Faransiiska waxaa looga hadlaa dalal badan oo Afrikaan ah oo ka dhashay gumeysiga. Jabuuti ayaa kamid ah dalalka illaa iyo hadda sida tooska ah kamidka ah luqadaha goobaha waxbarashada ay kamid yihiin, suukha shaqooyinkana kaalinta koowaadna kaga jira.

Faransiiska iyo Beljimku waxay lumiyeen gacan ku haynta dalalkii ay Afrika gumaysan jireen sannadihii 1950kii iyo 60aadkii, laakiin Faransiiska ayaa weli lagaga hadlaa ugu yaraan 29 waddan oo Afrikaan ah , 167 milyan oo qof oo Afrika ku nool ayaa ku hadla Faransiiska, oo ah qiyaastii 51% dadka ku hadla afka Faransiiska ee adduunka.

Waxaa xusid mudan in inta badan luqadaha rasmiga ah ee heer qaran ee ka hooseeya Saxaraha Afrika ay u janjeeraan inay noqdaan afafka gumeysiga sida Faransiiska, Boortaqiiska, ama Ingiriisiga.

Luqadda Faransiiska ayaa kaalinta 7-aad ka galay afafka loogu hadal-haynta badan yahay caalamka, waxaana jira malaayiin Afrikaan ah oo maalin walba ku hadla. Saddex boqol oo milyan oo qof ayaa hadda ku hadla Faransiiska shanta qaaradood ee adduunka.

Iyada oo ku dhawaad kala badh dhammaan dadka ku hadla Faransiiska ay deggan yihiin Afrika, luqadda Faransiisku waa mid ka mid ah luqadaha ugu kobaca badan adduunka. Iyadoo weli si xooggan loola xiriirinayo Faransiiska -meesha uu ka yimid – inta badan dadka ku hadla Faransiiska waxay ku nool yihiin waddamo kale.

Faransiiska ayaa kaalinta labaad kaga jira Ingiriisiga oo ah luqadda rasmiga ah ee loogu isticmaalka badan yahay. Faransiisku sidoo kale waa luqadda nidaamka Midowga Yurub iyo Qaramada Midoobay, luqadda keliya ee lagu isticmaalo doodaha Maxkamadda Midowga Yurub, iyo mid ka mid ah luqadaha shaqada ee Qaramada Midoobay ee la aqoonsan yahay.

Iyaga oo raacaya Ingiriisi, luqadda Mandarinka ee Shiinaha, Hindi, Isbaanish, Carabi, iyo Bengali, Faransiisku waxa uu noqday luqadda toddobaad ee ugu ballaadhan adduunka. Ilaa 300 milyan oo qof oo ku hadla afkaan ayaa jira, oo ay ku jiraan kuwa ku hadla qayb ahaan iyo kuwa ku hadla lahjado faransiis ah oo badan iyo crioles.

Taariikhda Faransiiska oo Kooban ee Afrika

Afrika waxay leedahay dadka ugu badan ee ku hadla Faransiiska marka la barbardhigo qaaradaha kale ee dunida. Luqada Faransiiska waxay ku fiday Afrika wakhtigii ay gumaysan jirtay waxayna kamid noqotay manaahijta iskuulada iyo xittaa fursadaha suuqa shaqada ayay kamid noqotay.

Luqadda Faransiiska waxaa qaaradda Afrika lagu soo geliyay qaab gumeysi ah illaa ay ku faaftay manaahijta waxbarashada, waxaana ilaa iyo hadda looga hadlaa ugu yaraan 29 waddan oo Afrikaan ah. Luuqadda Faransiiska waxaa ku hadla dad lagu qiyaaso 167 milyan oo qof oo Afrika ku nool sannadka 2023. Waa 51% dadka ku hadla afka Faransiiska ee adduunka kunool. (inta badan sida luqadda labaad).

In kasta oo ay ugu horrayn tahay luqadda labaad ee inta badan dunida ay ku hadasha, waxa ay dhaaftay luqadaha maxalliga ah meelaha qaar, sida Abidjan ee Ivory Coast. Qiyaasta ayaa sheegaysa in 2050 ay jiri doonaan 700 milyan oo qof oo af Faransiis ku hadli doona, iyadoo Afrika ay noqon doonto boqolkiiba 80! Waddamada leh luqado badan oo maxalli ah, sida Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Koongo, Faransiisku waa lingua franca – luqad ay adeegsadaan dadka aan ku hadlin afkooda hooyo. Waxa kale oo loo isticmaalaa sidii luqadda maamulka iyo dugsiyada waxbarashada.

Wadamada ku hadla Faransiiska ee Afrika

11 waddan oo Afrikaan ah ayaa afka Faransiisku u yahay luqadda rasmiga ah (iyo luqadda labaad ee rasmiga ah tobanka kale).

Guinea
Waa dal leh macdan badan, dalkan oo ay ku nool yihiin 10.5 milyan oo qof oo ku nool galbeedka Afrika waxa uu noqon karaa mid ka mid ah kuwa ugu qanisan Afrika. Faransiiska waa luqadda rasmiga ah, laakiin Susu, Fulani, iyo Mandingo ayaa sidoo kale loogu hadlaa.

Benin
Mid ka mid ah dalalka ugu xasilloon dimuqraadiyadda Afrika, Benin luqadda rasmiga ah waa Faransiis. Dadka Benin waxay sidoo kale ku hadlaan Fon, Ge, Bariba, Yoruba, iyo Dendi.

Burkina Faso
Iyadoo in ka badan 18.6 milyan oo qof ay ku nool yihiin, Burkina Faso waa dalka ugu saboolsan Afrika. Sidoo kale, oo ku yaal galbeedka Afrika, Faransiisku waa luqadda rasmiga ah, laakiin luqadaha kale ee asalka ah ayaa sidoo kale lagu hadlaa.

Kaameroon
Waxaa loo yaqaanaa “Africa in miniature,” dalkan ku yaal bartamaha Afrika wuxuu leeyahay mid ka mid ah heerarka ugu sarreeya ee akhris iyo qoris ee qaaradda. Luqadaha rasmiga ah waa Faransiis iyo Ingiriis, kuwaas oo in ka badan 200 oo kooxo afaf ahna ay ku hadlaan. Waxay sidoo kale ku hadlaan luqadaha Bantu, Semi-Bantu, iyo luqadaha Suudaan.

Jamhuuriyadda Koongo
Afka rasmiga ah ee Jamhuuriyadda Koongo waa Faransiis. Dalkani waa dalka ugu badan ee soo saara saliidda ee ka hooseeya saxaraha Afrika.

Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Koongo waa waddan ku hadla luqado badan oo lagu qiyaaso 242 luqadood. Ethnologue oo ah ilo soo gudbisa tirakoob iyo macluumaad kale oo ku saabsan luqadaha adduunka ayaa wuxuu taxayaa 215 luqadood oo nool. Dalkaan Koongo luqadda rasmiga ah, tan iyo xilligii gumeysiga waa Faransiis. Afar luqadood oo kale, oo saddex ka mid ah ay ku saleysan yihiin Bantu, ayaa leh heerka luqadda qaranka: Kikongo, Lingala, Swahili iyo Tshiluba.

51% wadarta dadweynaha waxay ku hadlaan Faransiis 74% waxay Faransiis u isticmaalayaan luqad ahaan sida rasmiga ah. Markii waddanku gumaysan jiray Belgian, waxa uu hore u hirgeliyay waxbarashada iyo adeegsiga afarta luuqadood ee waddaniga ah ee dugsiyada hoose, taas oo ka dhigtay mid ka mid ah waddammada Afrika ee tirada yar ee aqoonta u leh luqadaha maxalliga ah xilligii gumeysiga Yurub. Faransiiska ayaa weli ah luqadda rasmiga ah ee dowladda Congo waxaana ku hadla kala bar dadka.

Ivory Coast
Dalka Ivory Coast oo ku yaalla galbeedka Afrika, ayaa ah waddanka ugu badan ee loo dhoofiyo digirta kookaha, iyadoo Faransiisku yahay luuqadda rasmiga ah.

Madagascar
Ka baxsan xeebaha bari ee Afrika, oo caan ku ah nolosha dhirta iyo xayawaanka, Madagascar waxay hoy u tahay 25 milyan oo qof iyo jasiiradda afaraad ee adduunka ugu weyn! Malagasy iyo Faransiis waa luqadaha rasmiga ah.

Wadamada kale ee Faransiiska looga hadlo ee Afrika waxaa kamid ah:
Burundi, Komoros, Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Koongo, Jamhuuriyadda Jabuuti, Gabon, Equatorial Guinea, Mali, Niger, Jamhuuriyadda Bartamaha Afrika, Rwanda, Senegal, Seychelles, Tchad, Togo.

Hordhac 

Ugu horeyntii maanta waxaynu sii balaaran uga hadli doona isbeddelada afkaareed iyo caqliyadeed ee ay sabaabeen isku-milanka aragtiyeed ee laga soo waarido ama laga fasiro dhacdooyiinkii iyo shirqoolladii wakhtiyadii kala duwana ee sooyaalka dhacay, iyo siddoo kale wajiyada dadban ee xaqiiqooyinka shirqoollada loo buriyo, isla markaana loogu sameeyo wajiyo qaldan, iyado la isticmaalayo habka fasiraada ugub ee xaqiiqo-beeninta ah ee lagu magacaabo “Aragtiyaha shirqoolka ama (conspiracy theory)”, Af-qalaad ahaan. Haddaba inta aynaan uu gudo-gelin mawduuceenan, horta aynu qeexno macnaha shirqoolka ama dabin-qoolka!?

Shirqool ama Dabin-qool

Macnaha shirqoolku ama fulinta dhacdooyinka caqliyadda baaran-daga leh ee ku habsadda caalamka, waa falal iyo dhacdo wakhti hore laga sii baaran dagay fulintooda, loona cayimay wakhtiyada ugu haboon ee lagu fulin karo, laguna fulinayo siyaasad gaar ah ama shakhsiyaad gaar ah, iyadoon arrinkaas la dhaadaneyn oo meel walba oo aagagga nolosha ah lagu fulinaayo , waana arrimo qarsoon oo aan inta ka horeysa fulinta shirqoolka, laga ilaalinayo in siraha qarsoon ee shirqoolka la ogaan karo. shirqoolku waa xaalad bini’adantinimada guud ee aadamaha saameyn kuu yeelata, marka laga eego dhinacyada nolosha, se dhacdoonyinkaas ayaan noqon kara, Qaabab ruuxi ah, mid siyaasadeed, iyo Shirqoollada Dhinaca Akhlaaqiyaadka iyo aqoonta. Waana nuxur qarsoon oo looga dan leeyahay cabsi gelinta iyo maan qabsashada dadweynaha caalamka, badana waxay bulshadu ka haysata Qolyaha ama shakhsiyaadka maleegay dhacdooyiinka shirqoolleed, fikrad ah kuwa wax dulmiya oo xagjirin ah. Sido kale shakhsiyaadka aadka uu dhaleeceya, isla markaana kashifa dabinada qolyaha dahsoon, ayaa qudhoodaba lagu eedeya maleegida shirqoolka, balse waa shakhsiyaad ka bari’i ah, oo kaliyaata la doonayo in ayna xogta dhabta ah la wadaagin bulshada.

Aragtida Shirqoolka

Macnaha aragtida shirqoolku:- waa isku dayga fikrad ahaaneed ee aaminaad, aragti, ama cabiritaan ee lagu fasiraayo ama lagu qiyaasi karo falalka iyo shirqoollada Dhacay in sifooyin dhowr ah lagu asteeyo, iyaadoon lo hayn caddaymo sii sax ah uu shaacinaya habka shirqoolku uu dhacay, iyo Xogta dhabta ahba. balse fikradahaas shakhsi ee la is weydaarsanayo waa qaar badanka sii cad isku burinaya marka dhinaca bulsheed, aragtiyeed iyo siyaasadeedba laga eego, balse muhimaddu waa in qolyaha dahsoon ee ajandaayasha caalamka dejiya ay abuureen afkaar mira-habaabin oo dhaadashada xaqiiqooyinka ku baajinayaan, waana hadaf ay qolyahaasii ka leeyihin inay fikradahu isburiyaan sii ay tuhun iyo eedeyn gaar ah loogu sameeyo bulshooyinka aaminsan aragtiyaha shirqoolleed oo badana muslimku uu badanyahay, waana xaqiiq jirta oo muslimintuba ku baraarugeen. Badana qolyaha shirqoollada fuliyay waxay xogta dhabta ah ee dhacdada uu badalaan waji been abuur ah, iyado loo adeegsanayo warbaahinta caalamka ee kala duwan, iyo baraha bulshada, sido kale waxay isticmaalan hababka afkaarta ama fikrad gudbineed ee filimaanta iyo muuqaallada ee laga matalay dhacdadaas iyado lagu saleynayo fikrado been abuur ah, oo aan sal iyo raad toona laa lahayn nuxurka saxda ah ee shirqoolka.

Badana dhacdooyinka muhimka ah, waxa sii dadban ugu lug leh maleeg-yahanada/Qorshe-dajiyaasha shirqoollada qarsoodiga ah iyo qolyaha qarsoodiga ah (maasooniyadda), balse dhacdooyinkaasi malaha fasiraado dhab ah oo lagu tuhminayo falalkaas dhacay in ay iyagu ka danbeyeen waana arrin xasaasi ah marka loo eego aragtida iyo fasiraadaha bulshada dhexdeeda ah, waayo waa wax ay iyagu fuliyeen qorshihiisa iyo Qoolitaankisa. Waxaana jira fikrado badana isburinayaa oo ku dhex faafay bulshada caalamka, oo ah in umaddaha kale ay sii indho la’aan ah uu aamineen in umaddaha muslimka ihi ay aamiinsanyihiin In shirqool loo maleegayo, oo ay mira-habaabinayan umaddooda, sii taasina uu dhicina waa in aanay muslimka dheg u taagin, oo mar walba oo aragtiyaha shirqoolka ah ee kaga imanaya bulshooyinka islaamiga ah aanay sinaba uu aaminin. Oo halkana waxa sii cad uga dhex arki kartaa in qolyahan qarsoodiga ihi ay doonayan in la isku dhex qariyo xaqiiqooyinka dhabta ah iyo wajiyada been abuurka ah ee ay uu sameeyeen aragtida saxan ee shirqoolka. tanina waxay cadeyn uu tahay, waa in aanay dooneyn in la ogaado sirahooda shirqoolnimo ee ay jidka ugu sii saxartirayaan hirgelinta nidaamka cusub ee caalamka (NWO).

Dadka dhinaca taariikhda iyo geedi socodka siyaasadeed ku dhex jira ama ogi waxay aad ugu nugul yihiin aaminaada iyo la qabatinka aragtiyaha shirqoolka. Badana qolyaha reer galbeedku waxay sii dadban uu dhaleeceeyaan dalalka bariga dhexe ee ay ka jiraan aragtiyaha shirqoolka ee ugu saameynta badan, sido kale danta siyaasadeed ee reer-galbeedku ay uga dan leeyihiin waxaa weeye in mu’maraddaha gudeed ee ay iyagu maleegeen in ay dusha uu saaran umadaha islaamka, sii umadaha kale ee caalamku ay fikir qaldan uga qaatan nidaamka dhismeed ee islaamka. Aragtidan shirqoolka waxaa aad loogu isticmaalay dhacdooyiin ay kamid yihiin kacaankii faransiiska, ameerika, burburkii khilaafadi cusmaaniyinta, doontii laga been abuurtay ee titaanik 1912, afgembigii dhicisoobay ee Turkiga ilaa laga soo gaadhayey tuhunadi shirqool ee COVID-19. Aragtidan ayaa markii ugu horeysay uu shaaciyay taariikhyahankii reer america ee Richard Hofstadter isagoo tixraacayay fikradaha soo jeedineed ee aragtiyaha guud ee bulshada.

Taariikh ahaan, aragtiyaha shirqoolku waxay badana la xiriireen arrimaha ah, dhacdooyinka lama filaanka ah, cunsuriyadda, dilalka waaweyn, dagaalada iyo xasuuqyada, kacdoonada, afgembiyada iyo dhammaan falalka muuqaallada kala duwan leh. Aragtidan shirqoolku waxay aad hanaqaaday wakhtiyadi colaadaha ee soddomeedyadi iyo afartan-meeyadi( 1930s -1940s) ee qarnigii 20aad, waxaanay caan ka noqotay warbaahinaha caalamka, iyadoo u soo ifbaxay dhaqan dhaqameedkani dabayaaqadii qarnigii 20aad iyo horaantii qarnigii 21aad. Waana silsilad aragtiyeed soo taxnayd in ka badan 70 sano oo xiriir ah.

Asalka Ereybixinta Aragtida Shirqoolka

Robert Blaskiewics oo ahaa dhakhtar dhinaca daaweynta uurku-jirta sido kalena ahaana daraaseeye sooyaal ayaa sheegay in ereybixinta (conspiracy theory) la isticmaali jiray horaantii qarnigii 19aad wuxuuna sido kale raaciyay in isticmaalka ereybixintani ay ahayd dhif iyo naadir oo xilligaas way adkayd in la maqla ereybixintan ugub. Sido kale, Sida laga soo xigtay daraasad uu sameeyay Andrew McKenzie-McHarg, Taas bedelkeeda wuxuu sheegaya in qarnigii 19aad ereybixinta (conspiracy theory) loo fasiri jiray inay tahay aragti iyo dajin xeelad dabin ama shirqool la doonayo in la fuliyo, waxaana uu si raaciyay in macno ahaan xilligaas loo fasiran jiray tabanaan iyo toganaan labada, oo aanay lahaan jiran fasiraado kale.

Ereygan “aragtida shirqool” laftiisu waa mawduuc nidaam-fikreed la sheegay in ereygan ay caan ku ahaayeen CIA-da maraykanku sii ay uu yareyso aaminaadaha xadka ka baxay ee ay qabeen shakhsiyaadkii aaminsana dabinada shirqoolka ah ee xilligaas maraykanka ka jiray, waxaana kamid ahaa shakhsiyaadkaas kuwii dhaleeceeyn jiray Guddigii Warren ee loo xilsaaray inay soo baaran shirqoolkii dilka ahaa ee lagu fuliyay madaxweynihii 35aad ee maraykanka ee John F. Kennedy. Aqoonyahankii siyaasadeed ee Lance DeHaven-Smith wuxuu ku sheegay buuggiisa (Conspiracy theores in America), in isticmaalka ereybixintani ay sii dadban uu la falgashay luuqadda maalinlaha ah ee dadka maraykanka wixii ka dambeeyey 1964kii, sanadkan oo ah sanadkii ay guddigii warren (warren commission) ay soo saareen natiijooyinkoodi baarista ahaa ee dilkii John F Kennedy, waxaana xilligaas aad uu batay isticmaalka warbaahintu isticmaalaysay ereybixintan (conspiracy theory). Si kastaba ha noqote waxaa soo jeedintii DeHaven-Smiths aad uu dhaleeceyey Michael Butter oo ah barre dhiga culuumta suugaanta iyo sooyaalka dhaqanka ee jaamacadda (Tübingen University). Waxaana uu Michael dhaleecayntaas uu cuskanayay dukumiinti loo diray CIA-da oo deHaven-Smith uu tixraacay, dukumentigan oo ku saabsana Dhaleeceynta loo jeedinayay natiijadii ay soo saareen guddigii warren (Warren Report) – oo markii dambe si toosa loo sii daayay natiijadii dilka sanadkii 1976kii, kadib codsigii Xorriyadda Macluumaadka ah ee bulshadu ku dalbanaysay sii ay uu ogaadaan natiijada shirqoolkii 1963kii.

Aaminaadaha dadyowga iyo Aragtida Shirqoolka 

Aaminaadaha shirqoolku waxay aad ugu baaheen adduunka oo dhan, waxaana jira aragtiyooyin shirqool oo badana marka gorfeyn dhinaca fikirka adag ee (critical thinking) lagu darso ay ugu dambeyntii ku muuqanayso in xaqiiqada aragtiyahaasi ay run yihiin, waxaana kamid ah aragtiyahaasi, aragtida ku saabsan tiknoloojiyadda ee tilmaamaysaa in tikniyoolajiyadda casriga ah lafteedu inay tahay nooc kamida ah sixirka ugub, oo ay ujeeddadeedu tahay in lagu waxyeelleeyo ama la xakameeyo garaadka aadamaha.

Waxaana jirta aragti labaad oo Shiinaha gudahiisa ah oo sheegaysa in tiro dhacdooyin ah, oo ay kamid ahayeen soo ifbixii naasiyiinta iyo hitler, Qalalaasihii dhaqaale ee Eeshiya ee 1997kii iyo isbeddelka cimileed ee adduunka ay yihiin shirqool ay qorsheeyeen qoyska Rothschild ee yuhuudda ah, waxaanay sido kale qabaan in qorshahaasi uu ahaa qorshe shirqool oo kasoo fulmay qolyaha maasooniga ah jiilalkoodi uu dhaxeeyey 1885kii ilaa 1985kii. Fikradaha ama aragtiyaha shirqoolka badanaa si caadi ah ayaa loo rumeeyaa, qaarkoodna xitaa waxaa aaminsan inta badan dadka badankiisa. Qeyb ballaaran oo ka mid ah xogo isweydaarsiga Mareykanka maanta waxay ay muujinaysa ugu yaraan xoogaa tiro aragtiyo shirqool ah. Tusaale ahaan, daraasad la sameeyay sanadkii 2016kii ayaa lagu ogaaday in 10% dadka Mareykanka ah ay u maleynayaan ama aaminsanyihiin in aragtida shirqoolleed ee xalfinta kiimikada ah (chemtrails nefarious spraying) ay “gebi ahaanba run tahay” halka 20-30% ay u maleynayaan ama aaminsanyihiin inay tahay “xoogaa/yara run ah”. Tani waxay dhigeysaa ama ka dhigantahay ” in 120 milyan oo kamida dadyowga Mareykanka iihii ay aaminsanyihiin aragtida shirqoolleed ee xalfinta kimikada ah (chemtrails nefarious spraying). Sidaas awgeed aragtiyaha shirqoolka waxay sidaas ku noqdeen mowduuc ay xiiseynayaan khubarada cilmiga bulshada, cilmu-nafsiga iyo khubarada dhaqanka.

Xiriirka ka dhexeeya aragtiyaha shirqoolka iyo Xaqiiqada 

Aragtiyaha shirqoolku guud ahaan kuma salaysna caddayn iyo xaqiiqooyin, balse waxay xaqiiqo ahaan loo caddeyn kara marka lo helo caddaymo ku filan oo xaqiijiya runnimada aragtida shirqoolka. Sidaanu horey uu soo sheegnayba, aragtida shirqoolku waxay si kadis ah u muujineysaa jiritaanka isbahaysiyo qarsoodi ah oo shaqsiyaad ah waxayna tibaaxaysa qoolitaanada iyo howlahooda dahsoon. Clare Birchall oo ka tirsan jaamacadda King’s College London ayaa ku tilmaamaysa aragtida shirqoolka inuu yahay ” qaab aqooneed caan noqday ama dhacdo turjumid sii xeeladeysan loo fasiray “, halkan Adeegsiga erayga ‘aqoon’ wuxuu ku tusayaa ama ka turjumaya siyaabaha fikradda shirqoolka loogu tixgelin karo aqoon, taaso la xiriirta hababka sharci ee ogaanshaha.

Shirqoolka iyo Aragtiyaha shirqool ee caalamka 

Taariikhyahankii reer ameerika ee Richard Hofstadter ayaa kaga hadlay doorka jahwareerka iyo shirqoolka guud ahaan soo maray taariikhda Mareykanka maqaalkiisii 1964kii ee ahaa “The Paranoid Style in American Politics”. Iyo sido kale Buuggii hore ee Bernard Bailyn ” The Original Ideology of the Revolution of America (1967) wuxuuna ku xusayaa in dhacdo la mid ah xilligii Kacaankii Mareykanka laga heli karo wakhtigan Waqooyiga Ameerika , oo wuxuu tibaaxaya in dhacdooyinka qaar ee soo maray taariikhda maraykanka ay la mid noqdeen qaar wakhtiyadan dhaw ka dhacay maraykanka, muuqaal ahaana wuxuu xusaya in tabaha loo fuliyay dhacdooyinka qaari ay isa soo shaabahan oo wuxuu caddayn ahaan uu soo qaatay sheeko faneeddi la qoray 1897kii ee ka waramaysay markabka The Titanic ship ee ugu dambeynta qarqoomaya iyo dhacdadi markabkii Titanic ee badweynta atlantic ku qorqoormey sanadkii 1912kii, waxaana uu isbarbardhig ku sameeyey muuqaalka sheekada Titanic 1897kii iyo muuqaalka dhacdadi qorqoomkii markabkii Titanic ee 1912kii. Waxaana uu Richard Hofstadter ku doodey in shirqoollada qaar ay yihiin dhacdooyin laga sii baarandagay oo ugu dambeyntii sii farshaxan leh loo fuliyay, waxaana uu sii raaciyay hadalkiisa ” in tiro badan oo falal ah oo sii qiyaasan oo asteysan loo fuliyay in aanay aheyn dhacdo dabiiciya oo sii aan ku tala gal ahayn isaga dhacday, balse taas baddalkeed uu yahay qoolitaan laga sii baarandag “. Oo shirqoolku wuxuu ku jaan-go’anyahay tusmo iyo xeelad sii asteysan la isugu biiriyey.

1) Aragtiyaha shirqoolka ee Baririga Dhexe

Aragtida shirqoolku waa astaamo fikireed oo aad ugu baahay dhaqanka iyo siyaasadaha umadaha barriga dhexe sida faarisiyiinta, kurdida iyo Carabta. Kala duwanaanshaha aragtiyeed ee ay qabaan umadahaasi waa qaar ka kala turjumaya waaqica dhaqaale, nololeed, umadeed iyo ka aqooneed ee ay ku suganyihiin, waxaana barriga dhexe ka jira xarumo daraasadeyn ah oo badana lagu lafa guro dhacdooyinka lama filaanka ah ee ka dhanka dhulweynahaasi. Sida ilo warbixineed ay sheegayaan waxaa jira dhowr aragti-shirqool oo xaqiiqo iyo male-awaalba iskugu jira oo ay qabaan umadaha ku dhaqan barriga dhexe. waxaana ka mid ah shirqoolada ku lug leh gumeysiga, Dabinada (Zionism-ka), quwadaha waaweyn, awoodda nukliyeerka ugub, dagaalka saliida (shidaalka), iyo dagaalka ka dhanka ah argagixisada, oo xaqiiqo ahaan loo tixraaci karo dagaal ka dhan ah Islaamka.Tusaale ahaan, waxaa jira qorshe yuhuudeed ay dajiyeen duqowdii yuhuudda ama Borotokoolladi guurtidi Siyoon (Zion), kaaso oo uu hogaaminayay Theodor Herzl. Borotokoolladan oo ah dukumiintiyo xaqiiqo ah oo umadaha caalamku ka aragti bixiyeen, waxaanay sheegeen inuu yahay qorshe Yuhuudeed ku saabsan xukunka yuhuuddu la maaganyihiin adduunkan, qorshahan oo fulitaankiisu ka soo bilaabmo dabayaaqadii qarnigii 19aad. Oo aragtidan shirqoolleed ee Borotokoolladda sahyuunku waa mid xaqiiqo ah, oo muuqaal ahaan ka turjumaya waaqica samankan, oo xaqiiqadiisa waxa si dhab ah loogu akhriyii kara dabinka burburineed ee dunida Muslimka haysta.

2) Aragtida shirqoolka ee Ameerika

Fikradaha ama aragtiyaha shirqoolka siyaasadeed ee Mareykanka ka jira waxaa badanaa lagu qeexaa isla hal mowduuc oo ah, in koox yar oo awood leh isla markaana leh ilaha dhaqaale ee maraykanka ay iskudaydo fulitaanada iyo qorsheynta dhacdooyinka iyo shirqoolada isla markaana ay qariso macluumaadka qarsoon ee dhacdooyinka shirqoollada. Waxaanay badana bulshada maraykanku aaminsanyihiin in duminta iyo burburinta garaadka bulshada maraykanka ku socda yahay qorshe dheer oo ay fuliyeen qolyaha qarsoodiga ah ee maraykanka ku nool. Inta badan, loolanka u dhexeeya aragtida dhabta ah ee shirqoollada iyo aragtiyaha khaldan waa mid keena isku dhacyo bulsheed, qalalaase doorasheed, kala firdhimaad iyo kalsooni darro lagu qabo dowladda, iyo sidoo kale kala qeybsanaan midabeed, iyo mid siyaaseedba. Aaminaadaha iyo faafka aragtida shirqoollada siyaasadeed ee Mareykanka waxay badana ka yimaadan dhammaan dhinacyada, Axsaabta /Xisbiyada, ururada fikradaha /Caqliyadaha (Ideologists), dadyowga kala duwan ee heerarka dhaqan-dhaqaale (socioeconomic), qowmiyadaha iyo jinsiyadaha kala duwan. Harry G.West oo ahaa caalim cilmiga Sooyaalka iyo kuwa kale oo kamida taariikhyahanada maraykanka waxay xuseen in fikradaha shirqoolka ee dadyowga ameerika ay aaminsanyihiin in ay xadka bax noqdeen oo tiro 3,000 oo aragtiyood oo shirqoolka ah ay la kulmeen, caddaymaha qaarkoodna waxay muujinayaan in tiro ballaaran oo dadyowga Mareykan ah ay sii wadaan aaminaadda aragtiyaha shirqoolka. Harry G.West wuxuu sidoo kale isbarbar dhigayaa aragtiyahaas kuwa salka ku haya xaqiiqada iyo kuwa dareenka dhalanteedka ah ka soo maaxay. Waxaa jira warbixin ay soo saartay Taariikhyahanaddi Kathryn S. Olmsted taaso ku xusaysa seddex sababood oo ay dadyowga Mareykanku ugu nugul yihiin inay aaminaan aragtiyaha shirqoolada ee ka dhanka ah dowladda Maraykanka:-

1. Xadgudubyadi dowladeed ee dhab ahaan iyo sir ahaanba loo arkay intii lagu gudajiray Dagaalkii Qaboobaa, sida dhacdadi Watergate ee fashilmankii dilka madaxweyne richard nixon, Mashruucii CIA-da ee (MKUltra) oo ahaa mashruuca maan-qabsashada ugub iyo wadashaqeyntii iyo is taageeriddi CIA-du kula shaqaysay mooryaantii /maafiyada reer cuba ee isku dayday dilka ra’iisal wasaarihii hore ee Fidel Castro.
2. Dacaayadihii been abuurka ahaa ee uu Maraykanku ku sida shirqoolka ah uu isticmaalayay, sida sheegashooyinkii ahaa soo gelitaanka Jarmalku kusoo galay Mareykanka intii lagu jiray Dagaalkii Labaad ee Adduunka iyo sheegashadii markii dambe la beeniyay ee ahayd in Saddaam xusseyn uu door ku lahaa weeraradii 9/11.
3. Kalsooni darrada ay abuurtay jaajuusnimada iyo dhibaateynta dowladdu ku waday bulshada maraykanka sida ficiladii basaasnimo ee dhacdadii guurtida ee 1918kii iyo basaasnimada ugub ee FBI-da maraykanku wado ee la magac baxay hawlgalka ‘COINTELPRO’.

• Waxaa jira Aragtiyo Shirqoolleed oo garaadka iyo aaminaadaha guud ee aadamaha adduunka haysata, oo raad iyo saameyn taban oo dhinaca qayibka ah ku abuurtay waxaana kamida aragtiyahaas :-

1. Aragtiyaha shirqooleed ee ku saabsan qorshaha (UFO) ama noole-cireedyada:

Waa aragtiyo laga soo minguuriyay dhacdooyin ciireed oo kala duwan oo soo maray taariikhda aadamaha, waana dhacdooyiin qariib ahaa, oo aan hore loo arkin, balse aragtiyahaasi waxay ku kala duwanyihiin fasiraadaha dhacdooyinka iyo ujeeddooyinka ku-lamaanan dhacdooyiinkaas.

Qolyaha qaar ee fasiray dhacdooyiinkii ku saabsana noole-cireedyada ee markii dambana sheegay in adduunka ay soo gaco-dhigteen noolayaal shiisheeye oo qariib ihii, ayaa waxaa sii adag ugu gacansaydhay aqoonyahanada caalamka, waxaanay ku tilmaameen inuu yahay qorshe ay ka danbeeyaan dawladda maraykanka iyo qolyaha qarsoodiga ah ee maasooniyiinta, sii ay uu hirgeliyaan cabsi-wadareed caalamka oo dhan ah, taaso hadhow suurtogelin karta in nidaamka cusub ee caalamka umadaha lagu ciriiriyo inay uu hogaansamaan. Waxaanay sido kale tilmaameen in xaqiiqada ama runnimada jiritaanka noole-cireedku aanu ahayn mid la aqbali karo isla markaana suurtogal noqon kara. Balse aragti ahaantayda, xaqiiqadu waa mid wajiyadeeda leh, waxaa dhici karta in dhacdooyinka qaar ee noole-cireedyadu ay ahaayeen qaar run ah, halka kuwa kale oo been abuur ah oo aadamuhu ogsoonyahay ay yihiin dhacdooyiin cireedyo sameys ah, oo danta laga laha uu ahaa cabsi gelinta dadyowga caalamka.

Qaar ka mida aragtiyaha shirqoolleed ee noole cireedyada:-

• Aragtida Shirqoolleed ee hawlgalkii cireed ee Naasiga

Aragtidan shirqoolleed waxay soo jeedinaysaa in Naasigii Jarmalku uu sameeyay hawlgal cirbixineed oo ay ku doonayeen in dayax gacmeedyo uu diiraan meeraha meerkuuri (mercury) iyo dayaxa, waxaanay aragtidani sido kale sheegaysa in naasiyiintii jarmalku doonayeen in ay uu duulaan hawada sii ay uu soo ogaadaan noole-cireedyada iyo guud ahaanba meerayaasha. Laakiin aragtidan waxaa ku gacansaydhay dhammaan aqoonyahanada iyo culimada nukliyeerka reer galbeedka, oo waxay caddayn uga dhigeen in xilligaas aanay jirin tiknoloojiyad horumartay oo xilligaas ka hawlgali lahayd cirka iyo hawada sare.

• Aragtiyaha Shirqool ee dhacdadi Roswel ee noole-cireedyada 

Sanadkii 1947kii, Ciidanka Cirka ee Mareykanka ayaa soo saaray war-saxaafadeed ay ku cadeynayaan in “sixin duulaya” oo burburay laga soo helay meel u dhow magaalada Roswell, ee Gobolka New Mexico. Wakhti kadib war-saxaafadeedkan ayaa si dhakhso leh ciidankii cirku dib uga noqday, kadib markii amar uga yimid taliska guud ee ciidanka maraykanka. Saraakiishina dib waxay uu sheegeen in diyaarad dagaal oo tijaabo lagu waday si khaldan loo aqoonsaday/fahmay. Kiiskan dhacdada Roswell si dhakhso leh ayaa loogu gudbiyay ururka dabagalka arrimaha cirka (UFOlogists), baarista kiiskanina waxay socotay ilaa 1970-dii. Xanta iyo ku tiri-kuteenta dhacdaduna way sii socotey, inkasta oo dawladda maraykanku si rasmi ah uu diidey tuhunka bulsho ee ah in dayax gacmeed shisheeye uu ku dhacay meel u dhow magaalada Roswell. Balse Sagaashameeyadii ayaa militariga Mareykanku daabacay labo warbixin oo muujinaya been-abuur aan sal iyo raad toona la lahayn xaqiiqada dhacdadi Roswell ee 1947kii. Si kastaba ha noqotee, dhacdadii Roswell waxay noqotay xiisaha aanay warbaahintu uga daalin buunbuuninta aragtiyaha shirqoolka ah ee ku hareeraysan dhacdada roswell. Dhacdada Roswell-na waxaa lagu tilmaama inay tahay “dhacdada ugu caansan adduunka casriga ah, waana mid kamida sheegashooyinka jiritaanka noole-cireedyo ee ugu saameynta badan, ee isla markaana aanay weli haayadda (UFOlogists) uu helin caddaymo buuxa.

2. Aragtiyaha shirqooleed ee ku saabsan dilkii John F. Fennedy:-

Aragtiyaha Shirqoollleed ee Dilkii John F. Kennedy ee 1963kii waxaa lagu tilmaama “Shirqoolkii ugu weyna ee wakhtigan casriga ah”. Shakhsiyaadka iyo ururada aan tirada lahayn ee lagu eedeeyay inay ku lug lahaayeen dilkii Kennedy waxaa ka mid ah CIA-da, Mafia-da Ameerika, Madaxweyne ku xigeenkiisi Lyndon B. Johnson, Raiisal wasaarahii Cuba ee Fidel Castro iyo haayaddi sirdoonka soofiyeeti ee KGB. Balse xaqiiqada aragtiyahan la sheegaya waa qaar sameys ah, marka loo eego xaqiiqada aan la dafiri karin ee ku hareeraysan dilka Kennedy, oo ilaha qaar ayaa sheegaya in qolyaha maasooniga ah ee maraykanku ka dambeeyeen dilka kennedy, oo badana waxaa la sheega in marki uu noola kennedy in uu aad uu rumeysna in waddankiisa awoodo qarsoon soo fara-gashanayaan, waxaana uu khudbadihiisa qaar kaga hadli jiray dabinada qolyahaas iyo sidey uu doonayaan inay uu burburiyaan akhlaaqiyaadka iyo garaadka dadyowga ameerika. Waxaana sido kale la rumeysanyahay in dilkii kennedy ay ka dambeysay haayadda CIA-da iyo qolyaha maasooniga ah oo qorshaha uu dajiyay. kadib dilkii kennedy, dowladda federaalka ah ee Mareykanka ayaa si ul kac ah u qarisay macluumaado iyo xaqiiqooyin muhiim ah oo ku saabsan dilkii kennedy, si looga hortago in shirqoolka la ogaado.

3. Aragtiyaha shirqooleed ee ku saabsan ka shakigii geeridii Adolf Hitler:- 

Aragtiyaha Shirqoolleed ee ku saabsan ka shakiga dhimashada hogaamiyihii naasiga ahaa ee Adölf Hitler, waa aragtiyo burinaya xaqiiqooyinkii la aqbalay ee ku saabsana in hitler laftigiisu isku dilay madaxtooyadiisa (Führerbunker) sanadkii 1945kii-30kii Abriil. Inta badan aragtiyahani waxay qabaan in Hitler iyo xaaskiisii Eva Braun ay badbaadeen oo inta badan waxaa la sheega in ciidankii iyo taliyayaashii hitler ay dageen qorshe mira-habaabin oo ay ku badbaadinayaan Hitler iyo xaaskiisa, sii aanay gacanta ugu dhigin soofiyeetku, oo waxay ahayd wakhti ciidankii Colki casa ee soofiyeeti soo gaadheen duleedyada magaalada Berlin, adolf hitlerna muu doonahayn in isago oo nool la qabto, waxaana uu ka doorbiday in laba arrin la yeelo, in marka koowaad la soo gubo meydad hore uu dhintay, dambaska meydadkana la soo uruuriyo, iyo tan labaad oo ah in marka ciidanka casi ay soo gaadhaan afka taliska madaxtooyada in loo sheego in Hitler iyo xubno kamid ah qoyskiisa iyo taliyayaashiisi sar-sare ay horaba isku togteen kadibna meydkoodi lagu gubay aqalka dabadiisa (Führerbunker). kadib dabin-habaabineedkani ay naasiyiintu dageen waa laa aaminay, oo ciidankii soofiyeeti way aamineen hadaladi dadyowgii loo xilsaaray inay been abuurkan sameeyaan, hitler, eva braun iyo taliyayaashi naasiguna wey badbaadeen, oo waxaa la sheega inay uu baxsadeen midkood dalka Arjentina ama qaaradda Antaratica. Balse xaqiiqada iyo runnimada aragtiyahani waxaa rumeysan aqoonyahanada qaar, qaar kalo oo kamida taariikhyahanada iyo khubarada cilmiga bulshada iyo dambiyada, waxay aragtidan ku tilmaameen aragtiyo iyo hadalo xaqiiqada taabsiinaya xulufadii jebiyay awooddi mar la arkayga ahayd ee naasigii jarmalka.

Xoghayihi hore ee arrimaha dibadda Mareyknaka Henry Kissinger, oo ahaa diblomaasi calaamad aanan la tiri karin kaga tagay siyaasadda arrimaha dibadda ee Mareykanka isla markaana mar ku guuleystay abaalmarinta nabadda ee Nobel Peace Prize, ayaa geeriyooday isaga oo ay da’diisu aheyd 100 sano jir.

Henry Alfred Kissinger wuxuu dhashay Meey 27, 1923 wuxuuna geeriyooday Noofembar 29, 2023. Henry Kissinger, ayaa ku go’ay hoygiisa oo ku yaalla gobolka Connecticut ee dalkan Maryekanka, sida ay warbaahinta u xaqiijisay Xaruntiisa Latalinta Arrimaha Siyaasadda ee Kissinger Associates.

Wuxuu ahaa siyaasi Mareykan ah, diblomaasi, saynisyahan siyaasadeed, iyo lataliye juquraafiyeed oo u soo shaqeeyay xoghayaha gobolka iyo lataliyaha amniga qaranka Mareykanka ee hoos yimaada maamulada madaxweynayaasha Richard Nixon iyo Gerald Ford.

Henry Alfred Kissinger waxa uu ahaa qaxoonti Yuhuudi ah oo isaga iyo qoyskiisaba waxay ka soo qaxeen Naasigii Jarmalka sannadkii 1938-kii. Maraykanka, waxa uu heer sare ka gaadhay tacliintiisa, waxaanu ka qalin-jabiyay Summa cum laude Harvard College 1950kii. Wuxuu qaatay Master of Arts iyo Doctor of Philosophy ee Jaamacadda Harvard 1951 iyo 1954, siday u kala horreeyaan.

Tan iyo marki uu ka baxay siyaasadda, wuxuu wali door ka ciyaarayay arrimaha siyaasadda iyo bulshada Mareykanka. Wuxuu ka qeybgali jiray kulamada Aqalka Cad, bandhigyada buugaagta iyo isaga oo sidoo kale hortagi jiray guddiyada Sanatka oo uu kala hadli jiray khatarta hubka niyukleerka.

Henry Kissinger waxa uu door muuqda ka ciyaaray siyaasadda arrimaha dibadda ee Maraykanka intii u dhaxaysay 1969 iyo 1977, isaga oo hormuud ka ahaa siyaasaddii détente ee Midowga Soofiyeeti, isaga oo abaabulayay in xidhiidh toos ah lala yeesho Shiinaha, isaga oo ku hawlanaa waxa loo yaqaano diblomaasiyadda shuttle ee Bariga Dhexe si loo soo afjaro dagaalkii Yom Kippur, iyo gorgortanka Heshiiskii Nabadda ee Paris, kaasoo soo afjaray ku lug lahaanshiyaha Mareykanka ee Dagaalkii Vietnam. Ka dib markii uu ka tagay shaqada dawladda Mareykanka, waxa uu aasaasay shirkad Kissinger Associates, oo ah shirkad la-talin-siyaasadeed oo caalami ah. Henry Kissinger wuxuu qoray in ka badan dersin buuggaag oo ku saabsan taariikhda diblomaasiyadeed iyo xiriirka caalamiga ah.

Dhaxalka Henry Kissinger waa mawduuc soo jiidanaya siyaasadda Maraykanka. Waxaa si weyn loogu tixgeliyey aqoonyahannada inuu yahay Xoghaye Wax-ku-ool ah, waxaana lagu dhaleeceeyay inuu indhaha ka qarsado dambiyada dagaal ee ay gaysteen xulafada Mareykanka sababtoo ah taageeradiisa habka waaqiciga ah oo ku aaddan siyaasadda loo yaqaano Realpolitik. (Realpolitik waa hab-siyaasadeed ku salaysan arrimo la taaban karo iyo kuwo maaddi ah. Mabda’animadu ‘Realpolitik’ waa nidaam siyaasadeed oo mudnaanta siiya qiyamka iyo caqiidada gudaha ee waddan leeyahay, sida dhimista faqriga, difaacidda xuquuqul insaanka, ama horumarinta xorriyadda, kuna dadaalaysa in ay ka turjunto qiyamkaas siyaasadda arrimaha dibadda…Xigasho Jaamacadda Ramaas.. sharaxaadda oo dhammeystiran)

Henry A. Kissinger, oo ahaa aqoonyahankii dibloomaasiga isu rogay ee farsameeyay in wadahadal dhexmaro Maraykanka iyo Shiinaha, wuxuu ka xaajooday ka bixitaanka Mareykanka ee Vietnam, wuxuuna adeegsaday dhagar, hammi diblomaasiyaddeed iyo caqli uu dib ugu soo celinayo xiriirkii awoodda Mareykanka ee Midowgii Soofiyeeti markii uu socday dagaalkii qaboobaa, oo mararka qaarkood ku tumanayay qiyamka dimuqraadiga ah si uu sidaas u sameeyo, ayuu yiri David E. Sanger oo jariidada New York u xilsaaran inuu kasoo waramo Aqalka Cad iyo amniga qaranka Mareykanka. Wuxuu waraysi la yeeshay Henry Kissinger marar badan, wuxuuna u safray Yurub, Aasiya iyo Bariga Dhexe si uu Henry Kissinger wax badan ugu qoro.

Henry Kissinger waxaa loo tixgeliyey inuu ahaa xoghayihii ugu awoodda badnaa dagaalkii labaad ee adduunka ka dib, sida uu Mareykanka ku faano ‘waa nin aan xaqiiqada ka fogayn oo dib u habeeyey diblomaasiyadda si ay uga turjunto danaha Maraykanka laakiin taa beddelkeed waxaa lagu dhaleeceeyaa inuu ka tegay qiyamka Maraykanka, gaar ahaan saaxadda xuquuqul insaanka iwm.

Wuxuu lataliye u ahaa illaa 12 madaxweyne ee Mareykanka soo maray – laga soo bilaabo John F. Kennedy ilaa Joseph R. Biden Jr. Wuxuu ahaa aqoonyahan si qoto-dheer u fahamsannaa taariikhda diblomaasiyadda Mareykanka. Wuxuuna geeriyooday xilli xasaasi ah oo taariikhda iyo diblomaasiyadda Maraykanka ah ay marayso meel adag; dagaalka Ukrayn, taageerada Mareykanka ee kala go’a lahayn ee Israa’iil ee xasuuqa shacabka reer Falastiin.

Waxa uu ku biiray Aqalka Cad ee Nixon bishii Janaayo 1969 isaga oo ah la taliyaha amniga qaranka, ka dib markii loo magacaabay xoghayaha dawladda 1973-kii, waxa uu haayay labada jago markii madaxweyne Nixon iscasilay, illaa Madaxweyne Gerald R. Ford.

Henry Kissinger waxa uu kula kulmay Madaxweyne Richard M. Nixon magaalada New York bishii Nofeeember 1972 ka dib markii uu Henry Kissinger ka soo laabtay wadaxaajoodkii uu Paris kula yeeshay gorgortankii Waqooyiga Vietnam, Le Duc Tho, xilligii dagaalkii Vietnam. Sawirka..Associated Press

Wada xaajoodyadii qarsoodiga ahaa ee Henry Kissinger uu la yeeshay Shiinaha oo loo yaqaannay Shiinaha Cas ayaa horseeday in madaxweyne Nixon uu ku guuleysto siyaasadda arrimaha dibadda ee ugu caansaneed. Iyadoo loogu talo galay in ay noqoto tallaabo dagaal qabow oo go’doomin ah oo lagu go’doominayo Midowgii Soofiyeeti, waxayna jeexday dariiq loo maro xiriirka ugu qallafsan ee caalamka, kaas oo u dhexeeyay Mareykanka iyo Midowgii Soofiyeeti oo si joogto ah isku khilaafsanaa markii uu soo baxay dagaalkii qaboobaa ee markaas cusbaa.

Muddo tobanaan sano ah waxa uu ahaa codka ugu muhiimsan ee Mareykanka ee maaraynta kor u kaca Shiinaha, iyo caqabadaha dhaqaale, milatari iyo teknoolojiyada ee uu keenay. Wuxuu ahaa Mareykanka kaliya ee la macaamilay hoggaamiye kasta oo Shiinaha ah min Mao ilaa Xi Jinping. Bishii Luulyo, isagoo 100 jir ah, wuxuu la kulmay Xi iyo madax kale oo Shiinees ah oo ku sugan Beijing, halkaas oo uu ula dhaqmayay sidii booqashadii boqortooyada xitaa iyadoo xiriirka Washington uu noqday mid iska soo horjeeda.

Waxa uu u soo jiiday Midowga Soofiyeeti wada hadal loo yaqaan détente, kaas oo horseeday heshiisyadii ugu horreeyay ee lagu xakameynayo hubka nukliyeerka ee u dhexeeya labada waddan. Diblomaasiyaddiisii basaasnimo, waxa uu Moscow ka saaray mawqifkii ay ku lahayd awoodda weyn ee Bariga Dhexe, laakiin waxa uu ku guuldarraystay in uu nabad ballaadhan ka sameeyo gobolkaas.

Qaabaynta taageerada Mareykanka ee Israa’iil

Henry Kissinger waxa uu door muhiim ah ka qaatay xoojinta xidhiidhka ka dhexeeya Maraykanka iyo Israa’iil, taas oo ku khasabtay siyaasadda arrimaha dibadda ee Maraykanka in ay u janjeerto dhinaca dawladda Sahyuuniyadda. Maraykanku waxa uu xulafo weyn u noqday Israa’iil markii uu ka hoos shaqeeyay maamulladii Richard Nixon iyo Gerald Ford.

Intii lagu guda jiray dagaalkii Carabta iyo Israa’iil ee 1973, kaas oo ay ku dhinteen in ka badan 20,000 oo Carab ah iyo ku dhawaad 2,500 oo Israa’iil ah, Henry Kissinger wuxuu arkay in Israa’iil ay hubaysay si ay uga hortagto “guul Carabta ah”.

Damaciisa dagaalka kicinaya wuxuu arkay in Maraykanku uu si degdeg ah gargaar millatari u fidinayo Israa’iil intii lagu jiray dagaalka isagoo dib u celinaya guulihii hore ee ciidammada Masar iyo Suuriya. Henry Kissinger waxa uu dabada ka riixayay siyaasad Maraykan ah oo ” ilaalinaysa dhammaan danihiisa Bariga Dhexe” taas oo “badbaadada iyo wanaagga Israa’iil” ay tahay ta keliya.

Henry Kissinger waxa kale oo uu hubiyay in Maraykanku aanu xidhiidh la samayn ururka xoraynta falastiiniyiinta – oo uu markaas madax ka ahaa Yaasir Carafaat.

Go’doominta Falastiiniyiinta

Henry Kissinger waxa uu damcay in uu go’doomiyo falastiiniyiinta si uu ugu hiiliyo Israa’iil. 1975, waxa uu la saxeexday “heshiis isfaham” Israa’iiliyiinta kaas oo xaqiijinayay in Maraykanku aanu aqoonsanayn ama aanu wadahadal la yeelan PLO ilaa dhaqdhaqaaqa falastiiniyiinta aqoonsan Israa’iil “xaqa jiritaanka dowlad Israa’iil”.

Doorkii uu ku lahaa heshiiskii Camp David ee muranka dhaliyay, oo la saxiixay 1978-kii ayaa sidoo kale hagar daamiyey isaga oo dhinac ka eegaya Falastiiniyiinta. Heshiiskan ayaa waxaa wada saxiixday Madaxweynihii Masar ee xilligaas Anwar Sadat iyo Ra’iisul Wasaarihii Israa’iil Menachem Begin, taasoo keentay in Masar ay noqoto dalkii ugu horreeyay ee Carbeed ee si rasmi ah u aqoonsata Israa’iil.

Dhaleeceynta ugu weyn ee heshiiska Camp David waxay ahayd maqnaanshaha ku lug lahaanshaha tooska ah ee Falastiiniyiinta ee wada xaajoodka. Gumeysiga Israa’iil iyo qadiyadda aayo-ka-talinta Falastiin ayaan heshiiska lagu soo hadal qaadin. Dad badan ayaa heshiiska u arkay nooc ka mid ah “ka iibinta” rabitaanka qarannimada Falastiin ee dawladnimo.

Siyaasadda arrimaha dibadda ee Maraykanku 1975kii sida hadda oo kale, waxa ay doonaysay in ay sare u qaaddo awoodda istaraatiijiyadeed ee Israa’iil ee gobolka, xoojinta maamullada Carabta ee saaxiibka ah, iyo go’doominta iyo wiiqida qadiyadda Falastiin.

Qolalka fadhiga waxaa goglan furshaan iyo barkimooyin debecsan, halkaas ayaana hurdo iyo soojeedba lagu danaystaa. Dhawr nin oo isyaqaan ayaa joogto ku ah, laakiin dumarka maalin maalin ayaa loo beddelaa. Ta keliya ee ku raagtay waa Raxmo-Yarey oo adeegto ku magacaaban si walba se looga muraadsaday.

Fillada cad macaamiishu rag iyo dumarba aad ayay u jecel yihiin. Waxaana u badan rag ka tirsan xafiiska Villada ee maamulka Madaxweyne Xassan Sheekh Maxamuud. Waa guriga mooshinada lala damacsan yahay madaxweyne Xassan iyo ra’isul wasaarada Xamse loogu hortago. Waxay ku dhex taal xaafad u dhow xafiiska loogu arrimiyo dalka, ahna meel deggan kana durugsan indhaha foqorada ee xaasidka ah ee maamulka neceb. Waxay ula baxeen Fillo Adduun. Fureheeda dhawr nin oo isku kalsoon baa haysta. Waa lagu wada danaystaa laguna ka la danaystaa. Kharashka tumashada la isku ma riixriixo ee hadba ninka ay gacantiisu jeebka u horrayso ayaa bixiya. Khamri, qaad, heeso, cunto iyo galmo ayaa lagaga haqab la yahay. Dumarka meesha lagu quutaa waxay u badan yihiin gabdho aad u yaryar oo dhaylo loola baxay oo faqrigu ka hiiliyay. Waxay sheegtaan rag Ilaahay wax siiyay, balaayo ayaa se wax siisay.

Gabdhaha qaarkood ee Fillada cad yimaada waa kuwa jirkooda ku bedeshay shaqo inay xafiisyada dowladda ee maamulka ka helaan daruuftana ay ka hiilisey. Fillo Adduun waxaa ku meegaaran derbi saddex mitir dhulka ka kacsan, waxayna lee dahay beer qurux badan oo dhir, doog iyo ubax ah. Ganjeelo cas oo bir ah ayaa laga soo galaa, dabadeed wadiiqo jay ah la raacaa ilaa albaabka looxa ah ee guriga la gaadho. Wuxuu ka kooban yahay kijo weyn, laba musqulood oo qubays leh, fadhi weyn, qol cunto iyo shan qol oo kale.

Raxmo waxay ugu dambaysay gabdho badan oo adeegto ka soo noqday Filla Adduun, kuwaas oo ay mid waliba maalmo yar gudahood shaqada ka cararaan. Dhammaan waxay ka argaggaxeen xayodarrada meesha ka socota, iyo isla markaas ragga aan xishoodka aqoon ee Cabdulle iyo Qorane ugu horreeyo, kuwaas oo inta ay kijada ugu galaan kor iyo hoos meesha ay gacantoodu gaadhi kartaba gaadhsiiya, wax aanay u soo shaqo teginna ka qalqaashada. La ma tirin karo inta gabdhood ee sababtaas shaqada kaga tagtay. Laakiin Raxmo waa ay ugu miskiinsanayd ama ugu dulqaad badnayd.

Da’deedu waxay ahayd toddoba iyo toban jir, laakiin ka ma ay dheerayn mitir iyo afartan, culayskeeduna afartan wuu ka hooseeyay. Waxay ku dhalatay Afgooye, waxayna kasoo jeedaa qabiilada lagu sheego .5 (4.5 qabiilada laga tirada badan yahay oo dowladnimada soomaaliya xaqirtay) waxay kas iyada oo sagaal jir ah markii ay hooyadeed dhimatay ayuu aabbaheed Xamar ku guursaday naag kale oo Raxmo aad ugu darrayd. Nolol silic leh oo guriga aabbaheed ee aan laga jeclayn iyo ka habaryarteed ee faqiirka ah u dhaxaysa ayay ku soo kortay. Weligeed dugsi ma ay dhigan, iyada oo kow iyo toban jir ah ayayna markii ugu horreysay adeegto noqotay taas oo ay habaryarteed u soo heshay. Markaa ka dib dad ka la duwan ayay xirfaddaa ugu soo adeegtay, kuwaas oo ay qaarkood ka soo martay waayo’aragnimo xun.

Qurux lagu ammaano ma leh, laakiin dadkeeda waa ay iskaga dhex jirtaa. Gaabnaanta iyo lafo yaraanta dartood jeer wejigeeda la arko waxay u eg tahay ilmo yar. Waxay nolosha kaga riyootaa oo keliya nin jeclaada oo guursada kana saara adeegtonimada. Laakiin nin gol qabateeya mooyee mid guur ka la hadla waxaa ka jiray oday lixdan jir ah, kaas oo ay qoyskiisa beri adeegto u ahayd. Isagana shaqadiiba waa ay uga carartay iyada oo leh: “Duqaan quxuubka ah fiiri! Aniga qof oo isnacday maas ii malaynaa?”

Guriga waxa ka dhaca iyo dadka isku roorsada iyadu ma jecla laakiin dan ka ma gasho. Iyada oo heeso hindi ah iyo kuwo banaadiri ah marba mid qaadaysa ayay shaqadeeda si daacad ah u gudataa, taas oo ka kooban cunto kariska, nadaafadda iyo u adeegga dadka halkaa ku laacdama. Habeenka ay shaqada ku daahdo ama aad u daallan tahay waxay isaga hoyataa qolkaa kijada ku xiga oo ay kuwii iyada ka horreeyayna seexan jireen. Hawsha gurigu ha iska dhib badnaato, jawigana ha ku diiqadooto, laakiin dhaqaale ahaan raalli ayay ka tahay oo mushaharkeedu adeegto ku ma xuma, dadka guriga ku tuntana dhacdhac ayay ka heshaa. Iyaguna Raxmo-Yarey ayay u la baxeen oo waxay ku jecel yihiin daacadnimada iyo dhego nugaylka.

Maanta martidu waa ay badnayd, hawshuna waa ay cuslayd. Saqdhexe ayay Raxmo iyada oo aan daal isqaadi karin furaashkii qolkeeda dhulka yaallay isku tuurtay. Iyada oo aan dhinaceedu gogosha gaadhin ayay gama’day. Laakiin dadkii iyagu weli waa ay bulaamayaan oo cawayskooda fari ka ma qodna. Goor dambe iyada oo hurdo mayd uga dhow, ilayskuna u dansan yahay, ayay ku toostay gacmo waaweyn oo jidhkeedii yaraa dhan walba u xulaya, timo qodxo la moodo oo dhabanka ka mudmudaya iyo neef ay sigaar iyo khamri ka buuxaan.

“Yaa waaye?… Yaa waaye?…” ayay ku qaylisay iyada oo argaggaxsan.
“Usuus! Raxmo, waa Qorane ee aamus!”

“Adiga ma waalatay, Qorane? I dhaaf, i dhaaf, iga kac aniga gurigaaga haddaan kaaga baxaaye…”

“Ramxo, miskiinnimada iska daa, kaniba waa gurigaagii ee xaggee baad ka aadaysaa”, ayuu ku yidhi, isaga oo isla markaa yartii sidii libaax sagaaro qabtay laabta gashaday dharkii yaraana midba dhan uga tuuray.

“I dhaaf aniga, i sii daa aan ku dhahay. Iga kac! Waa i xoogee miyaa? Alla aaboow!…”

Iyada oo sidaas u cataabaysa ayuu ka dan dhammaystay. Kuwii kale markaas waa ay wada hurdeen, haddii se ay qaylada iyo baroorta Raxmo ku toosi lahaayeen sakhrad iyo qaaddiro ayay la daateen oo dadka xabaalaha ku jira ka ma duwana.
Markaa ka dib wuxuu bilaabay in uu maslaxo oo ku yidhaahdo: “Raxmo, maxaad la ooyaysaa, wax naag lagu sameeyo wax ka badan miyaan kugu sameeyay? Waan ku jecel ahay, haddii aad rabtidna waan ku aroosaa, gurigan aad ka shaqaysana adiga ayaa yeelanaya.”

“Arooskaagana ma rabee i dhaaf aniga”, ayay tidhi oo sii ooyday. Raxmo-Yarey caawa ayaandarro u dhimani ma jirto. Nolosheeda wax qiimo u leh oo ay ilaashato waxaa ka jiray gabadhnimadeeda oo ay aad ugu soo faro adaygtay, cadaw badanna ka soo badbaadisay, tiina waa taa caawa balaayo hurdada ku miratay. Habaryarteed iyo aabbaheed haddii ay u dacwooto maxay u qaban karaan? Muraayada yar ee ka burburtay miyaa ay u soo kabkabi karaan? Dawlad loo dacwoodaa ma jirtaa? Oo dawlad aan Negeeye ahaynba ma iyadaa taqaan. Ilaahayoow aniga sidee yeelaa? ayay ku calaacalaysaa. In ay mustaqbal la’aan tahay, cid wax dambe ku falaysaana jirin, ayay hubtaa. Qalanjadii hindiga ahayd ee webiga isku ridday ayay soo xasuusatay. Anigana in webi isku rida waaye, nolol maa ii hartay? ayay ku fekeraysaa.

Aroortii xigtay dadkii qolka cuntada u soo quraac doontay waa ay ku hungoobeen. Raxmo-Yarey sidii xalay ayay sariirta uga ooyaysaa. Qorane ayaa iyada oo halkii duuban u soo galay, oo inta uu sariirta dacal kaga fadhiistay mar kale sabaalin u galay.

“Raxmo, sidaas ayaad ii neceb tahay miyaa? Qoftaadii jacaylkeedu iga batay, ee aan rabay in aan arooso, ee aan iyada darteed naagihii kale oo dhan u la hadli waayay, miyaa sidaas ii neceb?”

“Jeceelkaagana ma aqaane ammaan lee aan kaa helo. Jeceel ku lahaa! Xoog maa jeceel eh?”

“Raalli ahow, Raxmo. Ii sheeg abbaayo wax aan kuu qabto. Maxaan kuu soo gadaa? Waxaad rabto maanta afkaaga ka sheego.”

“Waxaan kaa rabo ma leh ee mar leh ammaan i sii.”

“Bes waaye, anigaa haddaba wax fiican kuu soo gadaya oo kaaga farxinaya, naag aan adiga ahayna ma guursanayo. Okeey?”

Maalintaas gelinkii dambe markii uu Qorane guriga ku soo noqday Raxmo-Yarey geed beerta ku yaal ayay hooskiisa fadhiday oo dhabanka iyo gacanta isku haysay. Taa wuu ku farxay, waayo awal wuxuu ka baqayay in ay aabbaheed iyo habaryarteed u cararto oo fadeexadayso. Maxay carartaa in ay nooshahayba ma iyadaa isu haysata. Wuxuu mar kale bilaabay in uu maslaxo, wuxuuna siiyay

iskujoog uu u soo iibiyay oo ka kooban garbosaar, guntiino iyo kabo.

Cabbaar kale ayuuna sii maslaxay.

“Wax ma ku warsan karaa?” ayay goor dambe u tidhi si lamafilaan ah.
“Haa, waad i warsan kartaa.”
“Waa ku aroosaa ma dhihinoo?”
“Haa, i ma rumaysnid miyaa?”
“Shimee hee?”

“Marka aan hawlo iga ka la daadsan isku hagaajisto.” “Habaryartay Iisho ma u sheegi karaa?”

“Raxmo, adiga maxaad dabbaal isaga dhegee? Dadka aan gabadhooda guursanayo in aan anigu u tago oo lacag u geeyo oo wayddiisto ma ahoo? Marka aan diyaar noqdo aniga ayaa si sharaf leh ugu tegaya ee adigu cidna ha la soo qaadin, yaa?”

“Gabarnimadeeydii adaa ku dheeshay, nin kale oo sidan igu rabana ma leh, ee waa ku aamminaa, yaa?”
“Bes waaye, i aammin, boqolkiiba boqol.”

Weli beerta ayay joogeene inta uu laabta ku qaatay ayuu sariirta qolkiisa la tegay, oo isaga oo in uu ninkeedii yahay ku sasabaya ka haqab beelay.

Maalintaas ka dib sidii ay xaas u tahay ayuu marka uu doono ku jimicsan jiray. Iyaduna far ma dhaqaajiso oo haddii ay diidi lahayd waxay ka baqday guurkii uu u ballan qaaday in uu kaga baxo. Ma ku rabee bax haddii i dhaho intee aadaa? Qof oon gabar eheen yaa rabo? Maya, ma ku dhahaayo. Ilaahoow ha i ceebeen! ayay mar kasta ku fekertaa. Sidaas ayay rajo ku nool u ahayd, markaa ka dibna shaqada guriga adeegto ahaan u ma gudato ee gurigeedii ayay ka dhigtay.

Qaybta ay jimanku ku xeroodaan in ay shaqo u tagto mooyee wax kale ku ma darsato, marka ay wax geynaysana albaabka ayay garaacdaa oo ka dhiibtaa. Wax walba se waa ay la socotaa oo marar badan ayay indhaheedu la kulmeen rag iyo dumar candhooyin qaawan isla dhex fadhiya oo Negeeye ka mid yahay, dabadeed yaxyax dib u la carartay.

Waa ay ka masayrtaa naagaha uu Negeeye wadwado, marka ay isaga ka la hadashana sidii qof dhaandhaamad ah ayuu ugu sheegaa in ay wada qayilaan keliya ee aan wax kale ka dhexayn. Iyadu runta waa ay og tahay ee in ay ku qayliso ama canaanato ayaanay ku dhicin. In uu ku xanaaqo dabadeed guriga ka eryo guurkana kaga baxo ayaa wax walba kaga daran.

Waa ay la yaabban tahay dadkan aan isqabin ee habeen iyo maalin sidaas isu dhex fadhiya. Dadkaan yaab waaye! Noloshooda dhan saan miyaa? Dad oo waaweyn waayee ma isku sheexaanoo? Jaad leh cunoowyiin, beesadooda wax kale ma ku gataanoo? Heesahooda dhanna af baadiye waaye oo wax ma laga fahmooyo. Kan oo Cabdulle la dhahaayo aaba iigu daran. Faras aa tahay ku ma lahoo! Faras Alle kaa dhig, ree baadiye waaxid! Qof dhan oo bani’aadan eh aas faras ku sheegaa! Waxay ujeeddaa Cabdulle oo isaga oo doonaya in uu ammaano maalin ku yidhi: “Waxaad tahay faras.”

Qorane marmar ayuu Raxmo isku maaweeliyaa ama marka aanu wax dhaamo haysan ayuu naf ka dhigtaa ee macne kale uguma fadhido. Laakiin iyadu waa ay isu dhiibtay oo marka uu waqtigu sii durkaba rajada guurka ayaa u soo durkaysa. Maalin iyada oo qado karinaysa ayay madax wareer iska dareentay, haddana yalaalugo, ka dib hunqaaco ka wareegtay. Waxay yeelatay uur. Iyada oo welwel iyo baqdin la kurbanaysa, dhanka kalena rajaynaysa xaaladda cusubi in ay guurka u soo dedejiso, ayay arrinta Negeeye u sheegtay. Isaguna shiddaba isma uu gelin ee wuxuu bishaaro uga dhigay:

“Waxba ma aha, berri ayaan dhakhtar kuu geynayaa oo lagaa soo tuurayaa.”

“Lagaa soo tuuraa? Maxaa jira, ilmaheennii maa hinoo maxaan isaga tuureeynaa? Hore lee maan iska aroosno?”

“Maya, Raxmo, hadhow labaatan ilmood haddii aad rabtid dhal, laakiin hadda inaga dhaaf. In aan diyaar garoobo oo aroos fiican oo la isu sheego inoo dhigo ayaan rabaa.” “Bes waaye, waa ku aamminaa.”

Subax subaxyaasha kamid ah ayay Raxmo-yarey soo gashay shaqadeedii Fillo Adduun oo ay ku horreysay markii ay ganjeelada garaacday waxaa ka furay laba nin oo aanay weligeed hore u arag. Waxay malaysay in ay yihiin madaxdii uu Qorane xalay sheegayay ama waardiyahoodii.

“Haye, yaad rabtay?” ayay wayddiiyeen.

“Guriganaan degganahee, Qorane weli madaxdii maas la joogto?”

“Madax maxay ah?”

“Qorane ma joogoo?”

“Qorane ma joogo, gurigana waa laga gataye, adigu tumaad tahay?”
“Waa laga gatay? Yaa ka gatayna? Isagii aaway?”

“Annaga ayaa ka gadannay, isaguna meel uu jiro ma naqaane, adigu tumaad tahay?”

Raxmo in kasta oo xaaladda loo sharxay haddana waa ay fahmi wayday. Habeenkii ay gabadhnimadeeda wayday si aan ka yarayn ayay u naxday. Markaas ayay isku soo daysay gurigan Cabdulle oo ay taqaannay. Isaga oo sidii sariirta u daadsan ayay wayddiisay:

“Cabdulle, abboo Qorane ma aragtay?” “Qorane ma arage, waan jirranahaye iga bax.” “Gurigii waas gadaa la dhehee run miyaa?” “War u ma hayo.”

“Afkana maxaa kaaga dhacay? As maa isdagaasheen?”
“Isaga ayaanu isdagaallay, haddii aad aragtidna xabbad baan ku dhufanayaa ee u sheeg.”

Hadalkaas wuxuu uga dan lahaa in aanay Raxmo mar dambe ku soo noqon oo Qorane wayddiin, iyadu se waa ay rumaysatay oo iskaga tagtay. Dhawr cisho ayay ku qaadatay in ay fahamto xiriirkii iyada iyo Qorane in uu ahaa ruwaayad ay iyada qudheedu qalanjo ayaandaran ka ahayd. Waxay ka fekertay in ay Afgooye aaddo oo Webi Shabeelle isku riddo, sidii ay hindiyaddii filinka ka aragtay.

____

Sheekadan waxaa laga soo dhan-balay buugga Aanadii Nageeye ee uu qoray Ibraahin Yuusuf Axmed Hawd sheekadani inay xittaa waaqiga maanta ee dalkeena ay taabanayso, horeyna dhowr gabdhood oo aan aqaano ayaa iigaga sheekeyey waxyaabaha ay kala kulmeen wasaaradaha dowladda iyagoo shaqo raadis ah.

Waxaa laga yabaa inaad horey u maqashay gabdho badan oo shaqo u raadsaday xafiisyada dowladdaha lagu soo dhiso 4.5 ay la kulmaan xaalado murugo leh, in haddii ay doonayan shaqo ay ku doorsadan jirkooda, xildhibaankaaga waa kee iwm. Waa midka mid ah arrimaha muragada leh ee dalka ka jira, laakiin yaa iswaydiiyey maxaa laga qaban karaa?

Fillada cad macaamiishu rag iyo dumarba aad ayay u jecel yihiin. Waxaana u badan rag ka tirsan xafiiska Villada ee maamulka Madaxweyne Xassan Sheekh Maxamuud. Waa guriga mooshinada lala damacsan yahay madaxweyne Xassan iyo ra’isul wasaarada Xamse loogu hortago. Waxay ku dhex taal xaafad u dhow xafiiska loogu arrimiyo dalka, ahna meel deggan kana durugsan indhaha foqorada ee xaasidka ah ee maamulka neceb. Waxay ula baxeen Fillo Adduun. Fureheeda dhawr nin oo isku kalsoon baa haysta. Waa lagu wada danaystaa laguna ka la danaystaa. Kharashka tumashada la isku ma riixriixo ee hadba ninka ay gacantiisu jeebka u horrayso ayaa bixiya. Khamri, qaad, heeso, cunto iyo galmo ayaa lagaga haqab la yahay. Dumarka meesha lagu quutaa waxay u badan yihiin gabdho aad u yaryar oo dhaylo loola baxay oo faqrigu ka hiiliyay. Waxay sheegtaan rag Ilaahay wax siiyay, balaayo ayaa se wax siisay.

Gabdhaha qaarkood ee Fillada cad yimaada waa kuwa jirkooda ku bedeshay shaqo inay xafiisyada dowladda ee maamulka ka helaan daruuftana ay ka hiilisey. Fillo Adduun waxaa ku meegaaran derbi saddex mitir dhulka ka kacsan, waxayna lee dahay beer qurux badan oo dhir, doog iyo ubax ah. Ganjeelo cas oo bir ah ayaa laga soo galaa, dabadeed wadiiqo jay ah la raacaa ilaa albaabka looxa ah ee guriga la gaadho. Wuxuu ka kooban yahay kijo weyn, laba musqulood oo qubays leh, fadhi weyn, qol cunto iyo shan qol oo kale.

Qolalka fadhiga waxaa goglan furshaan iyo barkimooyin debecsan, halkaas ayaana hurdo iyo soojeedba lagu danaystaa. Dhawr nin oo isyaqaan ayaa joogto ku ah, laakiin dumarka maalin maalin ayaa loo beddelaa. Ta keliya ee ku raagtay waa Raxmo-Yarey oo adeegto ku magacaaban si walba se looga muraadsaday.

Filladaas ayaa waxii bad ka soo dega iyo waxii barri ka soo baxaba la isugu keenaa laguna burburiyaa. Qofkii raba in uu waasho qaboojiyaha iyo miisaskaba khamri baa uga buuxa, qofkii raba in uu marqaamo marduufyo dhaylo ah baa mafrishka daadsan, qofkii gaajo yar dareemana kijada ayaa heegan loogu yahay. Maxaa loo lee yahay dalku waa sabool? Waa dad baas oo dhanka xun uun wax ka arka. Inta bakhtiyaysaba la arag ee inta dheregtay maa la arko? ‘Tareenka dhinacaaga ka raac’.

Qaadkii MW Farmaajo xeray ee Kiinya dib ayaa loo furay, waxaa la burburiyey xubnaha Guddiga Ladagaalanka Musuqmaasuqa, kuwaasi oo la dhisay xiligii madaxweynihii hore ee Maxamed Cabdullaahi Farmaajo, dalka oo dhan waxaa ka jira macluul baahsan laakiin Fillo Adduun waxba ka ma qaaliyoobaan waxbana mamnuuc ka ma noqdaan. Waxii qaaliyooba qiimo kasta waa lagu gataa, waxii sharcigu diidana shaati garbo cas baa loo xidhaa. Balwad baa shidan beesana waa loo hayaa. Waxaa la fuushan yahay mawjad lacag ah oo si xun lagu helo si xunna ku baxda.

Filladaas ayaa maanta oo jimce ah sidii caadiga ahayd firaashan. Goortu waa fiid galabnimo ayaa se la fadhiistay. Xaafadi waxay xaafad ugu wareegtaa waa xasarade dhawrka qol midba xayn baa fadhida xaalkeedu u gooni yahay. Laba laba ayaa la isugu lammaan yahay.

Waa qolal waasac ah, waxaana dhulka si qurux badan u yaal furshaan iyo barkimooyin. Dhexda waxaa qotoma miis yar ballaadhan laakiin dhulka u dhow. Quraarado khamri ka buuxo, miirow badan oo ay caleen muus ku duuban tahay maro cad oo nadiif ahina ku sii duuban tahay, iyo baakado sigaar ah ayaa miiska dul saaran. Waxaa dhinac yaal rikoodh weyn oo Panasonic ah, kaas oo ay luuqdii jacayl calaacalka ahayd ee Cumar Dhuule ka soo burqanayso. Qaad kale ayaa gogosha lagu fadhiyo ku furan oo ay ilaa galabta afarta qof si habsami leh u laan qaadayeen. Cabbitaanka quraaradaha ku dhaansan lagu degdegi maayo waayo duulka meesha lagu hayaa waa hablo yar yar oo habid u baahan.

Gelinkii hore, intii xanafta la isu qabay, sheekada waa la wadaagayay, laakiin goorahan waa la ka la soocmay. Laba waliba waxa ay isku qabaan waa u gooni oo qolka labadiisa gees ayaa barkimooyin buurbuuran lagu ka la lumay. Wiil iska yar dhalinyaro ah oo da’diisa lagu qiyaasay 40 jir oo Jigjiga ka imaaday dad ahaan ay magaaladda Xamar isugu xiggaan RW Xamse Cabdi Barre oo magaciisa lagu sheegay Qorane iyo gabar yar oo iyaduna sidaas aan ilbaxnimada u gaarin ayaa sida muuqata meel fiican ayay u maraysaa oo qosol ayay firixdu ka dhammaatay. Isaga macawis keliya ayaa korkiisa ku hadhay, laakiin iyada weli hugeedu wuu u dhan yahay. Qubays mooyee weligeed si kale dhar iskagama ay wada bixin, wuxuuba ula mid yahay dubkeeda. Maanta ayaa la barayaa dubkeeda iyo dharkeedu in ay ka la laba yihiin. Sidii loo qaawin lahaa ayaa falkeed la hayaa. Faraha afartan-jirkan jirka ah ee marba meel ka xadantaynayaa waxay marsan yihiin fal iyo maddiido aanay iska caabbiyi karin. Labaduba waa nooca loo la baxay dhaylo, ta saaxiibkiis Cabdulle oo asigana madaxweyne Xassan Sh. Maxamuud ay dad isugu dhowyihiin, sida la sheego waxay ku saaxibeen danta qaranka la fadhida ayaa se in kasta oo ay gu keliya weyn tahay gaangistarsan. Durba waa taas miirowgii iyo maaxdii isku muudsatay ee jirjircadka u taal. Tan kale bilawgii aad ayay u didsanayd, welina waa ay fiigsan tahay, laakiin xaalkeedu waa “Qofkii qayrkii loo xiirayoow adiguna soo qoyso”.

“Naa taadan yari, jaad uun baad afka ku haysaaye, ma waxaad tahay ri’dii Afmadow? Bal hoo bakeerigan farxadda la dhididaya dhabannada qabso”, waxaa ku yidhi Qorane.

“Adeer iga dhaaf.”

“Adeer? Ma aniga ayaad adeer igu lee dahay?” “Maxaan ku dhahaa hee?” “Gacaliye i dheh.”

“Haye, gacaliye waxaan weligay ma cabbin ee iga dhaaf.”

“Wax walba mar uun baa la bilaabaaye hoo. Saaxiibtaa waxa qosol ka dhacaya sow maqli maysid?”

“Qosol beele iga tag! Qoftaan waalatay ee maryihii xoortay maa qosol wax ka og?”

“Maryaha farxad bay la tuurtaye, nolol aadan waxba ka ogayn waalli ha ku sheegine, bal horta dhadhami.”

“Iga tag, Ilaahow aanan dhadhamine!”

“Ha iska habaarine bal horta tijaabi. Imisa jir baad tahay?” “Toban iyo shan.”

“Ma toban iyo shan ku dhan? Nin la’aan baad la dhali wayday markaasaad sharoobo ka baqaysaa.”

“Sharoobo? Suntan maa sharoobo eh?”

“Yareey, dawada sun ha ku sheegin!”

“Alla beentaa iiga daran aan habartay dhahay saaxiibtay aan la soo seexanaa.”

“Haddaba sow saaxiibtaa la ma joogtid?”

“Haddii la joogo intee la joogaa? Saaxiibna ma aha ee waxan dhan ayadaa ii keentay. Wiilal fiican aan soo booqanaynnaa ku leheed! Saan maa fiicnaan eh?”

“Wiilasha naga fiicani xaggee bay joogaan? Maxay haystaan?” “Waxaan dhan filin aa ka roon. Wallaahi beeso aan bajaaj ku raaco haddii heesan lahaa cawada inta ma idinla joogi leheen.”

Maxaad u baahan tahay hadda aan kuu keenaa?” “Wax kasta oon rabo ma ii keenee?”

“Haa, wax kasta oo suurtogal ah.”

“Aniga iyo saaxiibtay laba buug ma noo gadee?” “Laba buug oo maxay ah?”

“Sheeko cusub oo la dhaho ‘Jeceelkii jin aa galay’?” iyo buugga “Garaadso Inta Aadan Guursanin”

“Wax yar baad sheegatay. Aniga ayaa jacaylkaa jinku galay idiin iibinaya. Waa ballan. Laakiin dhar badnidaa ma salaad baad ku jirtaa? Kulaylkiisa aan kaa bixiyo ee keen.”

“Alla maya adeer, waan ku tuugaa ii dhaaf.”

“Sow ku ma aan odhan gacaliyahaaga adeer ha ku sheegin? Ma waxaad donaysaa in aan ku furo?”

“In aan ku furo? Oo shimeen isguursannay?”

“Markii aad ii timid. Maba ogid miyaa?”

“Aar kanaa! Haye, shimee i furee?”

“Marka aan doono, imikaba ma ku furaa?”

“Maya, saacaddan xaafaddii ma aadi karo.”

“Haddaba aan dharka kulaylkiisa kaa bixiyee keen, adiguna aniga iga bixi.”

“Meeshanaa?”

“Haa, meeshan. Ma cid aan saaxiibtaa iyo saaxiibkay ahayn baa ina arkaysa? Hadhowna qol kale ayaynnu labadeennu u guuraynnaa. Laakiin bal horta dharka iska fududee.” “Bacdeen qaawanaan maan joogaa?”

“Maya, innaga ayaa isgashanayna.”

“Innaga seen isu gashanaynaa dhar maan nahay?” “Aniga ayaa ku tusaya sida la isu gashado.” “I dhaaf! Dhaaf! I dhaaaaf!”

Cabbaar ayuu xaaraamaha sidaas ugu doocdoociyay oo mar kaftan uga dhigay marna dhab. Wuxuu og yahay haddii uu balwad dhadhansiiyo in ay sidii qof maddiiddaysan agtiisa iyo aqalkiisa oggolaan doonto. Dhallinta da’dan ahina balwadda wax uga nugul oo sida ay wax walba ’ka war doon’ isu leh yihiin ayay af yaxaas galaan. Yartu waxan caawa oo dhan la daba wado, ee saaxiibaddeed jirjircadka u legday ee kaga qosliyay, may tijaabiso? Qorane wuu farxay markii ay goor dambe soo debecday.

“Waa kaa yeelaa, laakiin waxii dhaca ad lee waaye.” “Waxba dhici maayaane intaa isdhaafi.”

“Uf, waxa ur badanaa!”

“Xaggee baad sharoobo udgoon ku aragtay?” “Akh, qaraar badanaa!”

“Carrabka ha geline caadi u kabbo. Haa, sidaas. Ha soo tufin ee liq!”

“Akh, akh, akh! Balaayada qaraar badanaa, armaan ku dhintaa!” “Xaggee baad ku aragtay dawo lagu dhinto? Mar kale kabbo. “Qux, qux, qux!”

“Shifo! Qufacu waa caadiye mar kale kabbo.”

“Alla ceeb badanaa! Cawadaan u darnaa aan aalkolo cabay!”

Miiskii ayuu Qorane tiigsaday oo heestii Youtube-ka ka daarneed ee Cumar Dhuule mid Maamed Mooge ah ku beddelay. Iftiinku wuu gamaarsan yahay, wuxuu se dirqi ku arkay Cabdulle iyo yartiisii oo inta ay cidhifka ugu fog ee qolka isku la durkeen laabta isku haya oo isku juuq daayay. Laba xabbadood oo sigaar ah ayuu soo shiday oo mid isagu nuugay midna inantii dibnaha u geliyay.

“Imika sow maad kululaan? Keen haddaba dharka kaa yareeyee”, ayuu ku yidhi.

“Sug nooh adiga, see waaye! Aaa! Adiga jinni maa qabtaa intee noo qaniinee!”

“Ma dhunkashada ayaad qaniinyo u taqaan?” “Ilkaha maa la isku dhunkadaa?”

“Wax walba waa la isku dhunkadaaye aamus oo adiguna i dhunko.”

“Horta carrabkaaga naga dhaaf. Tartiib nooh adiga, waxaaga xoog waayee!”

“Usuus!”

Ilaa muddo dheer ayaa la durduuranayay, cosobkana la mayracanayay. Goor ay saacaddu tahay kowdii habeennimo ayay baroor gabdheed deriska intii seexatay toosisay intii soo jeeddayna dhego barjaysay. Waa labadii gabdhood oo iyaga oo aan cagaha isku taagi karin carrabkana ceshan karin Fillo Adduun horteeda galgalanaya. Labadii nin oo aan iyaga qudhooda hablaha dhaamin ayaa la legdamaya, marbana derbi ku la dhacaya, oo isku dayaya in

ay guriga ku xereeyaan. Gabdhuhu miyir iyo muruq toonna ma hayaan laakiin waxay diidayaan in ay guriga galaan. Mid baa aad u ooyaysa oo cod daallan ku leh:

“Adeeer… adeer… waaa… ku tuuugaaa… tagsi… isaar… imti… imtixaankii… habartay… waan… ballanqaaday… inaan baaso… faraha iga qaaad…”

Nacnac! Faduushii Filla Adduun soo gelisay ha ka saarto! Meesha ma waxay moodayeen malcaamad Qur’aanka lagu barto?

RW Xamse ina adeerkiis Qorane iyo Cabdulle oo asigana Xassan Sh. Maxamuud dad isugu dhowyihiin waa ay feedho qaawan yihiin, qaarka hoosana laba macawisood oo fadhigii badnaa ku jactaday ayaa kaga duuban. Inta ay habluhu ooyayaan iyaguna waa ay duryamayaan oo waxay diiddan yihiin naagahaa yaryar ee kharashka iyo waqtiga badan ka lumiyay in ay habeenkii oo intii badnayd hadhay guryihii hooyooyinkood isaga hurdo doontaan.

“Fillada ma waxay moodayaan mawlac qofka meel kale waayaa u soo nolol doonto marka uu cokanaadana ka carraabo?” ayuu Qorane ku dooday.

“Denbiga oo dhan adiga ayaa leh, naago yar yar oo casarka soo xareediya cawayskana carrabka ceshan kari waaya wax badan baad aragtaye maxaad ugu oggolaatay in ay soo baxaan?” ayuu Cabdulle saaxiibkii ku hiifay.

“Balaayo ku dhacdaygu goor ay soo baxeenba ma anigaa ogaa.” Dad badan oo deriska ah ayaa meeshii ku soo xoomay. Qorane iyo Cabdulle waxay isku dayeen dhawrkii qof ee ugu soo horreeyay in ay ka la diraan.

“Naga taga! Naga ag dareera! Guryihiinna miyaanu idiinku nimid? Naga qaada shoobbaraha.”

Laakiin marka ay dadku soo bataanba xanaaquna wuu sii badanayay. Cabdulle oo ka yar xariifsan Qorane wuxuu isku dayay arrinta in uu qaboojiyo, oo xataa markii dambe wuxuu oggolaaday haddii ay habluhu diideen in ay guriga ku noqdaan in uu tagsi saaro. Laakiin yartii weli waa ay ooyaysaa, taasina dadkii meesha ku soo ururay ayay kaga xanaajisay, gaar ahaan markii la ogaaday gabdhuhu in ay sakhraansan yihiin isla markaasna imtixaan iyo dugsi u barooranayaan.

“Waa kuwaas kuwa dalka qarribay oo waxa ay nidaam ku sheegeen 4.5 lagu soo doortay dadkana fasahaadiyay. Bal inta ay laala’eg yihiin iyo waxa ay carruurta ku dullaynayaan eega! Dulli Alle idin bad!” waxaa ku haaraamay oday codkiisa xabeebtii hurdada uu ka soo kacay laga garanayo oo go hullaaban.

Intii aanay Qorane iyo Cabdulle hadalka odayga ka jawaabin ayay cay iyo canaan kale sida hogosha ugu hooreen. Dadka Filla Adduun ku tunta iyo deriska aqooni ka ma dhexayso, ismana dhex galaan, xataa isma salaamaan. Laakiin intooda waxay u furan tahay ogi nacayb badan ayay u qabaan.

Dhawr eray oo canaan ah markii la isweydaarsaday ayay xiisaddu cirka isku sii shareertay, Qorane iyo Cabdulle ayaa sida Buurta Carrafa dhagax la huwiyay. Iyaga oo nabarro qaba markii ay gudaha u yaaceen filladii oo dhan ayaa isu dayaantay. Quraaradihii daqaadaha oo dhulka u daadanaya ayaa la maqlay, ganjeeladii ayaa la gilgilay kooxdii gudaha ku jirtayna kabash kabashtii ayaa ka dhammaatay oo marba qol ayay isu dabo yaaceen. Dadka meesha ku jira waxaa ka mid ah Qorane iyo sarkaal kale oo bastoolado ku hubaysan.

“Iska fadhiya, iska fadhiya idinku, bani aadan kibiray aniga ayaa shaqadooda aqaane”, ayuu Qorane martidii u sheegay, nabar dhafoorka kaga dhacay inta uu dhiig ka masaxay ayuu bastooladdii la soo baxay oo cabbaystay.

Inta uu mar kale ganjeeladii furay ayuu dadkii oo dhagax la soo tuban laba xabbadood cagaha u geliyay. Kabtaydii meeday ayaa ka dhacday, iyaga oo orodkii isa sii dul fuulaya ayuuna sii daawaday. Labadii gabdhood ee muranku ka bilawdayna dadkii yaacay ayaa hore u sii jiitay. Habeenkaas ayaa dadkaa masaakiinta ah ugu dambaysay in ay filladaa barakaysan ku soo xad gudbaan. Subaxdiiba waxaa xafiiska Wasaaradda Warfaafinta Soomaaliya, Boostada iyo War-isgaarsiinta sheegtay in xalay goobtaasi Khawaarijta soo weerartay balse aan la xaqiijin karin heybtooda.

__

Anigoo akhrinaayo buugga Aanadii Nageeye ee uu qoray Ibraahin Yuusuf Axmed Hawd ayaan waxaan arkay sheekadani inay xittaa waaqiga maanta ee dalkeena ay taabanayso, horeyna dhowr gabdhood oo aan aqaano ayaa iigaga sheekeyey waxyaabaha ay kala kulmeen wasaaradaha dowladda iyagoo shaqo raadis ah.

Guusha waxaa inta badan lagu qeexaa kartida aad ku gaari karto yoolalkaaga nolosha, wax kasta oo hadafyadaasi ay noqon karaan. Siyaabaha qaarkood, kelmadda ugu wanaagsan ee guusha waxay noqon kartaa guul, ama horumar aad gaartay. Waa safar aad u baahan tahay inaad hesho waxyaabo kaa caawin karro horumarinta xirfadaha iyo agabka aad u baahan tahay si aad u horumarto.

Sababtoo ah yoolalka waa kuwo si gaar ah loo abuuro, dadku sida ay u arkaan guusha way kala duwanaan karaan iyadoo ay ku xiran tahay baahidooda, hadafkooda, iyo xaaladahooda nololleed.

Waxaa jira habab badan oo kala duwan oo loo maro sida aad nolosha ugu guulaysan lahayd, laakiin qaabka ugu fiican ee u shaqaynaysa guushaada waxa ay ku xiran tahay waxa ay guushu adiga kuu tahay iyo aragtida aad ka qabto. Haddii aad u malaynayso in guushaada tahay inaad shaqadaada ku wanaagsanaato ama aad kasbato mushahar sare, waxaad mudnaanta koowaad siin doontaa kor u qaadista yoolalkaaga xirfadeed.

Waxay kala yihiin labo shey oo kala duwan, sida aad u aragto guusha iyo sida lagaa rabo inaad u aragto, waa mid kamid ah halxiraalayaasha ugu adag ee ku horyaallo inta aad dunida joogto.

Waxay kala yihiin labo shey oo kala duwan, sida aad u aragto guusha iyo sida lagaa rabo inaad u aragto, waa mid kamid ah halxiraalayaasha ugu adag ee ku horyaallo inta aad dunida joogto. (Qoys, xiriir jaceyl, tacliin, iyo iwm ayaa ah kamid ah guulaha qaar ee ku horyaallo).

Nooc kastaba ha noqoto guusha aad raadinayso, maxaa kor u qaadi kara fursadaha gaarista guushaada? Waa maxay qaar ka mid ah caadooyinka dadka guuleysta? Ma jirtaa waddo keliya oo sax ah oo lagu guuleysto?

Marwalbo shuruudaha guushu waxay ku xiran tahay macnaha guud ee aad ku qeexi karto. Hal qof ayaa laga yaabaa inuu u tixgeliyo guul waxa uu qof kale u arko inay tahay guuldarro.

Waxaa laga yaabaa inaysan jirin su’aalo isku-dhafan oo dammaanad qaadi kara guushaada. Weli, waxaa jira tallaabooyin aasaasi ah oo aad raaci karto kuwaas oo hagaajin kara fursadahaaga inaad ku guulaysato noloshaada iyo shaqada.

1. Ku dedaal korriimaha maskaxdaada

Cilmi-baaris ay sameysay aqoonyahanka cilmi-nafsiga Carol Dweck ayaa soo jeedinaysa in ay jiraan laba maskaxood oo aasaasi ah oo saameeya sida ay dadku uga fikiraan naftooda iyo kartidooda: maskaxda go’an iyo maskaxda koritaanka. Waxay muujisay in saadaalinta guusha aysan dhib lahayn haddii qof hibo leeyahay iyo in kale. Waxa muhiimka ahi waa in qofku aaminsan yahay in uu guulaysan karo.

Dadka leh maskax go’an waxay aaminsan yihiin in waxyaabaha ay ka mid yihiin naftooda aysan isbeddelayn. Dadka leh maskax go’an waxay aaminsan yihiin in guushu aysan ahayn natiijo shaqo adag lagu gaaro – ee ay tahay in si fudud iyo nasiib lagu gaari karo.

Sababtoo ah waxay aaminsan yihiin in hibada noocaas ahi ay tahay wax ay dadku ku dhasheen, waa dad si fudud uga tanaasula caqabaddaha horyaalla. Waxay joojiyaan hawlaha horyaallo marka arrimuhu si sahal ah ku imaan waayaan sababtoo ah waxay aaminsan yihiin inay ka maqan yihiin xirfadda dhalanteedka ah ee looga baahan yahay inay sare u qaadaan.

Kuwa leh maskax korriin leh, dhanka kale waxay dareemayaan inay bedeli karaan, kori karaan, waxna ku baran karaan dadaal joogta ah. Dadka aaminsan inay awoodaan inay kori karaan waxay u badan tahay inay gaaraan guul. Marka arrimuhu adkaadaan, waxay raadiyaan habab ay ku horumariyaan xirfadahooda oo ay u sii wadaan ka shaqaynta guusha.

2. Rumayso naftaada
Talaabada koowaad ee guushu waa in aad rumaysato naftaada iyo kartidaada aad ku gaari karto hadafyadaada. Haddii aadan adigu aaminsanayn, cid kale ma rumaysna.

3. Deji yoolal aad gaari karto

Dadka guulaysta waxay ogyihiin inay u baahan yihiin inay ku bilaabaan hadafyo la gaaRi karo si ay u gaaRaan hadafka nolosha. Hadafyadani maaha kuwo fudud in la gaaro, laakiin markaad haysato wax aad hiigsanayso, waxaad si fiican u awoodi doontaa inaad hore u socoto oo aad ka gudubto caqabadaha.

4. Bilow ficil

Ha fadhiisan oo kaliya ha sugin inay wax walbo kuu qabsoomaan. Maalin kasta ka shaqeey yoolalkaaga hadaf ee aad leedahay.

5. Xoogga saar tamartaada

Ha isku dayin inaad wax badan samayso hal mar. U fiirso tamartaada waxyaabaha ugu muhiimsan ee kaa caawin doona inaad gaarto yoolalkaaga.

6. Samee xiriir wanaagsan

Xidhiidhku waa lama huraan guusha. La dhis xiriir adag dad ku taageeri kara oo kaa caawin kara inaad gaarto hadafyadaada.

7. Wax ka baro khaladaadkaaga
Qof kastaa wuu qaldamaa. Muhiimadu waa inaad wax ka barato khaladaadkaaga oo aad horay u sii wado halgankaaga.

8. U dabaaldeg guulahaaga

Waqti u qaado si aad ugu dabaaldegto guulahaaga inta aad safarka ku jirto. Tani waxay kaa caawin doontaa inaad isdhiirigeliso oo aad horay u socoto.

9. Ku adkaysta dib u dhaca

Qof kasta waxa uu la kulmaa dib u dhac wakhti ka waqti. Ha ka niyad jabin yoolalkaaga marka arrimuhu adkaadaan. Ku adkayso dib u dhaca oo hore u soco.

10. Naftaada dhiirageli marwalbo

Inaad marwalbo firfircooni lahaato way adag tahay sababtoo ah waxaa kugu heeraarsan bulsho iyo asxaab kala duwan oo adiga ku niyad jebin kara. Qof walba waxa dhexdiisa ku loollama dabeecado badan oo iska soo horjeeda, iskuna liqdaaran oo ay kala doorashadoodu adag tahay haddii aanay ruuxdu noolayn.

Waxaana xaqiiq ah in qofwalbaa inta uu ku nool yahay koonkaan wuxuu ku hammiyaa shey, sheygaas ha yaraado ama ha weynaado. Tusaalle ahaan dad ayaa waxay ku hamminayaan inay helaan guryo qurux badan, lacag badan, iyo shirkado waaweyn. Dadka qaar waxay ku fikirayaan inay helaan qofka ay nolosha ugu jecel yihiin. Shaqsiyaadka qaarkiis waxay ku fikiraan inay noqdaan madaxweyne ama jecel inay qof walba caawiyaan. Dadka qaarkiis ayaa maskaxdooda waxaa ka guuxa kaliya sidii uu u guursani lahaa. Nin baa wuxuu ka fikiraa sidii 5 cunug uu dhalay iyo hooyadooda wax ugu keeni lahaa.

Dhiirogelinta naftaada, sida ugu wanaagsan ee aad ku heli karto dhiirogelin dhammeystiran waa inaad doorato hadaf aad adiga jeceshahay sida inaad wariye noqoto, siyaasi ana barafasoor, dhaqtar iwm. Marka aad u xiisayso waxa aad samaynayso, waxa aad u badantahay in aad guulaysato. Soo hel shay aad xiisaynayso oo qalbigaaga oo dhan ku daba gal.