Dawladihii millateriga ahaa ee saddex dawladood oo Afrikaan ah, kuwaas oo dhammaantood xukunka ka tuuray hoggaamiyeyaashoodii ay reer galbeedku taageersanayeen sannadihii u dambeeyay, waxay ku heshiiyeen inay midba midka kale si gaar ah ama si wadajir ah u caawiyaan, haddii ay dhacdo gardarro dibadda ah ama khatar gudaha ah oo ku wajahan qaranimadooda.

Madaxweynaha ku meel gaarka ah ee Maali, Assimi Goita, ayaa sheegay habbeenimadii Sabtida in uu la saxeexday Axdiga Liptako-Gourma madaxda Burkina Faso iyo Niger, “iyada oo ujeedadu tahay in la dhiso qaab difaac wadareed iyo mid is caawineed.”

“Weerar kasta oo lagu qaado madaxbanaanida dhuleed ee hal ama in ka badan oo qolo qandaraas leh ayaa loo tixgelin doonaa gardaro ka dhan ah dhinacyada kale,” sida ku cad qoraalka cahdiga, sida ay soo xigatay Reuters.

Axdigu waxa uu dhisay Isbahaysi ay ku midaysan yihiin dalalka Saaxil, kaas oo ka kooban saddex waddan oo hore xubin uga ahaa heshiiskii G5 Sahel ee ay Paris taageerto ee Chad iyo Mauritania, kaas oo burburay ka dib afgambi milatari oo isdaba joog ahaa.

Wasiirka difaaca ee Maali, Cabdoulaye Diop, ayaa sharaxay in “isbahaysigan uu noqon doono isku-dhafka militariga iyo dadaallada dhaqaale ee u dhexeeya saddexda waddan,” iyada oo diiradda la saarayo dagaalka ka dhanka ah argagixisada, gaar ahaan gobolka Liptako-Gourma, halkaas oo xuduudaha saddexdii derisba kulmay.

Maali iyo Burkina Faso ayaa hore u sheegay in weerar kasta oo lagu qaado Niger uu noqon doono “ku dhawaaqid dagaal” iyaga sidoo kale, ka dib markii qaar badan oo ka mid ah dalalka deriska la ah Niger ee ka socda Ururka Dhaqaalaha Galbeedka Afrika (ECOWAS) ay ku hanjabeen inay u diri doonaan ciidamo soo celinaya madaxweynihii xukunka laga tuuray ee Maxamed Bazoum. .

Paris ayaa lagu qasbay in ay ciidamadeeda kala baxdo dalka Maali ka dib markii ay xiisad kala dhaxeysay dowladda militariga sanadkii 2020. Horaantii sanadkan, waxa ay sidoo kale ka baxday Burkina Faso ka dib markii madaxda militariga ee dalkaasi ay ku amreen inay baxaan.

In ka badan 2,000 oo qof ayaa ku dhintay tiro intaas ka badana waa ay ku dhaawacmeen dhulgariir xooggan oo ku dhuftay meel u dhow magaalada taariikhiga ah ee Marrakech ee dalka Morookko.

Dhul gariirkan oo cabirkiisu ahaa 6.8 magnitude ayaa habeenimadii jimcaha waxa uu burburiyay guryo ku yaala tuulooyinka ku teedsan buuraha Atlas, iyo sidoo kale goobo taariikhi ah oo ku yaala gudaha magaalada Marrakech.

Muuqaal fiidiyow ah oo lagu soo bandhigay khadka internetka ee gobolka dhulgariirka ayaa muujinaya dadka oo argagaxsan oo argagaxsan, oo dhex wareegaya waddooyinka mugdiga ah iyada oo ay jiraan daruuro boor ah oo isku dayaya in ay helaan nooc badbaado ah.

Mourad Louksani, oo ah maamulaha huteel ku yaal magaalada Marrakech, ayaa u sheegay Scott Simon oo ka tirsan NPR-ka in uu ku sugnaa gurigiisa isaga iyo caruurtiisa markii uu dhulgariirku dhacay.

Waxa uu sheegay in uu sariirta ku jiro oo uu maqlay dhawaq aan “caadi ahayn”. Waxay dareemeen gurigii oo gariiraya. “Carruurteyda way ooyi jireen…Nasiib wanaag waxaan kasoo baxnay guriga banaankiisa, waxaana kasoo degnay dabaqa dhismaha, waxaana aragnay qof walba oo kasoo baxay guryihii uu degenaa, waxaana kusoo dhamaanay inaan banaanka istaagno…qof walba banaanka ayuu u baxay.”

Sayda Merican, oo ah dalxiise u dhalatay dalka Turkiga, kuna nool London, ayaa ku sugnayd meel bannaanka lagu qaxweeyo oo ku taalla magaalada Marrakech, markii uu dhulgariirku dhacay.

“Waxay ahayd wax laga naxo

Iyada iyo ninkeeda ayaa ku sugnaa garoonka diyaaradaha ee Marrakech tan iyo markii uu dhulgariirka ku dhuftay sababtoo ah aad ayay uga baqeen inay ku laabtaan hoteelkooda.

“Maxaa yeelay waxaan ka nimid Turkiga. Waxaan ku noolayn dhul gariiro hore,” Merican ayaa tiri. “Hagaag, waxaan qabnaa xoogaa dhaawac ah. Taasi waa sababta ay u ahayd wax laga naxo.”

Wasaaradda Arrimaha Gudaha ee Morookko ayaa sheegtay habeenkii Sabtida in ugu yaraan 2,012 qof ay dhinteen, 2,059 kalena ay ku dhaawacmeen, 1,404 ka mid ah ay xaaladoodu liidato.

Shaqaalaha gurmadka ayaa baadigoobaya dad ka badbaaday guri dumay oo ku yaal Moulay Brahim, oo ka tirsan gobolka Al Haouz ee dalka Morookko, Sabtidii kadib dhul gariir. Sawirka waxaa qaaday Fadel Senna/AFP iyada oo loo sii marayo Sawirada Getty.

Samatabbixiyeyaashu waxa ay shaqaynayeen xalay oo dhan balse waxa ay sheegeen in waddooyin badan aan la mari karin, taas oo adkeyd in la gaarsiiyo dadka dhaawaca ah iyo kuwa ku hoos jira burburka ku jira qaar ka mid ah magaalooyinka iyo tuulooyinka fogfog. Korontada ayaa sidoo kale la sheegay inay ka maqan tahay meelo badan oo kamid ah.

Dawladdu waxa ay u dirtay baabuur ay ku raran yihiin gargaar – bustayaal, cunto, sariiro xero iyo kuwo kale – si ay isugu dayaan in ay gaaraan meelaha ay dhibaatadu ka dhacday.

Marrakech, ambalaasyada ayaa ku qeylinayay waddooyinka iyagoo u qaadaya dhaawacyada isbitaallada buux dhaafiyay.

Magaaladii qadiimiga ahayd waxay dib u soo noqotay qarnigii 11-aad oo qaar badan oo ka mid ah dhismaheedii dhagxaanta ahaa iyo dhismaheedii looma dhisin inay iska caabiyaan dhulgariirrada. Masjidka caanka ah ee Qarnigii 12-aad ee Koutoubia ayaa laga yaabaa inuu waxyeelo soo gaaray. Muuqaalo la soo galiyay online-ka ayaa muujinaya minaarada masaajidka dhererkeedu yahay 226 cagood oo gariiraya, iyadoo boorka soo baxayso xagga sare. Derbiyada caanka ah ee cas ee ku hareeraysan magaalada qadiimka ah – oo ah goobta dhaxalka adduunka ee UNESCO – ayaa sidoo kale lagu soo waramayaa inay ku burbureen meelaha qaarkood.

Dadka deegaanka ayaa gabaad ka dhigtay bannaanka fagaare ka dib dhulgariir ka dhacay Marrakech Sabtidii. Fadel Senna/AFP iyada oo loo sii marayo Sawirada Getty

Marrakech waxay soo jiidataa dalxiisayaasha adduunka oo dhan. Dhulgariirka ka dib, qaar ka mid ah dalxiisayaasha ayaa ku biiray safka Morookko ee cisbitaalka Marrakesh oo bixinaya dhiig ku tabaruca si ay u caawiyaan dhaawacyada badan.

Koox askar ah oo ku labisan dharka ciidamada Gabon ayaa ka soo muuqday telefishinka qaranka si ay ugu dhawaaqaan in la baabi’iyay dhammaan hay’adaha dawliga ah iyo in la baajiyay doorashooyinkii lagu muransanaa ee dalka ka socday, kaddib markii hoggaamiyaha muddada dheer Cali Bongo lagu dhawaaqay in uu ku guuleystay tartankii madaxtinimo ee todobaadkii hore.

Gabon, oo ah waddan ku yaal xeebta galbeed ee Afrika, oo ku taal dhulbaraha. Gabon oo hore u gumaysan jirtay Faransiiska, waxay xiriir adag la leedahay Faransiiska iyo luuqadda iyo dhaqanka Faransiiska. Caasimaddu waa Libreville.

Askartu waxay khudbad toos ah ka jeediyeen subaxnimadii Arbacada, iyagoo sheegay inay “difaaci doonaan nabadda iyagoo soo afjaraya nidaamka hadda jira” iyagoo sheeganaya inay ku hadlayaan magaca “Guddiga Kala-guurka iyo Soo Celinta Hay’adaha,” AFP ayaa werisay.

Afhayeen u hadlay kooxda ayaa dhalleeceeyay “mas’uuliyad darrada, maamulka aan la saadaalin karin” ee madaxweyne Ali Bongo, isagoo ku andacoonaya in 14-kii sano ee uu xafiiska joogay ay keentay “isku-duubnida bulshada oo sii xumaaneysa taasoo halis u ah in dalka uu u horseedo fowdo.”

Ka dib ciwaanka, saxafiyiin ka tirsan wakaalada wararka ee AFP ayaa sidoo kale soo sheegay dhawaqa rasaasta ka dhacaysa caasimada Gabon ee Libreville, inkastoo aysan cadeyn in iska hor imaadku uu socday.

Sida laga soo xigtay xarunta doorashooyinka Gabon, Cali Bongo ayaa ku guuleystay doorashadii madaxtinimo ee dhawaan dhacday isagoo helay wax ka yar 64% codadkii la dhiibtay, isagoo ka guuleystay Albert Ondo Ossa oo ahaa ninkii ugu sarreeyay codbixin hal wareeg ah.

Cali Bongo ayaa markii ugu horeysay xukunka la wareegay 2009-kii, wuxuuna la kulmay isku day kale oo militari sanadkii 2019-kii, markaasoo saraakiisha militariga hubaysan ay qafaasheen oo ay ku dhawaaqeen abuurista “Golaha Soo Celinta Qaranka” oo la mid ah si “dimuqraadiyadda loogu soo celiyo Gabon.” Dagaalka ayaa si degdeg ah loo dejiyay waxaana ka dhashay khasaare kooban, hase ahaatee.

Dalka Gabon ee bartamaha Afrika, waxa ku nool dad gaaraya 2.3 milyan oo qof, waxaanu xuduud la wadaagaa Kaameroon, Jamhuuriyadda Koongo iyo Equatorial Guinea. Waxay ahayd gumaysigii Faransiiska ka hor intii aanu xornimada qaadan 1960kii.

Inqilaab milatari ayaa ka dhacay dal kale oo Faransiisku gumaysan jiray, Niger, dabayaaqadii bishii Luulyo. Xaaladda gobolka Galbeedka Afrika ayaa weli ah mid kacsan, iyadoo ururka ECOWAS ee gobolka ay ka fikirayaan faragelin ay Paris taageerto si dib loogu soo celiyo madaxweynihii xilka laga tuuray ee Mohamed Bazoum. Mali iyo Burkina Faso – oo ay militariga sidoo kale la wareegeen awoodda sannadihii la soo dhaafay – waxay wacad ku mareen inay dawladda cusub ee Niger ka difaaci doonaan xoogagga dibadda.

Dalka Gabon

Sida rasmiga ah waxaa loo yaqanaa Jamhuuriyadda Gabonese, waa waddan ku yaal xeebta Atlantic ee Bartamaha Afrika. Waxay ku taal dhulbaraha, waxaa waqooyi galbeed ka xiga Equatorial Guinea, waqooyiga Kaameroon, Jamhuuriyadda Koongo oo bari iyo koonfur ah, iyo Gacanka Guinea oo galbeed ah. Waxay leedahay dhul ku dhow 270,000 kiiloomitir laba jibaaran (100,000 sq mi) waxaana dadkeeda lagu qiyaasaa 2.3 milyan oo qof. Waxaa jira bannaan-xeebeedyo, buuro (buuraha Cristal iyo Chaillu Massif ee bartamaha), iyo savanna bari. Magaalada ugu weyn, iyo sidoo kale caasimadda, waa Libreville.

Gabon dadkii asalka u ahaa waa dadyowga doofaarka. Laga bilaabo qarnigii 14aad, muhaajiriinta Bantu waxay bilaabeen inay degaan aaggaas. Tan iyo markii ay xornimada ka qaateen Faransiiska bishii Agoosto 1960-kii, dalka madaxbannaan ee Gabon wuxuu lahaa saddex madaxweyne. Sagaashameeyadii, waxa ay soo bandhigtay nidaamka xisbiyada badan iyo dastuur dimuqraadi ah oo ujeedadiisu ahayd in la helo hannaan doorasho oo hufan, dib u habaynna lagu sameeyay hay’adaha dawladda qaarkood. Iyadoo taasi jirto, haddana xisbiga Dimuqraadiga Gabon (PDG) ayaa weli ah xisbiga talada haya.

Luuqadda rasmiga ah waa Faransiis. Qowmiyada Bantu waxay ka yihiin qiyaastii 95% dadka dalka, diinta kiristaankana waa diinta ugu baahsan, oo ay haystaan qiyaastii 75% dadweynaha. Iyada oo leh batroolka iyo maalgashiga gaarka ah ee shisheeye, waxay leedahay HDI afaraad ee ugu sarreeya gobolka (ka dib Mauritius, Seychelles iyo Koonfur Afrika) iyo shanaad GDP ee qof kasta (PPP) dhammaan Afrika (ka dib Seychelles, Mauritius, Equatorial Guinea) iyo Botswana).

Dab ayaa qabsaday dhismo shan dabaq ah oo ku yaalla bartamaha magaalada Johannesburg habeenimadii xalay, waxaana ku dhintay tobaneeyo qof tiro intaas ka badanna waa ay ku dhaawacmeen, sida ay sheegeen mas’uuliyiinta magaalada ugu weyn Koonfur Afrika Khamiista.

Wararkii ugu dambeeyay ee laga helayo maamulka deegaanka ayaa sheegaya in dhimashadu ay marayso 73 qof, iyadoo 43 ay ku dhaawacmeen, qaarkoodna laga soo badbaadiyay dhismaha gubanaya. Dadkii ka badbaaday shilka ayaa loo qaaday goobaha caafimaadka ee ku dhow dhow.

Dabdamiska ayaa heegan la galiyay abaare 1.30 subaxnimo xiliga maxaliga ah, Robert Mulaudzi, oo ah afhayeenka maamulka deg dega ah ee magaalada ayaa u sheegay warbaahinta. Dabka ayaa hadda la damiyey.

Mulaudzi ayaa ka digay in tirada dhimashadu ay intaas ka sii badan karto, iyadoo shaqaalaha samatabbixinta ay baarayaan goobta gubtay, dabaq ilaa dabaq.

Sida laga soo xigtay warbaahinta gudaha, dhismaha ayaa markii hore laga tagay, laakiin boqolaal qof ayaa ku noolaa gudaha, taas oo sharraxaysa tirada badan ee khasaaraha.

Sababta keentay dabka ayaa waxaa ku socda baaritaan, iyadoo saraakiisha ay ka gaabsadeen inay la wadaagaan go’aano horudhac ah.

Johannesburg, magaalada, gobolka Gauteng, Koonfur Afrika. Waa caasimadda dhaqaalaha iyo warshadaha ee dalka Koonfur Afrika.

Waa mid ka mid ah kuwa ugu da’da yar magaalooyinka waaweyn ee adduunka, Johannesburg waxaa la aasaasay 1886, ka dib markii laga helay dahab. Magaaladu waxay markii hore ka mid ahayd Transvaal, Afrikaner, ama Boer, oo madax-bannaan, oo markii dambe noqotay mid ka mid ah afarta gobol ee Koonfur Afrika. Maanta magaaladu waa qayb ka mid ah Gauteng (ereyga Sotho oo macnihiisu yahay “Meesha Dahabka”), mid ka mid ah sagaalka gobol ee Koonfur Afrika.

Juqraafiga Johannesburg waxa uu ka tarjumayaa ku dhawaad qarni injineernimada bulshada ee isir ahaan waday oo gaaray heerkii ugu sarreeyey ee hoos yimaada midab-takoorka (macno ahaan “partness”), nidaamka kala-soocidda jinsiyadeed ee Koonfur Afrika laga bilaabo 1948 ilaa 1994. Natiijadu waa magaalo isbarbardhig aan caadi ahayn, muraayado ah iyo dhismooyinka dhaadheer ee birta ah iyo tuulooyinka fetid, ee ay ku yaalaan jaamacado caalami ah oo la aqoonsan yahay balse ay ka jirto aqoon la’aan baahsan, oo aad u badan iyo saboolnimo quus ah.

Dagaal culus oo u dhexeeya ciidamada dowladda Federaalka iyo maleeshiyada Al-shabaab ayaa ka socda deegaanka Cowsweyne oo qiyaastii 20 kiilo mitir u jira degmada Ceel-dheer ee gobolka Galguduud, sida ay VOA u xaqiijiyeen ilo amni oo ku sugan deegaanka.

Wararka ayaa intaas ku daraya in maleeshiyad Al-shabaab ay fariisin ay ciidamada dowaladdu ku leeyihiin deegaankaas ay kusoo weerareen qaraxyo, kadibna labada dhinaca ay iskaga horyimaadeen dagaal fool-ka-fool ah.

Ilaha amniga ayaa intaas ku daray in dagaalka socda ay qeyb ka yihiin duqeymo dhinaca cirka ah. Lama oga khasaaraha ilaa hadda ka dhashay dagaalkan.

Dowladda Soomaaliya weli wax faahfaahin ah kama bixin dagaalkan, iyada oo dhinaca kale dowladaha Soomaaliya ka kaalmeeya dhinaca hawada aysan sidoo kale weli si rasmi ah aysan xaqiijin haddii ay ka qeybgaleen howlgalkan.

Hawlgallada ka dhanka ah Al-shabaab ee ka socda Galmudug ayaa ciidamada dowladda Soomaaliya ay shalay kula wareegay degmada Ceel-buur oo in muddo ah ku jirtay gacanta Al-shabaab.

Kahor Ceelbuur, ciidamada dowladda Soomaaliya ayaa la wareegay tuulada Dac oo qiyaastii 18-kiilo mitir dhanka Koofur Bari ka xigta Ceel-buur.

Maalmihii ugu dambeeyay ciidamada ayaa qabsaday Cosweyn, Wabxo, War Xoolo, Dac iyo tuulooyin kale oo yar yar.

Falanqeeyeyaasha amniga Soomaaliya ayaa qaba in dowladda dhexe iyo taliska ciidamada labadaba laga rabo in ay la yimaadaan qorshe weyn oo muhiim ah, kaas oo ku saabsan sidii loo xaddidi lahaa xogta dagaalka iyo askarta ka qeyb-galeysa intaba, taas oo haddii aysan dhicin wax badan horseedi karta, oo ay ku jirto inay yimaadaan fashil iyo dib u dhac badan.

Dagaalka ka dhanka ah Al-Shabaab oo ay ku jirto dowladda Soomaaliya ayaa maalmaha soo socda geli doona marxalad cusub. Diyaar garow ciidan oo xoog leh ayaa ka jira Gobollada dhexe, gaar ahaan magaalooyinka ku dhow caasimadda Galmudug ee Dhuusamareeb.

Gulufkan cusub ayaa waxa uu ujeedkiisu yahay in Al-Shabaab looga qabsado magaalooyin iyo deegaanno badan oo ay muddo dheer gacanta ku hayeen oo ku yaalla Gobollada Galgaduud iyo Shabeellaha Dhexe, si loo xaqiijiyo in si buuxda dowladda uga taliso dhulka ballaaran ee ku yaalla dacallada bari iyo Koonfur ka xiga Webiga Shabeelle.

Wasiirka Amniga Gudaha Soomaaliya Dr. Maxamed Axmed Sheekh Cali “Doodishe” ayaa madal uu ka hadlayay ka sheegay in gulufkaan cusub “dowladdu u diyaarisay 15 kun oo askari”.

Waxaa intaasi dheer maleeshiyaad qabaa’il oo ciidamadaasi ka taageeraya dagaalka, kuwaas oo lagu soo bandhigayay maalmihii lasoo dhaafay degmooyin ku yaalla gobolka Galgaduud.

Dowladda militariga ee Niger ayaa Jimcihii u qabatay safiirka Faransiiska Sylvain Itte 48 saacadood inuu dalka kaga baxo. Wasaaradda Arrimaha Dibadda ee Niger waxay qiil uga dhigtay go’aanka Itte oo aan ka jawaabin martiqaadkooda kulan iyo “ficillada kale ee Dowladda Faransiiska ka soo horjeeda danaha Niger.”

Cayrinta Safiirka ayaa ku soo beegantay hal bil kadib markii militariga Faransiiska uu hogaaminayay Sarreeye Guuto Abdourahamane Tchiani ay xilka ka tuureen Madaxweyne Maxamed Bazoum. Iyada oo laga jawaabayo, 11 xubnood oo ka tirsan Bulshada Dhaqaalaha Galbeedka Afrika (ECOWAS) waxay cunaqabateeyeen Niger waxayna ku hanjabeen faragelin millatari si “dimuqraadiyadda dib loogu soo celiyo.”

Guinea ayaa diiday inay raacdo cunaqabataynta, halka dalalka deriska ah ee Maali iyo Burkina Faso ay sheegeen inay faragelinta noocaas ah u arki doonaan fal dagaal oo iyaga ka dhan ah. Dabayaaqadii Khamiista, Niger waxay ogolaatay labada dal ee deriska ah inay u yimaadaan difaaceeda haddii ECOWAS ay soo weerarto.

“Saddexda waddan waxay ku heshiiyeen inay midba midka kale siiyo tas-hiilaad ay isaga kaashan karaan arrimaha difaaca iyo ammaanka haddii ay dhacdo weerarro gardarro ah ama weerarro argagaxiso,” ayaa lagu yiri bayaan ay si wadajir ah u soo saareen wasaaraddooda arrimaha dibadda.

Wasiirka arrimaha dibadda Maali Abdoulaye Diop iyo saaxiibkiisa Burkina Faso Olivia Rouamba ayaa sidoo kale cambaareeyay cunaqabateynta “sharci darada ah, iyo mid bini’aadanimada ka baxsan” ee Niger ay ku soo rogeen ECOWAS iyo Midowga Dhaqaalaha iyo Lacagta Galbeedka Afrika (UEMOA).

Omar Alieu Touray, oo ah madaxa guddiga ECOWAS, ayaa AP u sheegay in cunaqabateyntan ay keentay “xasarado dhaqan-dhaqaale oo halis ah” dalka, balse ay “danta dadka Niger.”

ECOWAS ayaa si isdaba joog ah ugu dhawaaqday qorshayaashii ugu dambeeyay ee faragelin milatari, iyadoo ay sii wadato inay wufuud diblomaasiyadeed u dirto Niamey. Maalintii Khamiista, wafdi hoggaamiyeyaal Islaami ah ayaa Niger u diray madaxweynaha Nayjeeriya Bola Tinubu, oo sidoo kale ah guddoomiyaha ururka.

Horraantii usbuucan, Jeneral Tchiani wuxuu soo jeediyay soo jeedin ah in lagu soo laabto xukunka madaniga ah oo qaadan doona “wax aan ka badneyn seddex sano”, laakiin wuxuu uga digay deriska iyo Faransiiska inaysan faragelin arrimaha gudaha ee Niger.

ECOWAS ayaa diiday dalabkaas, iyagoo dalbaday in si degdeg ah dib loogu soo celiyo Bazoum. Touray ayaa u sheegay AP Jimcihii in doorashada millatari ay “wali miiska saaran tahay.”