebbe naga xarimay. Waxaa nagu dhacday carradii Alle, waxaana nagu habsaday amni xumo, dagaal joogto ah, dulmi, abaaro joogto ah, fatahaado, gaajo, xanuuno, damiir xumo, fakhri, deganaan la’aan, khaatumo xumo IWM.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri isaga oo la hadlaya Nebiga “Ku dheh Nebi Allow, wax kale maahane Alle wuxuu idinka xarimay xumaanta mida muuqata iyo mida qarsoon oo uurka ku haysaan iyo denbiyada”.

4. Tanaasul la’aan:

Qaran burburka ugu weyn ee ina haysta waxaa ka mida in aan danta guud laysugu tanaasulin, dadkana la boobo, lana dhaco, haddii amar uu ka soo baxo madaxda sare waan khilaafayaa bilaa sabab, waxaanan ka dhalan kara cadaab iyo dhib joogto ah.

5. Run la’aan:
Qofka damiirka leh oo Alle ka cabsiga badan oo jecel dadkiisa, dalkiisa, diintiisa waxa uu sheegaa runta ma ka gabado. Wax kasta oo dalkiisa uu u arko dhib, waxa uu ku dhiiradaa in uu sheego xataa haddii uu naftiisa ku waayayo.

Waxayna caddayn u tahay qofka waxa uu yahay shakhsiyaddiisa iyo damiirkiisa. Soomaaliduna waxay ku maahmaahdaa ” Runi rag kama nixiso” oo ula jeedaan in runta laysku sheego, oo la caddeeyo xaqiiqada waayo horaa loo dhahay ” Run iyo ilkababa waa la caddeeyaa”, waa in runta la sheego, lagana gaban.

Waxa jira Xadiis laga soo weriyey Nebi Muxamed {NNKH} waxa uu oronaya ” Sheeg xaqa haba kharaaraadee”.

6. Cafis la’aan:
Bulshada Soomaaliyeed waxay ubaahan tahay oo qudha dad wax kasta oo soomaray in ay iska cafiyaan, iskana ilaawaan wax kasta oo horay usoomaray.

7. Xishood la’aan:
Xishoodku waxa uu qayb ka yahay iimaanka, iyadana ayaana jaangoysa masiirka ummadda.

8. Xaaraan:
Waxa inta badan ummadda halaagay waa in ay cunaan wax aysan xaq ulahayn hadday ahaan lahayd in ay sadbursi iyo caddaalad-daro waxay ku helaan in ay quutaan, xirtaan una hoydaan.

Alle Qur’aankiisa waxa uu ku yiri ” Kuwii Illaahay rumeeyayow cunna wixii wanaagsan oo aan idinku arsaaqay”.

9. Nadaafad xumo:
Astaamaha lagu garto waddaniyad xumada waxaa ka mid ah in waddooyinka iyo goobaha dadwaynaha lagu shubo qashin ama lagu arko guryihii iyo deegaanadii dadku ku noolaayeen oo nadaafad daro ka dhalato, ayna ka dhalato xanuuno. Iimaanka waxa ugu hooseeya waa in aad ka qaado waddada wixii dhib ku ah ummadda islaamka.

10. Jidgooyo ama isbaaro:
Waxyaalaha ka dhasha waddaniyad xumada waxaa ka mida in qalbiyadu dhintaan, damiirkuna uu xumaado.

Diinteenii suuban aad bay nooga digtey in la sameeyo jidgooyo oo islaamka xoolihiisa oo aan raali ka ahayn la dhaco.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Kuwii abaalkoodu wuxuu noqonayaa Alle iyo Rasuulkiisa la dagaalamaya, soconaayay arlada dhexdeeda fasaad, waa in la dilo, la salbiyo ama lagooyo lug iyo gacan isdhaaf ah ama laga masaafuriyo arlada, arrinkaas waa qayb ka mida abaalmarinta adduunyada, aakhirana waxaa u sugnaaday cadaab daran”.

11. Jaajuus:
Waa koox ama shakhsi ka socda waddan oo raba in uu ogaado in uu dhaco ama xado xogo waddan, shirkad, shakhsi iwm. Haddaba qofka jaajuuska ah ma ahan ruux haboon ama wanaagsan, waa ruux raba in uu khiyaano qof aaminay, waddan dhan xogtiisa qaran, taasina waxay sababtaa in ummad dhan masiirkooda god lagasho.

Abuu Hurreyra Alle raali haka noqdee waxaa laga soo weriyey in Rasuulka yiri {NNKH} yiri ” Ha is xaasidinina, ha is jaajuusinina, ha isku caroonina, ha isku dhabar jeedinina, yuusan gadan qaarkiin qaarka kale”.

12. Caddaalad-darro:
Waxaa jira caddaalad-darro baahsan oo ka dhex jira bulshada dhexdeeda, waana isdulmiyeen mid aad u daran.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Ha cuninina maalkiina dhexdiina baadilnimo” .

13. Laaluush:
Caddaalad-darrada waxaa ka dhasha in la bannaysto rishwada ama laaluushka kaasoo lagu qaato wax aan xaq loola ahayn iyada oo gacmaha si qarsoon la isku dhaafsanaayo.

Xadiis saxiix ah ayaa laga soo weriyey Suubanaheena ( NNKH) wuxuu yiri ” Nacalad haku dhacdo ruuxa baxsha laaluushka iyo kan qaata”.

14. Tuuganimo:
Waa in aad xado shay ama wax u dhigma adoo ku qaadanaya sifo aan sharci ahayn. Qofka dadka xoolahooda xada isaga oo aan loojeedin waxaa la dhahaa #tuug. Waa inaad xoolo meel yaala xado ama dafto ama qaadato wixii oo dhan.

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Tuugga iyo tuugada waxaa la jarayaa gacmaha qayb ka mida” .

Musuqa: Waa in aad xoolo dadweyne xado sifo aan sharci ahayn.

Tusaale ahaan: Waxaad Bankiga kala baxday 100,000 oo doolar sifo aan sharci ahayn, waxaa la dhahaa #Musuq-maasuq.

Dadka kula ogaa qaadashada lacagtaas aan sharciga ahayn oo aad siiso xoogaa lacag ah waxaa la dhahaa #Laaluush.

Gabagabada Faallada buugga

Buugga waa buug taabanaya dhinacyo badan oo qof walba waajib ku tahay in uu ogaado sababta aan uga harnay dadyowga dunida ku nool iyo sida aan annagu isugu xoog sheegano anagoon hayn waxtabar ah iyo kadsoomidda dhaldhalaalka dunida iyo isbidida awood aan sal iyo baartoona lahayn.

Inta yar aan ka faallooday ma ahan waxa ku duugan buuggan ee waa ka mugweyn yahay, waxaana garan kara dadka damiirka leh ee jecel in ay helaan dawladnimo, caddaalad iyo sinnaan. Waxaan soo qaatay oo sharaxaad kooban ka baxshay labada cutub ee u horreeya oo qudha.

Qofka uurka kaa neceb
Afka hadalsan kaa dhaha
Oon guusha kula rabin
Sikastoo u tahay cayr
Ha ucabanin weligaa

Haddii aadan furikarin
Macad laga aflixi karo
Inta adiga kaa daran
Adimada wax ugu qabo
Udub aan dhacayn iyo
Awood weeye garashee
Qofka maanta aasow
U adkayso Eebada.

Waxaan faalladayda ku soo xirayaa:

Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri ” Muuminiintu waa walaalo, wanaag dhex dhiga walaalaha” Alle wuxuu aayad kale ku yiri ” Qabsada xarigga Eebbe dhammaantiin, hana kala taginina” Alle ayaa aayad kale ku yiri ” Wuxuu Alle idin amray caddaalad iyo wanaag inaad samaysaan”.

Q0raaga Buugga: Maxamed Nuur Shire Wacyisame

Xiriirka ka dhexeeya Soomaaliya iyo Ingiriiska maanta waxa uu soo bilowday qarnigii 19-aad. Sannadkii 1884-kii, Ingiriisku waxa uu Waqooyiga Soomaaliya (Somaliland) ka aasaasay Maxmiyaddii Xeebta Soomaalida ee Ingiriiska, ka dib markii uu heshiisyo is-daba-joog ah la saxiixday Salaadiintii Soomaalida ee wakhtigaas xukumaysay, sida Maxamuud Cali Shire.

Sannadkii 1900-kii, hoggaamiyihii Daraawiishta ee Sayyid Maxamed Cabdallah Xasan waxa uu bilaabay dhaqdhaqaaq iska caabin ah oo labaatan sannadood socday oo ka dhan ahaa ciidamadii Ingiriiska. Ololahan millatari waxa uu aakhirkii soo afjarmay 1920kii, ka dib markii Ingiriisku uu duqeymo cirka ah ku garaacay caasimadda daraawiishta ee Taleex. Kaddib dagaalkii labaad ee dunida, Ingiriisku waxa uu sii haystay maamulkii British Somaliland ee maxmiyad ahaan. 1945kii, intii lagu jiray shirkii Potsdam, Qaramada Midoobay waxay Talyaanigu siisay wakiilnimada Italian Somaliland, laakiin kaliya iyada oo si dhow loola soconayo iyo shuruudo — oo ay markii ugu horreysay soo jeediyeen Ururkii Dhallinyarada Soomaaliyeed (SYL) iyo ururro kale oo siyaasadeed oo Soomaaliyeed, sida Xizbiya Digilmirifle. Somali (HDMS) iyo Somali National League (SNL) — in Soomaaliya ay xornimada ku gaarto toban sano gudahood. British Somaliland waxay ahaan jirtay maxmiyad Ingiriiska ilaa 1960-kii.

Sida Ingiriiska Soomaalida u kala qaybiyey

Taariikh ahaan, Ingiriiska waligiisaba Soomaali uma naxariisanin. Wuxuuna ka kala dhigay kuwa uu dhulalkooda kala qeybiyo iyo mar iyaga dhexdooda isku diro sababtoo ah magaca Islaam ahaan ee ay wataan Soomaalida. Tan iyo wakhtigaas, masuuliyiinta Soomaalida waxay garan la’yihiin cida cadow ku ah dalkooda iyo diintooda. 1948 dii, cadaadis kaga yimid xulafadooda Dagaalkii Labaad ee Adduunka iyo Soomaalidii manaxdada ahayd, Ingriisku wuxuu “soo celiyey” dhulka hood (goob muhiim u ah daaqsinka Soomaaliyeed oo loo malaynayo inuu ‘ilaaliyo’ heshiisyadii Ingiriisku la galay Soomaalida 1884 iyo 1886) iyo Ogadeeniya oo la siiyay Itoobiya, oo ku salaysan heshiis ay kala saxeexdeen 1897kii oo Ingiriisku dhulkii Soomaalida ku wareejiyay Imbaraadoorkii Itoobiya ee Menelik si uu uga caawiyo duulaanka qabaa’ilka Soomaalida.

Dhulkii Soomaaligalbeed ma aysan haysanin madaxbanaani laakiin Itoobiya waxay isla markiiba sheegatay in ay iyadu leedahay madax-bannaanideeda. Taasi waxay keentay in Ingiriiska uu ku guul darreysato dalabkii 1956-kii si ay dib ugu iibsato dhulkii Soomaaliyeed ee ay la wareegtay. Ingriiska ayaa sidoo kale siisay dhulkii Soomaaliyeed ee Soohdinta Waqooyiga Kenya ee (NFD). Wuwaadiniinta Soomaaliyeed ee deganaa soohdinta Kenya rabitaankooda baaxadda leh si ay ugu biiraan Jamhuuriyaddii Soomaaliya ee dhawaan la sameeyay ayaa laga diiday.

Dalka Kenya khadkii xuduudka Waqooyi ayaa ka dhashay fal-celin degdeg ah, taasoo dhalisay dagaalkii Shifta waxyar ka dib markii Kenya ay xornimada qaadatay 1963-kii. Dhulkaas asal ahaan waxaa u badan Soomaali oo leh illaa iyo hadda dadyowga Soomaaliyeed waxay u arkaan gardaro in ay Kenya haysato dhulkaas. Dagaalkii Shifta 1963-1967 Xasuuqii ka dhacay gobolka NFD oo ay ku dhinteen in ka badan 10,000 oo qof, waa dagaal loogu magac daray “dagaalkii isbeddelka” oo dhex maray Soomaalida iyo Kenyanka.

Taariikhda gobolka NFD ee maanta loo yaqaan Waqooyi Bari Kenya.

Xornimaddii Soomaaliya kadib 1960-kii, dawladda Ingiriiska waxay ku dhawaaqday in dhammaan dadka Soomaaliyeed lagu koobo hal unug maamul, laakiin taasi ma aysan dhicin, sababtoo ah Kenya weli waxay ahayd Bariga Afrika oo uu Ingiriisku gumaysan jiray.

Xisbiga Horusocodka Dadka ee Gobolka Waqooyi (NPPPP) ayaa hormuud ka ahaa degmadda xudduudaha Waqooyi oo ay ku jirto Waqooyi Bari ee kicinta gooni-isu-taagga si ay ula midoobaan walaalahooda Soomaaliyeed ee Soomaaliya. Dowladda Soomaaliya ayaa ka carootay oo kafaala qaaday jabhad la magac baxday 𝑵𝒐𝒓 𝒐𝒏 𝑴𝒐𝒗𝒆𝒎𝒆𝒏𝒕.

Xuduudaha kala qaybiya Kenya iyo Soomaaliya ayaa markii ugu horreysay la sameeyay dabayaaqadii qarnigii 19-aad. Sida meel kasta oo kamid ah qaaradda, tani waxay ahayd shaqada awoodaha gumeysiga reer Yurub. Dadyowga Qaaradda Afrika oo dhan waa dad iskuwada isir ah oo meelo badan iska soo gala dhanka dhaqanka, luuqadda, diinta, xigaalka, iyo dhul ahaana leh joomatari toosan.

Muddo badan, xuduudaha Geeska Afrika waxay u hoggaansameen maahmaahdii ahayd: Meel kasta oo geelu tago waa Soomaaliya.

Loolanka Afrika ‘The Scramble for Africa’, oo sidoo kale loogu yeero Qaybinta Afrika, Gumeysiga Afrika ama Kufsiga Afrika, wuxuu ahaa duullaankii qaybinta gumeysiga Afrika ee toddobada quwadood ee Galbeedka Yurub xilligaas oo loo yaqaano ‘New Imperialism’ (sanadihii u dhexeeyay 1833 iyo 1914). Boqolkiiba 10 qaarada Afrika waxay ku hoos jirtay xukunka gumaysiga Yurub 1870-dii, waxayna kordhiyeen ku dhawaad 90 boqolkiiba 1914-kii, Liberiya iyo Itoobiya oo keliya ayaa ka madax bannaanaaday.

Shirkii Berlin ee 1884-tii, kaas oo nidaamiyay gumeysiga Yurub iyo ganacsiga Afrika. Rubucii u dambeeyay ee qarnigii 19aad, waxa jiray loolan siyaasadeed oo aad u badan oo u dhexeeyay boqortooyooyinkii reer Yurub, kaas oo dhiirigeliyay sii xoojinta nidaamyadii gumaysiga qaarada Afrika waxaana sii xoogaystay – saamayn milatari iyo awood dhaqaale una gudubtay xukun toos ah.

Afrika inteeda badan gumaysigii waa ay ka baxday intii lagu jiray dagaalkii qaboobaa. Laakiin xuduudihii uu ku kala qeybiyay qaaradda iyo nidaamyada dhaqaale ee uu soo rogay ayaa weli saameeya siyaasadda iyo dhaqaalaha Afrika maanta.

Marka dhaqaalle yahannadu ka doodaayaan dhaxalka waara ee gumeysiga, dooddu waxay inta badan ku wareegataa aasaaska hay’adaha gumeysiga sameeyey. Halkaas su’aasha ka dhalan karta ayaa ah dalalkii la gumaysan jiray miyay la yimadaan fikir dhaqaalle oo ku salaysan dhaqankooda, caqiidooda iyo sida ay nolosha u arkaan oo ay dhaqan-dhaqaalle u sameyn karaan bulshada. Sida maalgelinta kaabayaasha (sida Jedwab iyo Moradi 2016), aqoonsiga awoodda gumeysiga (sida La Porta et al. 2008) iyo saamaynta gumaystaha ee raasamaalkii hore ee aadanaha (Easterly and Levine 2016). Hase yeeshee, intii u dhaxaysay xilligii ka ganacsiga dadka (1400-1800) iyo imaatinka gumaystaha dhammaadkii qarnigii 19-aad, ‘Scramble for Africa’ waxay u taagan tahay dhacdo biyo-mareen ah oo taariikhda qaaradda ah.

Qaybinta Afrika ee reer Yurub waxay bilaabantay, qiyaas ahaan, 1860-meeyadii waxaana la joojiyey horraantii 1900-aadkii. Awoodaha gumaysigu waxay saxiixeen boqollaal heshiis, kuwaas oo ku lug lahaa xariiqyada xuduudaha Afrika ee gumeysiga dhigay sida Soomaaliya iyo Itoobiya, Kenya iyo Soomaaliya. U fiirso, Itoobiyanka waad necban tahay maxaa yeelay dhul Soomaaliyeed ayay haystaan. Kenyanka sidoo kale sawabtoo ah waxay haystaan dhul Soomaaliyeed. Waxaad sawirataa dalalkaan deriska nala ah oo aan naga haysanin wax dhul ah sideed ula dhaqmi lahayn? Dabcan meelwalbo oo Soomaaliya ka mid ah waa laga soo dhaweyn lahaa, waxaana loo arki lahaa dalal deris nala ah oo walaala ah, laakiin taasi ma dhacin sababtoo ah hagardaamooyinka gumarysiga dhigay awgeed.

Dowlad-dhiskii Soomaaliya 1960kii

1-dii Luulyo 1960-kii, waxa midoobay waqooyiga Soomaaliya iyo Koonfurta Soomaaliya, waxaana la sameeyey Jamhuuriyaddii Soomaaliya. Intii u dhaxaysay 1963 iyo 1968, dawladda Soomaaliya waxay jartay xiriirkii diblomaasiyadeed ee ay la lahayd maamulkii Boqortooyada Ingiriiska ee ku saabsanaa arrinta degmada woqooyiga. Ka dib waxa ay dib u soo celisay xiriirkii ka dib markii ay awoodda ku yeelatay Golihii Sare ee Kacaanka 1969kii.

Taariikhda Siyaasaddeed ee dowladda Ingiriiska ayaa cadeynaayo in marwalbo boqortooyada Ingiriiska ay galaagal ku lahayd siyaasadda Soomaaliya, haddii ay noqoto xagga sirdoonka iyo haddii ay noqotaba xagga danaha qaran ee dowladda Ingiriiska. Sawabtoo ah, dowladda Ingiriiska ayaa xagga cilmi ahaan iyo wacyi ka sarreeyo siyaasiyiinta iyo diblomaasiyiinta Soomaaliyeed oo intooda badan ku yimaada nidaamka 4.5. Nidaamkaas ayaa keeni kara in dalalka shisheeye danahooda ay marwalbo ka dhex raadsadaan dowlad walbo oo la soo dhiso. Dad badan oo indheergarad ah ayaa sidoo kale aaminsan in nidaamka uusan soo saari karin hoggaamiyaal iyo diblomaasiyiin karti u leh inay ummad hoggaamiyaan.

Sidaa darteed waxaa hubaal ah in haday Ummadu weydo Hoggaan fiican, oo Caqli, Cilmi, Xilkasnimo iyo daacadnimo isku darsaday inay jabayso baaba´ayso, qayrkeed kaharayso taariikhdana kabaxayso. (Libaax hoggaaminaya bulsho Bakaylayaal ah ayaa ka wanaag iyo waxtar badan, bulsho libaaxyo ah oo uu bakayle hogaaminayo).

Ummadaha la isticmaarsaday ama la qabsaday waa ummado waayay hoggaan ujeexa jidkay ku gaari lahaanyeen Guul, Horumar, Haybad iyo Awood lagaga cabsado, si uuna cadaawuhu udamcin inuu qabsado, bililiqaysto, dhalangadiyo, kadibna isagu maareeyo xaadirkooda iyo mustaqbalkooda labadaba.

Kadib dagaalladii sokeeye ee Soomaaliya oo billowday 1991-kii dalka waxaa ka dhacay dhacdooyin argagax leh. Dagaalkii sokeeye ee Soomaaliya ayaa ku caanbaxday axmaqnimo xad dhaaf ah, caburinta, dilka, dhaca iyo kufsiga beelaha laga tirada badan yahay. Burburkii dowladdii dhexe kadib illaa iyo hadda ummada Soomaaliyeed ma aysan helin dolwad xalaal ah.

Kadib, xaaladda cakiran ee ay ummada Soomaaliyeed ku jirto ayaa waxaa loo abbuuray dowlad-dabasaar ah oo ku dhisan nidaamka 4.5 maxaa yeelay xal kale ayay waayeen dadka ummada siyaasiyiinta u ah. Waxaa fikirkaan siyaasaddeed lagu ansixiyey Shirkii Geedi-socodka Nabada Soomaaliya ee Carte sanadkii 2000, ujeedka xukun siyaasaddeedkaan ayaa ahaa heyb-qeybsiga xukunka bulshada u dhexeeya – kaasoo beelaha laga tirada badan yahay lagu liidaayo. Iyadoon aan lagu dheeraan ujeeddada ay ku timid nidaamka hirgalay ee 4.5, xusuusin waxaa mudan in ay jireen xiligaa abuuris, qorshe iyo tabo ka duwan mida maanta hirgashay ee 4.5, isla mar ahaantaana si aan hubsiimo laheyn ama aan loo aabo yeelin meel leysaga tuurey.

Marxaladan cakiran ee ay ummada Soomaaliyeed ku jirto maanta waxay soo socotay in ka badan 30 sano illaa iyo maantana ma aysan helin hoggaamiye u hiiliya shacabka Soomaaliyeed. Mudadaa, dhamaan bulsho weynta Soomaaliyeed waxay si isku mida u tuhuntey islana garatey in nidaamkan caddaalad darro uu ku suleysan yahay. Sababtaa darteed, inta badan shacabka Soomaliyeed waa ay ka dheragsan yihiin in 4.5 uusan ku saleeysneyn xog tirakoob rasmi ah oo la sameeyey – balse, daneysi iyo isu tanaasul la sameeyey.

Burburkii dowladdii dhexe ee Soomaaliya ka dib, bilawgii dagaalladii sokeeye 1991kii, safaaraddii Ingiriiska ee Muqdisho ayaa la xiray. Mudadii xigtay, dowladda Ingriisku waxay sii waday xiriirka diblomaasiyadeed ee ay la lahayd dowladdii ku meel gaarka ahayd ee wakhtigaas la soo dhisay iyo dawladihii ka dambeeyay ee ku meel gaarka ahayd illaa nidaam federaal loo soo dhisay Soomaaliya.

Waxa kale oo ay hawlgelisay maamul-goboleedyada yaryar ee Soomaaliya, sida Puntland iyo Somaliland, si loo xaqiijiyo ka-qaybgal ballaaran ee geeddi-socodka nabadda. Sannadkii 2012-kii, mas’uuliyiinta Ingiriiska ayaa sidoo kale abaabulay shirkii London ee arrimaha Soomaaliya si loo agaasimo taageerada beesha caalamka ee dawladda ku-meel-gaarka ah ee Soomaaliya.

Ka dib markii la asaasay Dowladda Federaalka Soomaaliya bishii Agoosto 2012, mas’uuliyiinta Ingiriiska waxay dib u xaqiijiyeen in UK ay sii wadato taageerada ay siiso dowladda Soomaaliya iyo madax-banaanideeda dhuleed iwm.

Xafladdii dib u furista safaaradaha Ingiriiska ee Muqdisho, 2013

23-kii Maarso 2017 Wasiirka Arrimaha Dibadda UK Boris Johnson ayaa shir guddoomiyay shir golaha oo looga hadlayay xaaladda bini’aadantinimo iyo tan siyaasadeed ee dalka Geeska Afrika, Soomaaliya iyadoo ay soo food saartay walaaca laga qabo macluusha. Toddobaad ka hor wakhtigan Boris Johnson wuxuu Muqdisho ku booqday madaxweynaha Soomaaliya Maxamed Cabdullaahi Maxamed Farmaajo (4.5) oo ku saabsanaa istaraatiijiyad looga hortagayo dhibaato kasta. – Akhristoow, xasuusnoow marwalbo oo madaxweyne la doorto dalka wuxuu ku jiraa macluul (gaajo), doorashada baarlamaan iyo madaxweyne-nimo marka ay dhacaysana lacago tiro badan ayaa lagu bixiyaa iyadoo aan la iswaydiinin halka ay dalka ka soo galayso lacagahan!

Xariirka diblomaasiyadeed

Xiriirka arrimaha dibadda ee Soomaaliya ayaa waxaa ugu horreeyo ama sarreeyo madaxweynaha oo ah madaxa dowladda, Ra’iisul wasaaraha oo ah madaxa xukuumadda, iyo wasiirka arrimaha dibadda ee dowladda federaalka.

Sida ku cad qodobka 54-aad ee Dastuurka Qaranka, awood qeybsiga iyo kheyraadka dowladda federaalka iyo maamul goboleedyada waa in ay ka wadahadlaan oo ay ku heshiiyaan dowladda Federaalka iyo dowladaha xubnaha ka ah Federaalka, marka laga reebo arrimaha khuseeya arrimaha dibadda, difaaca qaranka, dhalashada iyo socdaalka, iyo siyaasadda lacagta. Qodobka 53aad ayaa sidoo kale qeexaya in Dowladda Federaalka ay kala tashato Dowladaha xubnaha ka ah Federaalka arrimaha waaweyn ee la xiriira heshiisyada caalamiga ah, sida wada xaajoodka ganacsiga dibadda, maaliyadda iyo heshiisyada.

Somaliland, oo ah maamul kamid ah maamulada Soomaaliya haddana iskeed ugu dhawaaqday madax bannaani, caalamkuna aan u aqoonsaneen maamul ka madax bannaan Soomaaliya, ayaa dowladda Federaalka ka qaadato lacagaha deeqaha dibedda laga keeno. Si kastaba ha ahaatee, madax-banaanideeda ay ku dhawaaqday ayaa ah mid aan aqoonsi ka helin waddan ama urur caalami ah.

Soomaaliya wax safaarad ah kuma lahayn London mana lahan wax xariir diblomaasiyadeed oo rasmi ah Boqortooyada Ingiriiska tan iyo markii safaaradda la xiray 1994-kii.

12 Febraayo 2023, Soomaaliya ayaa dib u furatay safaaradeeda Boqortooyada Midowday ee Ingiriiska muddo 32 sano ah kadib, waxaana munaasabada ka soo qeyb galay danjire Cabdulqaadir Axmed Kheyr, Orodyahanka Olimbikada Maxamed Farah iyo xubno kale.

Safaaradda London ayaa la filayaa in ay bixiso adeegyo qunsuliyadeed oo ay u shaqeyso ku dhawaad 500,000 oo qurbajoog ah oo ku nool Ingiriiska kuwaas oo xaq u leh dhalashada Soomaaliya, iyo addeegyo kale oo ay ka mid yihiin waraaqaha safarka iyo waraaqaha guurka.

25-kii Abriil 2013, Ingiriiska waxay noqotay waddankii ugu horreeyay ee reer galbeed ah oo dib u fura safaaraddeeda Soomaaliya, iyadoo xoghayaha koowaad ee arrimaha dibadda ee Ingiriiska William Hague uu ka qaybgalay xafladda furitaanka ee Muqdisho. 6-dii Juun 2013, dawladda Ingiriiska ayaa Neil Wigan u magacawday safiirka cusub ee Ingiriiska u fadhiya Soomaaliya. 16-kii Maarso 2015, Harriet Mathews waxaa loo magacaabay danjirihii bedelay Wigan.

Bishii Disembar 2022, waxaa magaalada Washington DC ka dhacay shir u dhaxeeya Mareykanka iyo madaxda Afrika. Hadafka shirka laga lahaa ayaa ahaa in la kordhiyo iskaashiga danaha guud ee caalamiga ah iyo xoojinta xiriirka ka dhexeeya qaaradda Afrika iyo Mareykanka.

Afrika waxay qaabayn doontaa mustaqbalka: maaha oo kaliya mustaqbalka Afrikaanka, laakiin adduunka

Wax yar ka dib kulanka, madaxweyne ku xigeenka Mareykanka Kamala Harris waxay safar todobaad qaatay ku tagtay Afrika. Sidoo kale madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron. Kulanka ka dib, Madaxweyne Joe Biden wuxuu abuuray gole gaar ah oo loogu talagalay hawlgelinta qurba-joogta Afrika ee Maraykanka. Daah-furka shabakaddan ayaa waxaa laga dheehan karay xamaasad.

Ku qasbida reer galbeedka in ay u dhawaadaan Afrika oo ay shuraako noqdaan ayaa keenay xidhiidhka iyo saameynta sii kordhaysa ee Shiinaha iyo xiisaha uu u qabo qaaradda. Tobankii sano ee la soo dhaafay, saamaynta Shiinaha ee Afrika aad ayay u korodhay, halka saamaynta reer Galbeedkana ay hoos u dhacday. Waxay macno dhaqaale iyo siyaasadeed u samaynaysaa Shiinuhu inuu maal-gashi weyn ku sameeyo Afrika.

Maalgelinta Shiinaha ee Afrika waxaa horseed u ah dhiirigelinta dhaqaale, sida sugidda kheyraadka dabiiciga ah, ballaarinta suuqyada, iyo kordhinta ganacsiga. Shiinuhu waxa uu deymo, iyo maalgelin horumarineed siiya dalalka Afrika, gaar ahaan kuwa leh qaybaha kheyraadka hodanka ku ah. Shiinuhu wuxuu kaloo maalgeliyaa kaabayaasha dhaqaalaha, sida garoomada diyaaradaha, jidadka tareenada, dekedaha, waddooyinka, si kor loogu qaado awoodda wax soo saarka ee dhaqaalaha Afrika.

Maalgelinta Shiinaha waxaa inta badan fuliya shirkado ay dowladdu taageerto oo bixiya aqoonta casriga ah iyo farsamada. Shiinaha waa saaxiibka ugu weyn ee ganacsiga Afrika iyo maalgashadayaasha afaraad ee ugu weyn, oo leh kumanaan shirkadood oo Shiiniis ah iyo daraasiin aagagga iskaashiga dhaqaalaha iyo beeraha warshadaha ee qaaradda oo dhan.

Guulaha Shiinaha uu ka sameeyay qaarada waxaa sal u ah hindise-sharciyeedka la magac baxay “Belt and Road Initiative” oo la bilaabay sanadkii 2013-kii, kaasi oo qeyb weyn oo ka mid ah mashaariicdaasi ay ka socdaan dalalka Afrika. Mashruucyadu waxay isugu jiraan maalgashi kaabayaal dhaqaale iyo kaalmo farsamo. Shiinuhu waxa uu mucaawinada siiya qaarada Afrika xilli ay aad u weyn tahay magaalooyinka, horumarka dadka, iyo maalgashiga kaabayaasha dhaqaalaha, waxbarashada, caafimaadka iyo shaqooyinka si aad ah loogu baahan yahay.

Norway ma leedahay hay’ad dowladeed oo matalaysa Norway-Afrika?

Jaaliyadaha qurbaha ee Afrikaanka waxay door muhiim ah ka qaadan karaan horumarinta iyo dib u dhiska dalkooda hooyo, iyadoo loo marayo maalgashi, aqoon iyo xirfad is dhaafsi, dhaqan is dhaafsi. Ka faa’iidaysiga kheyraadka laga helo bulshooyinka qurbaha waxay gacan ka geysan kartaa abuurista mustaqbal ifaya oo dalkii hooyo.

Bishii Maarso, Wasiirka Arrimaha Dibadda Anniken Huitfeldt ayaa sheegtay in Wasaaradda Arrimaha Dibadda (MFA) ay ka shaqeyneyso istiraatiijiyad cusub oo Afrika ah. Wasaaradda arrimaha dibadda iyo machadka caalamiga ah ee Norway (NUPI) ayaa lagu casumay kulan talobixin ah oo ay kala kulmeen dhaleecayn markii aan lagu casuumin qurba-joog asalkoodu Afrikaan yahay.

2017, Soomaaliya waxay la kulantay masiibo kale oo macaluul ah. Intaa ka hor, waxaan sameeyay shabakad, Somali-Forum, oo u dhaxaysa Soomaalida Norway ee ku hawlan ama ka shaqaynaysay siyaasadda gargaarka iyo NGO-yada Norway ee ka shaqeeya Soomaaliya. Waxaan kulmi jirnay bishiiba mar, waayo-aragnimada ayaan isweydaarsan jirnay oo midba midka kale ka warbixiyey shaqadiisa.

Waxay ahayd shabakad qani ku ah waayo-aragnimada, waxaana ka qayb qaatay ururo ay ka mid yihiin Save the Children, Norwegian Church Aid, Fund Development, Red Cross, Norwegian People’s Aid iyo ADRA. Mid ka mid ah kulamadii madasha ayaa waxaan kula kulanay wafdi ka socday hay’adda Save the Children ee bariga Afrika oo booqasho noogu yimid oo nooga warbixiyay heerka ay gaarsiisan tahay macluusha ka jirta Soomaaliya. Waxay samaysay dareen.

Waxaan ka qornay warsaxaafadeed wadajir ah oo ku saabsan dhibaatada, taasoo abuurtay xiisaha qurba-joogta Soomaaliyeed. Waxaanu qabanqaabinay lacag ururin dalka oo dhan ah, waxaanu 4 saacadood gudahood ku ururinay in ka badan hal milyan oo krone. Taasina waxay ku tusaysaa saamaynta iyo dedaalka qurbajoogta iyo waxa ay ku soo kordhiyaan waddankii hooyo.

Norway ma lihin hay’ad dawladeed oo matalaysa Norweji-Afrikaan. Waxaan rajeynayaa in dowladdu ay ku dayan doonto tusaalaha Mareykanka oo ay dhisto gole u gaar ah qurbajoogta Afrika.

Soomaaliya iyo Kuubba ayaa ku heshiiyay in dib loo soo celiyo xiriirkooda diblomaasiyadeed 46 sano kadib, sida uu sheegay wasiirka arrimaha dibadda Soomaaliya Abshir Cumar Jaamac oo qoraal uu soo dhigay bartiisa Twitter-ka ku xaqiijiyay isu soo dhawaanshaha diblomaasiyadeed ee labada dal.

“Ka dib markii la aasaasay xiriir diblomaasiyadeed intii u dhaxeysay 1972-1977, waxaan soo dhaweyneynaa dib u soo celinta xiriirka diblomaasiyadeed ee Jamhuuriyadda Kuubba oo lagu maamulo iskaashiga iyo ixtiraamka labada dhinac,” ayuu wasiirka ku qoray qoray Twitter-kiisa.

Safiirka cusub ee dalka Kuubba ee Soomaaliya, Juan Manuel Rodriguez, ayaa ka mid ahaa saddex safiir oo warqadaha aqoonsiga safiirnimo u gudbiyay madaxweynaha Soomaaliya, Xasan Sheekh Maxamuud (4.5).

Munaasabad ku qabsoomtay Madaxtooyada Qaranka ayaa Madaxeweynuhu waxa uu kaga guddoomiye waraaqaha Aqoonsiga Danjireyaasha kala ah; Mudane Maxamed Ibraahim Yuusuf, Safiirka cusub ee dalka Jabuuti, Mudane Christopher Thornley, Danjiraha Cusub ee Kanada iyo Mudane Juan Manuel Rodriguez oo ah Danjiraha ee dalka Kuubba oo u fadhin doona Soomaaliya.

Danjireyaasha ayaa Madaxweynaha la wadaagay farriimo ay ka sideen Madaxda iyo hoggaanka dalalkooda, iyagoo soo bandhigay dadaalka ay ku bixin doonaan adkaynta xiriirka taariikhiga ah ee ay la wadaagaan Dowlada iyo Shacabka Soomaaliyeed.
Madaxweynaha Soomaaliya iyo Danjireyaasha ayaa si gaar-gaar ah uga wada hadlay xoojinta xiriirka diblomaasiyadeed iyo iskaashiga ay Dowladda Federaalka Soomaaliya la leeyihiin dalalkoodu, waxa uuna xusay in soo celinta xiriirka dalka Kuubba uu ka tarjumayo ka dhabeynta qorshihiisa Soomaali Heshiis la ah Dunida.

Wasiirka Arrimaha Dibedda ee Soomaaliya Abshir Cumar Jaamac ayaa Isniintii qaabilay safiirka Kuubba u jooga dalka Kenya Juan Manuel Rodrigues Vazquez oo sidoo kalena qaabilsanaan doona arrimaha Soomaaliya.

“Waxaan si sharaf leh uga guddoomay warqadaha aqoonsiga danjiranimo Safiirka cusub ee Jamhuuriyadda Kuubba u soo magacawday Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, Dib. Juan Manuel Rodriguez,” ayuu yiri Wasiirka Arrimaha Dibedda ee Soomaaliya Abshir Cumar Jaamac.

Dhaqaatiir la haystayaal oo Kuubban ah

Xariirkaan degdega ah ee dowladda Kuubba ayaa laga yaabaa inay ku guuleysato sii deynta labo dhaqtar oo u dhashay Kuubba oo ay kooxda Al-Shabaab ka afduubatay waqooyiga Kenya bishii Abriil 2019.

Axmed Ciise Cawad ayaa sheegay in markii uu ahaa wasiirkii arrimaha dibadda ee dowladdii hore ee Soomaaliya uu la soo xiriiray wasiirka arrimaha dibadda Kuubba Bruno Rodriguez Parrilla, xariirkaasi oo ku saabsaneyd labada qof ee la qafaashay.

“Waxaan u sheegi jiray inay bad qabaan, oo aan la dilin oo ay dhakhaatiir ahaan ugu shaqeeyaan kuwa gacanta ku haya (Alshabaab),” ayuu yiri.

Mudane Axmed Ciise Cawad waxa uu sheegay in uu Kuubba u sheegay in Soomaaliya ay “intii awoodeena ah” ay kaalin ka qaadan doonto sidii xorriyadda labadan dhakhtar loo heli lahaa.

Wasiirkii hore ee arrimaha dibadda Soomaaliya, Axmed Ciise Cawad, ayaa sheegay in Soomaaliya iyo Kuubba aysan wadaagin xiriir dhaqan iyo mid juqraafi, balse waxa uu intaa ku daray in dalka uusan “Is-xabbis” ku sameyn karin wixii horay u dhacay.

“Haddii ay (Kuubba) noo soo diraan safiir oo ay rabaan inay hagaajiyaan xiriirka nala dhexeeya waa faa’iido,” ayuu yiri wasiirkii hore ee arrimaha dibadda Soomaaliya, Axmed Ciise Cawad. “Uma maleynayo inay danteena ku jirto inaan dib u soo nooleyno cadaawadii hore.”

Xariirka diblomaasiyadeed ee Soomaaliya iyo Kuubba

Soomaaliya ayaa xiriirka diblomaasiyadeed u jartay Kuubba sanadkii 1977-kii xiligaasi oo uu socday dagaalkii u dhaxeeyay Soomaaliya iyo Itoobiya. Dawladii Kuubba ee uu madaxda ka ahaa Fidel Castro waxa ay u dirtay kumannaan ciidamada dalkooda ah si ay u caawiyaan dawladda Itoobiya ee uu Midowgii Soofiyeeti taageerayey xilligii dagaalka.

Kuubba iyo Itoobiya waxay xirriir diblomaasiyadeed sameeyeen 18kii Luulyo 1975, wax yar ka dib markii uu Dergigu awoodda Itoobiya qabsaday, waxa uu baabi’iyey boqortooyadii, waxaanu qaatay shuuciyadda. Dowladdii Ku-Meel-Gaarka ahayd ee Millateriga Itoobiya iyo Kuubba waxay isla markiiba sameeyeen xirriir siyaasadeed. Bishii Agoosto 1976, labada waddanba waxay fureen safaarado oo labada dal ah.

Sannadkii 1977-kii, Soomaaliya waxay ku hanjabtay inay dib u qabsan doonto gobolka laga haysto ee Ogaadeenya oo Itoobiya iska qaadatay wakhtigii gumaystaha, iyadoo la qorshaynayo in la mideeyo dhulka Soomaaliweyn oo qaarkiisa illaa iyo maanta Itoobiya haysato.

Magaca Soomalaiweyn wuxuu caddeynayaa isir iyo absaxan dad leeyihiin, kaas oo ay ku tidcan tahay dhaqan iyo dheef-wadaag aanan saamaxayn in ay ku kala tagaan. Erayga danbe waa tilmaame oo waa (Weyn). Wuxuu u taagan yahay astaan muujineysa awood iyo sareyn. Tilmaanta weynidu waxay u ahaatey Eebe. Wixii isaga ka soo hara, weynaanta Soomaaliweyn waa mid leh xuduud iyo beeg aan la dhaafi karin.

Kadib, hanjabaadda ka timid Soomaaliya, Madaxweynihii Kuubba Fidel Castro waxa uu bishii Maarso 1977 booqasho ku tagay labada dal ee Itoobiya iyo Soomaaliya si uu u qaboojiyo xurgufta labada ummadood, wuxuuna isu keenay madaxda Soomaaliya, Itoobiya iyo Yementa Koonfureed, wuxuuna soo jeediyay inay midoobaan. Si kastaba ha ahaatee, wax xal ah kama soo bixin. Afar bilood ka dib, Luulyo 1977, dagaalkii Ogaadeeniya wuxuu billowday markii ay Soomaaliya soo gashay gudaha Itoobiya.

Madaxweyne Fidel Castro waxa uu dareemay in dowladda Soomaaliya ay dhabarka u jeedisay fikirkii hantiwadaaga oo ay go’aansatay in ay Itoobiya ka taageerto dagaalka. Wax yar ka dib markii uu dagaalku bilaabmay, Kuubba waxay u dirtay gobolka Ogaadeeniya in ka badan 15,000 oo askari. Joogitaankooda oo ay weheliyaan ciidamadii Soofiyeedka iyo agabkii ay u direen, waxay Itoobiya u horseeday guul ay ka gaartay dagaalkii 1978.

1989kii, Itoobiya iyo Soomaaliya waxay kala saxiixdeen heshiis midba midka kale ku aqoonsanayo xabad joojin, askartii Kuubba ugu dambaysayna way ka baxeen gobolka.

Sanadkii 1984-kii, waxaa magaalada Addis Ababa lagu daah furay Taallada Tiglachin oo xusuus u ah ciidamadii Itoobiya iyo kuwa Kuubba ee ka qeyb qaatay dagaalkii Ogaadeenya.

(M) Madaxweynaha Kuubba Fidel Castro iyo Mengistu Haile Mariam (Bidix) Itoobiya sanadka 1977kii

Tan iyo markii ay dhamaatay ku lug lahaanshaha ciidamada Kuubba ee Itoobiya; cilaaqaadka ka dhexeeya ummadaha Kuubba iyo Soomaaliya ayaa ahaa mid aad u liita. Dowladda Kuubba ayaa sannad walba sii waday qoondaynta deeqaha waxbarasho ee ardayda Itoobiyanka ah si ay wax ugu bartaan Kuubba, waxaana la siin jiray takhasusyo kala duwan. In ka badan 5,000 oo arday Itoobiyaan ah ayaa ka qalin jabiyay jaamacadaha Kuubba tan iyo 1970-meeyadii. Sannad kasta, dowladda Kuubba waxay sidoo kale soo dirtaa dhakhaatiir si ay uga caawiyaan bixinta adeegyada xarumaha caafimaadka ee Addis Ababa iyo magaalada Jimma ee dalka Itoobiya.

Sannadaha oo dhan, waxaa jiray booqashooyin badan oo dhex maray madaxda labada waddan. Bishii Janaayo 2018, Madaxweynaha Itoobiya Mulatu Teshome ayaa booqasho ku tagay Kuubba. Bishii Maajo 2019, Madaxweyne ku xigeenka Kuubba Salvador Valdés Mesa ayaa booqasho ku tagay Itoobiya. Sannadka 2020, labada waddan waxay u dabaaldegeen 45 sano oo xiriir diblomaasiyadeed.

Dowladda Soomaaliya oo markii hore ka heli jirtay kaalmo aad u fara badan oo Soofiyeedka siin jiray, ayaa haddana hub iyo sahay siisay. Bishii Luulyo 1977, Ciidanka Xoogga Dalka Soomaaliyeed oo tiradoodu dhan tahay shan iyo soddon kun, oo uu hoggaaminayey Maxamed Siyaad Barre ayaa ku duulay gobolka Ogaadeenya ee Itoobiya haysato.

Dagaalka waxaa kaloo ku jiray oo si “mutadawiciin” u dagaalamayey oo ka socday dalal kale duwan oo shuuci ah sida Waqooyiga Kuuriya iyo Yemen.

Askar Kuubban ah oo isku diyaarinayay inay rasaas la dhacaan ciidamadii Soomaalida. Dagaalkii Ogaadeeniya 1977

Markii uu dagaalku billowday bishii Luulyo 1977, Itoobiya waxay gacanta ku haysay qiyaastii 10 boqolkiiba gobolka Ogaadeenya. Ciidamada Soomaaliya ayaa gebi ahaanba gacanta ku dhigi rabay gobolka. Si kastaba ha ahaatee, Soomaaliya waxay waxay noqotay kaligeed waxaana dib loo ceyriyey ciidankii Soomaaliyeed.

Bishii Oktoobar ee isla sanadkaas, Soomaalidu waxay weerar ku qabsatay magaalada Harar ee Itoobiya. Halkaas waxa ay iskaga horyimaadeen afartan kun oo ciidamada Itoobiya ah iyo kow iyo toban kun oo Kuubbaan ah, oo ay taageerayaan madaafiicdii Soofiyeedka iyo awoodda cirka. Xabashidu waxay ku adkaatay Harar waxayna bilaabeen inay si nidaamsan uga saaraan ciidamada Soomaalida gobolka Ogaadeeniya. Bishii Mmaarso 1978dii, waxay Xabashidu qabsatay guud ahaan gobolkii laga qabsaday ee Ogaadeeniya, taas oo keentay in Soomaalidii laga adkaaday ay ka tanaasulaan sheegashadooda gobolka.