In ka badan 700,000 oo qof ayaa ka qaxay guryahoodii Suudaan si ay uga baxsadaan dagaallada u dhexeeya kooxaha millatari ee iska soo horjeeda, sida ay sheegtay hay’adda socdaalka adduunka ee talaadadii.

Ilaa hadda ma cadda in ay u socdeen toddobada xuduudood ee xaduuda la ah Suudaan, kuwaas oo ugu yaraan 150,000 oo qof ay ka gudbeen, sida lagu sheegay xogta hay’adda Qaramada Midoobay u qaabilsan qaxootiga.

Afhayeenka IOM Paul Dillon oo shir jaraa’id ku qabtay magaalada Geneva ayaa sheegay in in ka badan 700,000 oo qof ay hadda ku barakaceen gudaha Suudaan tan iyo markii uu dagaalladu billowday. Toddobaadkii hore, hay’adda Qaramada Midoobay waxay sheegtay in ilaa 340,000 oo qof ay ku barakaceen gudaha dalka.

“Aad ayay u adag tahay hadda (dadka) inay lacag helaan, ATM-yadu ma shaqeeyaan, nidaamka bangiyadana ma shaqeynayo. Shidaalka way adag tahay in la helo oo waa qaali,” afhayeen Dillon ayaa sidaas raaciyay.

Isla warbixintaas, Hay’adda Caafimaadka Adduunka ee WHO waxay sheegtay in 604 qof lagu dilay in ka badan 5,000 oo kalena ay ku dhaawacmeen tan iyo markii ay rabshaduhu ka qarxeen 15-kii Abriil ee u dhexeeya kooxaha iska soo horjeeda.

Dagaalada u dhexeeya ciidamada Suudaan iyo xoogaga taageerada degdega ah ee ka qarxay caasimada Khartoum bartamihii bishii Abriil ayaa hadda waxa ay galaafatay qaybo badan oo ka mid ah dalka Suudaan, waxaana ku dhintay boqolaal qof, kumanaan kalena way ku dhaawacmeen, waxana ka dhalatay masiibo bini’aadantinimo oo qatar ah.

Dagaalkan ayaa waxa uu ahaa mid ay isaga horyimaadeen labada mas’uul ee ugu awooda badan dalka Suudaan – Jeneral Cabdel Fattah Al-Burhaan oo hogaaminaya ciidamada iyo Jeneral Maxamed Hamdan ‘Hemedti’ oo madax ka ah RSF.

Dagaalka u dhexeeya RSF iyo ciidamada Suudaan ayaa qarxay bishii hore ee Abriil, taasoo meesha ka saartay qorshihii caalamku taageeray ee loogu guuri lahaa dimuqraadiyad rayid ah afar sano kadib markii xukunka laga tuuray Cumar Al-Bashiir oo ahaa mudaaharaadyo waaweyn iyo laba sano ka dib afgambi militari.

Shacab badan ayaa lagu barakiciyey, lagu dilay loolanka dhanka awoodda ah oo u dhexeeya laba hoggaamiye oo hore isbahaysi u ahaa xukuumaddii militariga ee talada dalka haysay, kuwaas oo kala ah taliyihii ciidanka Burhaan iyo hoggaamiyaha RSF Jeneraal Maxamed Xamdaan Dagalo.

Afrika waxa ay horeba u wajahday dhibaatooyin qoto dheer oo ka imanaya abaaro ilaa fatahaado iyo liiska sii kordhaya ee iskahorimaadyada hubaysan – taasoo keentay gargaarka bini’aadantinimo ee nafo lagu badbaadinayo.

Hadda, marka loo eego qiyaasta Qaramada Midoobay ee gudaha dalka Suudaan, 5 milyan oo qof oo dheeraad ah oo ku sugan Suudaan ayaa u baahnaan doona gargaar degdeg ah, oo kala bar ay yihiin carruur.

Bisha Oktoobar, ilaa 860,000 oo qof ayaa la filayaa inay u qaxaan dalalka deriska ah oo ay ku jirto Chad, taasoo culays dheeraad ah saaraysa waddama horay u soo wajahay qaar ka mid ah dhibaatooyinka bini’aadantinimo ee ugu hooseeya ee adduunka.

Hase yeeshee, falanqaynta Reuters ee xogta maalgelinta Qaramada Midoobay ee Afrika waxay muujinaysaa taageerada maaliyadeed ee dawladaha deeq-bixiyeyaasha muhiimka ah inay sii dhacayso.

Isku duwaha gargaarka degdega ah ee Qaramada Midoobay, Martin Griffiths, ayaa loo magacaabay inuu hoggaamiyo dadaalka hay’adda caalamiga ah ee lagu dhexdhexaadinayo qalalaasaha ka taagan waddanka Bariga Afrika. Rabshadaha u dhexeeya kooxaha millateriga ee isku haya Suudaan ayaa galay todobaadkii saddexaad, xitaa iyadoo xabbad joojin socon waysay Axaddii 72 saacadood oo kale.

“Waxaan u socdaa gobolka si aan u sahamiyo sidii aan gargaar degdeg ah u gaarsiin lahayn malaayiinta qof ee noloshoodu ay isku beddeshay mugdi,” ayuu yiri Griffiths habeenkii Axadda, ka dib markii xoghayaha guud ee Qaramada Midoobay Antonio Guterres uu u magacaabay inuu yahay ergay gaar ah.

“Miisaanka iyo xawliga waxa socda waa wax aan hore loogu arag Suudaan,” afhayeenka Guterres, Stephane Dujarric ayaa ku sheegay bayaan uu ku shaaciyay Griffiths “si degdeg ah” loo dirayo.

Dagaal culus ayaa mar kale ruxay caasimadda Suudaan Axaddii iyadoo tobanaan kun ay ka carareen qalalaasaha dhiigga badan ku daatay, waxaana ra’iisul wasaarihii hore uu ka digay khatarta “qarowga” ee ah inay isu bedesho dagaal sokeeye oo buuxa.

Ku dhawaad 500 oo qof oo rayid ah ayaa loo malaynayaa inay naftooda ku waayeen tan iyo markii uu dagaalku ka qarxay dalka qalalaasuhu ka taagan yahay tan iyo 15-kii Abriil, kaas oo u dhexeeyay ciidammada uu maamulo Cabdel Fattah al-Burhan iyo kuwa uu xukumo Maxamed Xamdaan Daglo – oo loo yaqaan Hemedti – oo ah Taliyaha Ciidanka Taakulaynta degdega ah (RSF).

Dagaalo hubeysan ayaa sidoo kale laga soo sheegay agagaarka xarunta dhexe ee ciidamada ee ku taal bartamaha Khartoum, ciidamada qalabka sida ee Suudaan ayaa duqaymo dhanka cirka ah ka fuliyay magaalada caasimadda ah ee Omdurman ee ka soo gudubta wabiga Niil, sida ay sheegeen goobjoogayaal.

Bilayska kaydka dhexe, oo ah unug milatari, ayaa lagu daadgureeyay guud ahaan Khartoum, oo ah magaalo shan milyan ah, si ay u “ilaaliyaan hantida muwaadiniinta” bililiqada, ayay ciidamadu sheegeen, iyagoo xaqiijinaya bayaan ciidanku soo saaray.

Ciidamada booliska ayaa sheegay in ay qabteen 316 “ka mid ah fallaagada”, iyadoo la tixraacayo dagaal-yahannada taageerada degdegga ah ee ciidamada, balse taasi ma aysan xaqiijin RSF-ta oo horay uga digtay booliiska inay ku biiraan dagaallada.

Wadamada ajnabiga ah ayaa u tafa xaytay sidii ay muwaadiniintooda uga soo saari lahaayeen cirka, dhulka iyo badda tan iyo markii dagaalku uu dalka geliyey.

Diyaaraddii ugu horreysay ee Laanqayrta Cas ayaa siddeed tan oo gargaar bini’aadanti ah keentay Port Sudan, kana timid Jordan.

Axadii labada dhinacba waxay ku heshiiyeen in la kordhiyo xabbad joojinta bini’aadantinimo 72 saacadood oo kale, laakiin ma aysan dhicin, midba midkale ayuu eeda saaray iyada oo ay weli rabshado ka socdaan caasimadda dalka ee Khartoum – oo ay soo sheegeen koronto la’aan baahsan, iyo sidoo kale cunto iyo biyo la’aan.

Iskahorimaadka hubeysan ee sii xumaanaya ayaa soo dedejin kara dagaal sokeeye oo si buuxda uga dhaca dalkaas, kaas oo noqon kara wixii Soomaaliya ka dhacay oo kale “xukun adduun”.

Dagaalladii sokeeye ee Soomaaliya ayaa billowday 1991-kii ka dib markii ay dhacday dowladdii Madaxweyne Maxamed Siyaad Barre. Dagaalkii sokeeye ee Soomaaliya ayaa ku caanbaxday axmaqnimo xad dhaaf ah, caburinta, dilka, dhaca iyo kufsiga beelaha laga tirada badan yahay. Burburkii dowladdii dhexe kadib illaa iyo hadda ummada Soomaaliyeed ma aysan helin dolwad xalaal ah oo illaa iyo maanta Soomaaliya waxaa lagu xukumaa nidaam 4.5 oo madaxweyne ka yahay Xassan Sheekh Maxamuud, maxaa yeelay xal kale ayay waayeen dadka ummada siyaasiyiinta u ah.

Khasaaraha dhimasho oo ka dhacday meel u dhow magaalada xeebta ah ee Malindi, Kenya, halkaasi oo wadaad diimeed kirishtan ah uu xertiisa ku hoggaamiyey inay gaajo u dhintaan, ayaa Talaadadii gaartay 90 qof, sida uu sheegay wasiirka arrimaha gudaha.

Wadaad diinta Kiristanka faafinayay oo la sheegay in uu u sheegay dadka raacsan inay gaajo u dhintaan. Meydadka caruur ayaa ka mid ah dadka dhintay. Booliiska ayaa sheegay in soo saarista ay socoto.

Hogaamiyaha kaniisadda, Paul Makenzie Nthenge ayaa xabsiga ku jira, iyadoo la sugayo in maxkamad lasoo taago. Paul Nthenge waa uu diiday in uu khalad sameeyay, balse waa la diiday in damiin lagu sii daayo. Waxa uu ku adkaysanayaa in uu xiray kaniisadiisa sanadka 2019-ka.

Waxa la sheegay in uu u sheegay kuwa raacsan inay gaajoodaan si ay “Ciise ula kulmaan”.

Waxaa la tuhunsan yahay inuu u sheegay inay cuntada ka soomaan illaa ay ka geeriyoodaan si ay ula kulmaan Nebi Ciise kahor inta aanu ku aasin xabaalayaal teedan dhul uu leeyahay. Waxaa la xiray markii booliska ay weerareen beertiisa horraantii bishan, wuxuuna weli ku jiraa gacanta booliska.

Telefishinka dowladda ee KBC ayaa ku tilmaamay inuu yahay “hogaamiye kooxeed”, waxayna sheegtay in ilaa hadda la aqoonsaday 58 xabaalood. Mid ka mid ah qabuuraha ayaa la rumeysan yahay inay ku jiraan meydadka shan qof oo isku qoys ah – saddex caruur ah iyo waalidkood. – Hay’adda Laanqeyrta Cas ee Kenya ayaa tirada dadka illaa hadda la la’yahay ku sheegtay 213 qof.

Wasiirka Arrimaha Gudaha Kithure Kindiki ayaa sheegay in ciidamada amniga “ay ballaarin doonaan howlgallada raadinta iyo badbaadinta si ay u badbaadiyaan tirada nololeed ee ugu badan uguna macquulsan.”

“Dhulka oo cabirkiisu yahay 320 hektar, qeybna ka ah beerta Shakahola ayaa waxaa hadda lagu calaamyeeyey aag dhibaato oo howlgal uu ka socdo,” ayuu yiri Kindiki mar uu booqday goobta.

Wasiirka ayaa sheegay in tani ay noqon doonto marxalad isbeddel oo ku saabsan sida dalka ula tacaalo halisaha xagjirnimada diimeed, islamarkaana ay hadda eegayaan dhacdo tan la mid ah oo la tuhumayo inay ka jirto degaanka Kalifi.

Kooxaha goobta qodaya ayaa helaya meydadka si wadareed iyo si kali kali ah loo xabaalay oo ku jira khabuureyaal lagu asteeyey caalamadda kirishtanka.

Wasiirka ayaa dhacdadan la xiriiray dhimasho cibaadeed uu hoggaaminayey wadaad Mareykan ah oo lagu magacaabi jiray Jim Jones, kaasi oo 900 oo ka mid ah xertiisa ay sun cabeen isna dileen 1978-kii.

Waa dhacdadii ugu dhimashada badneyd ee la xiriirta cibaado diimeed ee laga diiwaan-geliyo Kenya.

Wakaaladda Kenya, The Standard, ayaa sheegay in dhakhaatiirta cilmi-nafsiga ay qaadi doonaan tijaabada DNA-da ayna sameyn doonaan baaritaanno lagu ogaanayo in dhibbanayaasha ay u dhinteen gaajo iyo in kale.

Kenya waa dal diini ah, waxaana horey u jiray kiisas dad lagu soo jiiday kaniisado khatar ku ah dadka, waxayna ahayeen kuwa aan sharciyeysneyn.

Muxuu Madaxweynaha Kenya, William Ruto ka yiri dhacdhadaan?

Madaxweynaha Kenya, William Ruto, ayaa sheegay “in uusan jirin farqi” u dhexeeya wadaadada shar-wadayaasha ah sida Nthenge iyo argagixisada. “Argagixisadu waxay diinta u adeegsadaan inay horumariyaan falalkooda foosha xun. Dadka sida Mackenzie waxay u adeegsanayaan diinta inay sameeyaan wax la mid ah.

“Waxaan faray hay’adaha mas’uulka ka ah inay arrintan qaadaan oo ay ka soo baxaan asalka iyo gunta hawlaha … dadka doonaya inay u adeegsadaan diinta si ay u horumariyaan fikrado yaab leh oo aan la aqbali karin.”

Dhacdadii ugu dambeysay ma ahan khilaafkii ugu horreeyay ee ku saabsan Nthenge, kaasoo wajahay eedeymo 2017 iyo 2018 ee ku saabsan xagjireynta carruurta da’da dugsiga iyo inuu kaniisaddiisa u furo qaab musuqmaasuq ah. Dadka u dhaqdhaqaaqa xuquuqda waxay aaminsan yihiin in cibaadaysigu uu ku jiray hawlo sharci darro ah “sanado”.

Amason Kingi, oo ah afhayeenka senate-ka Kenya, ayaa yiri: “Argagaxa soo shaac baxday ee ah dhimashada Shakahola waa inay noqotaa mid baraarujin u ah qaranka, gaar ahaan Adeegga Sirdoonka Qaranka iyo barnaamijka booliska bulshada.

“Sidee dembigaas foosha xun, loo abaabulay oo la fuliyay muddo dheer, uga baxsaday radar-ka nidaamkayaga sirdoon?”

Nthenge ayaa la xiray bishii hore kadib markii labo caruur ah ay gaajo ugu geeriyoodeen gacanta waalidkood. Waxaa lagu sii daayay damiin lacageed oo dhan 100,000 oo shilinka Kenya ah ($736.20), balse wuxuu isku dhiibay booliiska kadib weerarkii Shakahola.

Dhaqdhaqaaqyada lagu xakameynayo diinta ee dalka Masiixiyiinta ah ayaa si adag looga soo horjeeday waayadii hore, waxaana loo arkaa isku dayo lagu wiiqayo dammaanad qaadka dastuuriga ah ee kala qaybinta kaniisadda iyo dawladda.

Madaxweyne ku xigeenka Mareykanka Kamala Harris ayaa Isniintii ku amaantay madaxweynaha Ghana Nana Akufo-Addo “mabaadi’da dimoqraadiyadeed” inta lagu guda jiray booqashadeeda Galbeedka Afrika, kaas oo wajahaya kor u kaca sicir bararka iyo welwelka cusub ee ku saabsan amniga gobolka.

Harris waxa ay hadda bilaabaysaa safar todobaadle ah oo ay ku tagayso qaarada waxa kale oo ay ku tagi doontaa Tanzania iyo Zambia, qayb ka ah dadaalka wadajirka ah ee lagu balaarinayo wacyi galinta Maraykanka xilli Shiinaha iyo Ruushka ay ku qotomeen danaha iyaga u gaarka ah ee Afrika.

Madaxweyne ku xigeenka ayaa lagu soo dhaweeyay aqalka madaxtooyada Ghana, oo lagu magacaabo Jubilee House, halkaas oo ay ballan qaaday in ay ka caawin doonto ammaanka qaranka iyo kordhinta maalgashiga halkaas, iyada oo ku dhawaaqday 100 milyan oo doolar oo kaalmada Mareykanka ah ee gobolka.

Maraykanka ayaa $100m siin doona Ghana iyo afar waddan oo kale oo galbeedka Afrika ah si ay uga caawiyaan inay wax ka qabtaan xasillooni darrada iyo rabshadaha uga imanaya kooxaha hubaysan, ayey tirri madaxweyne ku xigeenka Kamala Harris oo booqasho ku joogta dalka Ghana.

Harris waxay ku sugan tahay Accra ee caasimada dalkaasi, waana bilawga safar todobaad qaadan doona, oo ka kooban saddex wadan oo Afrikaan ah, waa booqashadii ugu dambaysay ee xiriir ah oo ay ku tageen saraakiil sarsare oo Maraykan ah, iyada oo Washington ay doonayso inay ka hortagto saamaynta sii kordhaysa ee Shiinaha iyo Ruushka ee qaaradda.

Labada hoggaamiye ayaa ka wada hadlay horumarinta dhaqaalaha iyo xasilloonida gobolka. Waxa ay si wadajir ah ula hadleen warbaahinta iyadoo su’aalo dhowr ah laga weydiiyay xiriirka Mareykanka iyo qaaradda Afrika, xilli ay sii kordheyso saameynta dalalka Ruushka iyo Shiinaha ee qaaradda.

“Madaxweyne Joe Biden iyo anigu waxaan caddeeynay in Maraykanku uu xoojinayo iskaashigayada qaaradda Afrika,” Harris ayaa sidaas tirri intii lagu jiray shir jaraa’id oo ay si wadajir ah u qabteen iyada iyo madaxweynaha Ghana Nana Akufo-Addo.

Shiinaha ayaa maalgalin badan ku sameeyay Afrika labaatankii sano ee la soo dhaafay, gaar ahaan kaabayaasha dhaqaalaha, macdanta, alwaaxa iyo kalluumaysiga halka shirkadda gaarka ah ee Ruushka ee qandaraaslaha ah ee Wagner Group ay ka caawinayso ammaanka dalal dhowr ah.

Akufo-Addo, oo bishii Diseembar ku andacooday in deriskeeda ay xurguftu ka jirto ee Burkina Faso ay shaqaaleysiisay calooshood u shaqeystayaasha, ayaa ku celiyay inuu ka walaacsan yahay joogitaanka Wagner ee Galbeedka Afrika.

“Waxay kor u qaadaysaa suurtogalnimada dhabta ah … in mar kale qaaraddeennu ay noqoto garoon lagu ciyaaro isku dhacyada awoodda weyn,” ayuu yirri.

Dhowr waddan oo ku yaal Galbeedka Afrika iyo gobolka Saaxil ayaa la halgamayay sidii ay u damin lahaayeen rabshadaha kooxaha hubaysan ee sababay masiibooyinka bini’aadantinimo iyo niyad-jabka, kuwaas oo gacan ka geystay afgambiyadii milatari ee Mali iyo Burkina Faso.

“Waan ka mahadcelineynaa hogaamintaada jawaabta dimoqraadiyada dib-u-noqoshada dhowaan ee Galbeedka Afrika,” Harris ayaa u sheegay Akufo-Addo.

“Si loo caawiyo wax ka qabashada khataraha xagjirnimada rabshadaha wata iyo xasilloonida, maanta waxaan ku faraxsanahay inaan ku dhawaaqo $100m oo lagu taageerayo Benin, Ghana, Guinea, Cote d’Ivoire iyo Togo,” ayay tiri.

Lacagtaas waxaa u dheer $139m oo kaalmo ah oo uu Mareykanku doonayo inuu ku bixiyo Ghana sanad xisaabeedka 2024, sida uu sheegay xafiiska Harris.

Booqashada Ghana ka dib, Harris waxay sii aadi doontaa Tanzania iyo Zambia.

Harris ayaa la waydiiyay intii lagu jiray shirkii jaraa’id inay horumarinayso xuquuqda LGBT inta lagu jiro socdaalkeeda, oo ay ku jirto Ghana halkaas oo sharci si adag u xaddidaya xuquuqdaas uu marayo baarlamaanka.

“Arrintan waan soo qaaday,” Harris ayaa tiri, iyadoo ku dartay inay aad u dareentay taageeridda xorriyadda iyo sinnaanta dadka oo dhan iyo in xuquuqda LGBT ay tahay arrin xuquuqda aadanaha ah.

Hindise-sharciyeedka qabyada ah ee Ghana wuxuu dembi ka dhigayaa inuu qof noqdo khaniis, lab iyo dhedig ama jinsi beddel. Galmada khaniisiinta ayaa horey loogu ciqaabi karaa ilaa saddex sano oo xarig ah marka loo eego sharciga Ghana inkastoo qofna aan dacwad lagu soo oogin muddo sanado ah.

Sharciga cusub waxa uu dheerayn doonaa muddada xabsiga oo ku qasbi doona dadka inay maraan “daaweynta beddelka”, dhaqamada loogu talagalay in lagu beddelo jihadooda galmada. Baarlamaanka ayaa qabtay dhageysi dadweyne oo ku saabsan sharcigan oo bilaabmay 2021. Ma cadda goorta loo codeyn doono.

Akufo-Addo ayaa ka jawaabay su’aal ku saabsan sharcigan oo uu weydiiyay wariye Mareykan ah isagoo sheegay in aysan ahayn siyaasad dowladeed oo rasmi ah balse ay soo bandhigeen sharci-dajiyayaal si gaar ah u shaqeynaya.

Wuxuu kaloo sheegay in xeer ilaaliyaha guud uu guddiga baarlamaanka u gudbiyay fikrado ku saabsan “dastuurka ama haddii kale dhowr qodob oo ka mid ah”.

“Fahamkayga… waa in qodobbada la taaban karo ee sharciga mar hore wax laga beddelay taasoo ka dhalatay faragelinta xeer ilaaliyaha guud,” ayuu yirri isagoo aan faahfaahin bixin.

“Shaki igagama jiro in baarlamaanka Ghana uu muujin doono sidii horeba ay sameeyeen… xasaasi u ah arrimaha xuquuqul insaanka iyo sidoo kale dareenka dadkeena waxayna ka soo bixi doonaan jawaab mas’uul ah sharciga la soo jeediyay,” ayuu yiri madaxweynaha.

Dowladda Itoobiya ayaa maanta sheegtay inay sarkaal sare oo ka tirsan kooxda TPLF u magacowday madaxa dowladda ku-meel gaarka ah ee gobolka Tigray kadib heshiiskii soo afjaray laba sano oo dagaal qaraar ah.

“Ra’iisul Wasaare Abiy Axmed wuxuu u magacaabay Getachew Reda madaxweynaha maamulka ku-meel gaarka ah ee Tigray,” waxaa sidaas bayaan lasoo dhigay twitter-ka ku yiri xafiiska Abiy.

Getachew Reda waa siyaasi Itoobiyaan ah oo hadda laga dhigay madaxweynaha kumeel gaarga ah ee gobolka Tigray. Getachew sidoo kale waa xubin guddiga fulinta ah iyo afhayeenka Jabhadda Xoreynta Shacabka Tigray.

Magacaabista ayaa timid maalin un kadib markii baarlamanka Itoobiya uu kooxda TPLF ka saaray liiska rasmiga ah ee ururada argagixisada, taasi oo ah tallaabo lagu xoojinayo heshiiska nabadeed ee dowladda iyo mucaaradka ay gaareen Nofeember 2022.

TPLF oo mar ugu awood badneyd siyaasadda Itoobiya, ayaa waxaa si rasmi ah argagixiso loogu calaamadeeyey Maay 2021, lix bil kadib markii dagaalka uu qarxay.

Jabhadda Tigreega ee TPLF ayaa la dagaalantay ciidamada Itoobiya iyo xulafadooda dagaalkaas oo ay ku dhinteen tobanaan kun oo qof. Heshiis xabad joojin ah ayaa la gaaray bishii Nofeember ee la soo dhaafay ka dib markii ciidamada federaalka ay diiwaan galiyeen guulo xiriir ah oo ka dhacay gobolkaas.

Madaxweynahan cusub ayaa waxaa markii horre magacaabay TPLF kadibna dowladda Federaalka ayaa ogalaatay, waxa uu bedeli doonaa hogaamiyaha TPLF Debretsion Gebremichael, oo tan iyo 2018 hogaaminayay Tigrayga.

Waa kumaa madaxweynahan cusub?

Getachew waxa uu waxbarashadiisa heerka koowaad ka qaatay kuliyadda sharciga ee jaamacadda Addis Ababa. Intii u dhaxaysay 2001 iyo 2002, waxa uu Master of Law ka qaatay Jaamacadda Alabama, Tuscaloosa, ee dalka Maraykanka. Kahor inta uusan qaban xil dowladeed sanadkii 2009-kii, waxa uu bare cilmiga sharciga ka noqday Jaamacadda Mekelle, oo ku taal magaalada caasimadda u ah Gobolka Tigray.

Dagaalka Tigray

Getachew waxa uu ka soo shaqeeyay lataliyaha dhinaca siyaasada ee madaxwaynaha gobolka Tigray Debretsion Gebremichael, isagoo ka taageerayay ciidamada difaaca Tigray-ga ee dagaalka kula jira dawlada dhexe ee Itoobiya, ciidamada gaarka ah ee Amxaarada, maleeshiyada Fano iyo dawlada shisheeye ee Eriteriya.

Getachew, ayaa wareysi uu siiyay TV-ga Tigray, wuxuu ku booriyay dhalinyarada iyo dadka kale ee gobolka inay “kacaan oo ay u daad gureeyaan dagaalka tobanaan kun.”

28kii Juun 2021, Getachew wuxuu ku dhawaaqay in TDF ay qabsatay Mekelle, taasoo keentay in askarta ENDF ay gabi ahaanba ka baxaan aagga. Dawladda federaalka Itoobiya ayaa ku dhawaaqday xabbad-joojin hal dhinac ah oo bilaabmaysa 28ka Juun 2021 ilaa xilliga beeralayda uu dhammaanayo.

20kii Diseembar 2021, Getachew waxa uu ku dhawaaqay in TDF ay isaga baxday labada gobol ee Axmaarada iyo Canfarta si ay beesha caalamka ugu dhiirigeliso in cadaadis lagu saaro dowladaha Itoobiya iyo Eriteriya iyo in la fududeeyo qaybinta gargaarka bini’aadantinimo ee labada gobol ee ay colaaduhu ka jiraan. Si kastaba ha ahaatee, Billene Seyoum, afhayeenka Abiy Axmed, ayaa ku doodday sheegashadaas, wuxuuna caddeeyay in ku dhawaaqistaasi ay tahay mid lagu qarinayo dib u dhacyada milatari.

2-dii Noofambar 2022, Getachew wuxuu ahaa wakiilka Tigray-ga ee goobjoog ka ahaa saxiixa heshiiska si loo joojiyo colaadda dawladda dhexe ee Itoobiya.

La’aanta dowlad ku meel gaar ah ayaa caqabad ku noqotay wax ka qabashada bini’aadantinimo ee guud ahaan Tigrayga, halkaas oo malaayiin ay u baahan yihiin gargaar, sida ay sheegeen shaqaalaha gargaarka.

Mushaaraadka shaqaalaha rayidka ah iyo shaqaalaha caafimaadka ayaan la siinin, hay’adaha gargaarkana waxa ay la’yihiin cid si cad ula shaqeysa, ayay yiraahdeen.

Magacaabida Getachew ayaa timid maalmo ka dib markii xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka Antony Blinken uu booqasho ku tagay Itoobiya, wuxuuna ku ammaanay maamullada halkaas ka jira horumarka ay ka sameeyeen hirgelinta heshiiska nabadda.

Getachew, oo la-taliye u ahaa hoggaamiyaha TPLF Debretsion Gebremichael, ayaa sidoo kale mar ahaa wasiirka isgaarsiinta dowladda federaalka, xilligii ra’iisul wasaare Hailemariam Desalegn, oo xukunka hayey 2012 illaa 2018.

Booqashadaas ayuu Blinken kala hadlay Getachew iyo mas’uuliyiinta Itoobiya muhiimadda ay leedahay in la dhiso maamul KMG ah.

Kulanka Antony Blinken ee Itoobiya ayaa waxaa ka soo qeyb galay mas’uuliyiin kale oo heer sare ah oo ay ka mid yihiin safiirka Mareykanka ee Itoobiya Tracey Ann Jacobson iyo safiirka Itoobiya ee Mareykanka Seleshi Beeke.

Intii uu socday kulanka ayaa mas’uuliyiintu waxa ay isla soo qaadeen sidii maamul ku meel gaar ah loogu sameyn lahaa gobolka Tigray, kaasoo qeyb ka ahaa heshiiskii nabadeed ee bishii Nofeember.

Dowladda Itoobiya ayaa tan iyo heshiiskan ka qaaday gobolka go’doominta, taasoo ogolaatay in la soo galo gargaarka bini’aadantinimo, waxaana ciidamada Tigraygu ay hub culus ku wareejiyeen dowladda Itoobiya.

Mas’uuliyiinta ayaa sidoo kale ka hadlay siyaasadda ku meel gaarka ah ee cadaaladda oo keeni doonta isla xisaabtan iyo wax ka qabashada dhibanayaasha, sida lagu sheegay war ka soo baxay dowladda Itoobiya.

Kooxda u dooda xuquuqul insaanka ee Amnesty International ayaa dhawaan ugu baaqday xoghayaha arrimaha dibadda ee Mareykanka in arrimaha xuquuqul insaanka ay udub dhexaad u noqdaan wadahadalada.

Heshiiska lagu saxiixay caasimadda Koonfur Afrika ee Pretoria ayaa waxaa qeyb ka ah in TPLF ogolaatay inay hubka dhigto, si loo soo celiyo marinadii gobolka Tigray oo dunida inteeda kala laga go’doomiyey intii uu socday dagaalka.

Tan iyo markii heshiiska la saxiixay, waxaa dib u billowday adeegyada aas-aasiga ah qaarkood iyo gargaarka la gaarsiinayo Tigray, oo wajahay cunto yari aad u darran, shidaal iyo dawo la’aan.

Weli waxaa xaddidan xogta laga heli karo gobolka, waxaana macquul aheyn in si mdax-banaan loo xaqiijiyo xaaladda dhabta ah ee dhulka.

Dagaalka ayaa qarxay markii TPLF ay weerareen saldhigyo militari, taasi oo dhalisay weerar weyn oo ay soo qaaday dowladda Abiy oo taageero ka heleysa Eriteriya.

Itoobiya ayaa olole ugu jirtay sidii ay u joojin lahayd baaritaan ay Qaramada Midoobay taageerto oo ku saabsan xadgudubyada ka dhanka ah xuquuqul insaanka ee ka socday dalkeeda, kaasoo ay ku sheegtay inuu yahay mid siyaasadeysan.

Warbixin ay soo saareen baarayaasha Q.Midoobe oo ay Itoobiya diidday ayaa lagu ogaaday xad-gudubyo baahsan oo ay geysteen labada dhinac intii uu dagaalku socday, waxaana ka mid ah in dowladdu ay gaajaysiiso dadyowga kunool halkaas iyadoo u adeegsatay qaab dagaal.

La-taliyaha dhanka siyaasadda ee madaxweynaha Eritrea Isaias Afewerki ayaa sheegay in dalka uu dib u soo nooleeyay xubinnimadii uu ku lahaa urur goboleedka IGAD, oo ah urur goboleedka Bariga Afrika.

Madaxweynaha Eriteriya Isaias Afwerki ayaa sheegay in Eriteriya ay dib uga mid noqon doonto urur goboleedka IGAD, oo ah urur ganacsi oo Bariga Afrika ah oo inta badan lagu sheego urur ay Itoobiya sida ay doonto u isticmaasho.

“Tani waa waajib ku socota magaca shacabka gobolka Geeska,” ayuu yiri. “Waa inaan qaadanaa mas’uuliyad, dib-u-soo-nooleynna IGAD si aan u yeelanno urur shaqeynaya, ururka dhabta ah ee gobolka waa muhiim, la’aanteed habkaas, fikradda iyo niyad-wanaaggu ma noqon doonaan kuwo wax-soo-saar leh, waa inaan abuurnaa hay’ad shaqeynaysa oo natiijo ah, u janjeersanahay si aan u niraahno waxaan beddelnay wejigii gobolka.”

Yemane Gebreab, oo sidoo kale ah madaxa arrimaha siyaasadda ee Jabhadda People’s Front for Democracy and Justice (PFDJ), ayaa sheegay in Eriteriya ay joojisay xubinimadeedii ururkaas, kaddib markii lagu xad-gudbay madax-bannaanida dal xubin ka ah, oo ay ula jeedo Soomaaliya.

Waxa uu sheegay in Asmara ay ka niyad jabtay ka dib markii IGAD ay ku guul darreysatay in ay taageerto QM Qaraar ka soo baxay golaha ammaanka, kaasoo dhigayay in la ixtiraamo madax-banaanida dhuleed iyo madax-banaanida Soomaaliya.

Waxa uu ku micneeyay in Eritrea ay joojisay xubinnimadeeda ka dib markii Itoobiya ay “soo gashay” Soomaaliya. Itoobiya ayaa ciidamadeeda u soo dirtay Soomaaliya sannadkii 2006-dii, si ay u taageeraan dowladdii KMG ahayd ee Soomaaliya. Waxay la dagaalantay urur Islaamiyiin ah, oo ay ku jiraan Midowga Maxaakiimta Islaamiga ah ee uu hogaaminayay Sheekh Shariif oo Soomaaliya madaxweyne kasoo noqday asigoo ku yimid 4.5, ururkaas ayaa ahaa koox ka mid ah Maxkamadaha Shareecada oo xilligaas ka talinayay inta badan Koonfurta Soomaaliya.

Duullaankii Itoobiya ee Soomaaliya

Dagaalkii Soomaaliya, oo sidoo kale loo yaqaan duullaankii Itoobiya ee Soomaaliya ama faragelintii Itoobiya ee Dagaalkii Sokeeye ee Soomaaliya, waxa uu ahaa dagaal hubaysan oo ay ku lug lahaayeen inta badan ciidamada Itoobiya iyo kuwa dawladda ku meel gaarka ah ee Soomaaliya (DKMG) iyo ciidamo Soomaali ah oo ka yimid Puntland oo ka soo horjeeda dallada Islaamiyiinta Soomaaliya, Midowga Maxkamadaha Islaamka (MMI), iyo maleeshiyaad kale oo gacan saar la leh maamulka Soomaaliya. Tallaabooyinka Itoobiya waxaa sabab u ah maxaakiimta oo qabsaday inta badan koonfurta Soomaaliya dabayaaqadii 2006dii.

Itoobiya ayaa si rasmi ah ula dagaalantay xoogaga Islaamiyiinta Soomaaliya, iyadoo duqeymo ka geysatay gudaha Soomaaliya, isla markaana ay ciidamo dhulka ka hawlgala kasoo buuxisay Soomaalida, taasoo noqotay dhibaato halis ah oo ka socday gudaha Soomaaliya oo rabshado isu beddelay, waxaana kasii dhashay ururka dhalinyarada ah ee Al-shabaab.

Ra’iisul wasaaraha Itoobiya, Meles Zenawi, ayaa telefishinka ka sheegay in uu amray tallaabadaas, sababtoo ah ma uusan haysan wax doorasho ah.

“Ciidamada difaaca Itoobiya waxaa lagu qasbay inay galaan dagaal si ay u difaacaan madax-bannaanida qaranka,” ayuu yirri. “Ma isku dayeyno inaan dowlad u soo dhisno Soomaaliya, mana nihin ujeedo aan ku faragelineyno arrimaha gudaha ee Soomaaliya. Duruufaha jira uun baa nagu qasbay.”

Sida ay sheegeen dad goob joogayaal ah diyaaradaha dagaalka ee Xabashida Itoobiya ayaa duqeymo xoogan ka geystay magaalooyin dhowr ah, iyagoo baabi’iyay xarun ay ku sugnaayeen kooxaha islaamiyiinta iyo bartilmaameedyo kale, iyadoo taangiyada Itoobiya ay dagaal ku qaadeen. Weeraradan ayaa sababay rabshado ka dhacay magaalada Muqdisho, oo ah magaalada uu dagaalku ka dillaacay, iyo dagaallo dhowr jiho ah oo ka dhacay koonfurta Soomaaliya.

Itoobiya oo maamusha ciidamada ugu awooda badan gobolka ma aysan shaacin tirada ciidamada, taangiyada iyo diyaaradaha ay u dirtay Soomaaliya, balse Qaramada Midoobay ayaa sheegtay in ugu yaraan 8,000 oo askari oo Itoobiyaan ah ay ku sugan yihiin gudaha Soomaaliya. Khasaaro xooggan ayaa kasoo gaaray dowladda Itoobiya, laakiin qiyaaso la isku halleyn karo ayaa suurtagal ahayn in la xaqiijiyo.

Saraakiisha Itoobiya waxay beeniyeen inay wax ciidan ah ku leeyihiin gudaha Soomaaliya, iyagoo taa beddelkeeda sheegay in ku lug lahaanshaha ay ku kooban yihiin dhowr boqol oo la taliyeyaal ciidan ah. Dhowrkii bilood ee dhammaadkii 2006, Culumaa’udiinka Islaamiga ah ee Soomaaliya waxay ugu hanjabeen Itoobiya inay taageerto kooxaha ka soo horjeeda, dowladda KMG ah ee caalamku aqoonsan yahay.

Faragelintaasi qaawan, Ra’iisul wasaaraha Itoobiya ee wakhtigaas Meles Zenawi ayaa sheegay in xuduudaha dalkiisa ay khatar ku yihiin xoogagga ka soo horjeeda ee ku sugan gudaha Soomaaliya, wuxuuna sheegay in Dowladda Kumeel Gaarka ah ay ku casuuntay ciidamada Itoobiya inay soo galaan dalkooda.

“Waxaan dareemnay in hal dal oo xubin ka ah Soomaaliya uu iska indho tiray xuquuqdii ay lahayd urur-goboleedkayaga,” ayuu yiri Gebreab, “markii ay Itoobiya soo gashay duullaankii 2006-dii. Eriteriya waxay dareentay inaan taas la aqbali karin,” ayuu yiri Gebreab.

“Xaaladdu isma bedelin tan iyo [waa aan joojinay xubinimadeenna] markaas, laakiin waxaan dareennay inaan go’aan ka gaarnay, dib u bilaabista hawlihii IGAD waxay gacan ka geysan doontaa hab wax ku ool ah oo IGAD ay u yeelato ururrada gobolka.”

Gebreab ayaa ugu baaqay IGAD in ay ka weecato maaraynta khilaafaadka iyo xal u helida sidii loo abuuri lahaa xiriir adag oo laba geesood ah oo dhexmara wadamada xubnaha ka ah si loo horumariyo, taasoo uu sheegay in ay wax badan ka bedeli doonto nolosha muwaadiniinta Geeska Afrika.

“In kasta oo taasi ay muhiim tahay, waxaan dareemaynaa in diiradda la saarayo isdhexgalka gobolka. Waxaan nahay taageerayaashii ugu muhiimsanaa fikradda ah inaan u baahanahay inaan horumarino kaabayaasha Afrika,” ayuu yiri Gebreab.

“Qof kastaa wuu og yahay in ay fududahay in dal Afrikaan ah oo dariska la ah Yurub la aado, qof walbana wuu ogyahay in taasi loo baahan yahay in la soo afjaro. Waxaan dareensanahay in gobolkeena aan u baahanahay inaan horumarino isku xirka tareenada [iyo] isku xirka wadooyinka ee dalalkeena…. Tani waxay u baahan tahay inay diirada saarto IGAD.”

Inkasta oo uu Geeska Afrika ku leeyahay awood iyo khayraad aad u badan, haddana waxa marar badan ku habsaday abaaro iyo macaluul.

Abaaraha iyo macaluusha Gobolka, Gebreab ayaa ku tilmaamay arrin nasiib darro ah.

” Geeska Afrika waa qayb qani ah oo ka mid ah qaaradda, [mana aha] inaynu abaaro la ildaranno, waa in aanay dadkeennu u dhiman cunto la’aan ama macaluul qarniga 21-aad anagoo haysanna dhammaan kheyraadka aan haysanno,” ayuu yidhi. Gebreab ayaa rajo ka muujiyay rajada gobolka in kasta oo uu sheegay in tobanaan sano oo fursad ah ay lumiyeen iskahorimaadyada.

“Waxaynu ka soo bixi doonnaa marxaladdan taariikheed ee aynu ku jirno, waxaanan filayaa in aad arki doontaan Geeska Afrika oo ka soo bixi doona qayb aad u firfircoon oo ka mid ah qaaradda… ” ayuu yidhi Gebreab.

Gebreab ayaa sheegay in Asmara ay sii wadi doonto la shaqeynta xubnaha IGAD si loo xoojiyo xiriirka iyo xoojinta amniga gobolka.