Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Sallaankii Siyaasadda
Komishankii Doorashooyinka Qaranka waxaan ka mid noqday bishii April 2007. Ujeeddada ugu muhiimsan ee aan u galay Komishanka Qaranka waxay ahayd, waxaan aad u xiisaynayey inaan beddelo jihadii iyo qaabkii ay noloshaydu u habaysnayd. Waxaan go’aansaday inaan ka wareego nidaamkii aan ilaa wakhtigaa u shaqaynayey ee shirkadaha khaaska ah iyo inaan anigu is dhiso, wax-barto, shaqaysto isla markaana aan ku koobnaado horumarrinta naftayda iyo ta qoyskayga oo keliya.
Waxaan u xadhko xidhay inaan u wareego xagga maamulka hay’adaha dawladda aniga oo aaminsanaa in aan dadkayga iyo dalkaygaba wax ku tari karo, isla markaana aan ku soo bandhigi karo kartidayda, aqoontayda iyo awoodaydaba.
Dabcan, marnaba igamay madhnayn damaca, himilada iyo hanka ah inaan wax noqdo ama aan higsado meel qalbigayga ku jirta oo aan doonayo inaan maalin maalmaha ka mid ah gaadho! Hal ku dhigyada aan aadka u jecelahay ee ku celceliyo ayay ahaan jirtay tuducyadan Hadraawi: (Marka aad nin himilada, hilin toosan mariyoo, hir markii la gaadhaba, mid labaad hilaadshoo, haga maatidiisoo, la higsado dhashaa baa, Hooyo lagu xasuustaa).
Komishinka waxaa iiga soo bidhaantay fursad aan Sallaanka Siyaasadda ka kori karo, isla markaana aan cagta ku saari lahaa hilinkii maamulka hay’adaha dawladda oo aan uga sii gudbo hoggaaminta iyo siyaasadda. Markii ay igu dhalatay inaan ka mid noqdo Komishanka Doorashooyinka Qaranka, sidii aan u xaqiijin lahaa ee aan fikirkaygii ugu beddeli lahaa ficil, waxaan fikraddii ula tagay oo aan ka talo-galiyey rag aannu ahayn saaxiibbo aad isugu dhow oo talo-wadaag aannu lahayn.
Go’aankii aan qaatay iyo dareenkii igu jiray xagga siyaasadda wuxuu ku soo beegmay xaalad kala guur ah oo xilligaa curatay. Waxay ahayd markii madaxweynihii hore Mudane Daahir Riyaale Kaahin uu kala diray Komishankii ugu horreeyey ee Doorashooyinka Qaranka. Marxaladdaa cusub ee la galay, waxay sii kobcisay oo ay igu dhiirri-gelisay dareenkii iyo damacii igu jiray ee ahaa inaan ku biiro Komishankii Doorashooyinka Qaranka, madaama ay dufcaddii hore ee Komishanku meesha ka baxeen, aniga oo fursaddaa ka faa’iidaysanaya waxaan markiiba abbaaray xisbiga KULMIYE oo aan taageeri jirey siyaasaddiisa. Ka dibna waxaan abaabulay koox saaxiibbaday ah, waxaanan u soo bandhigay fikirkaygii, waxaanan ku idhi. Nimanyohow waxaan doonayaa inaan galo Komishanka Doorashooyinka Qaranka oo aan qabto Xubinta. Xisbiga Kulmiye ku yeelan doono Komishanka. Aqoontii iyo kartidii aan xilkaa ku gudan lahaana waan leeyahay, sidaa darteed waxaan saaxiibbayaal idinka codsanayaa inaad himiladaydaa igu taageertaan. Raggii aannu saaxiibada ahayn badankoodu si mug iyo miisaanba leh ayay fikirkayga u soo dhoweeyeen waxayna balanqaadeen inay ila ololeeyaan. Maalintii dambe, saaxiibbaday ayaannu israacnay annaga oo gurigiisa ku booqanay guddoomiyihii xisbiga Kulmiye ee berigaa mudane Axmed Silanyo oo aannu aqoon horena isku lahayn, ka dibna waxa aannu u soo ban-dhignay fikirkii aannu ku wada soconnay.
In kasta oo uu fikirkii la dhacay, haddana habeenkaa aannu booqashadu ugu tagnay nama aqbalin waxanan dareensanaa inuu waxoogaa naga gaws-qabsaday, Waqtigaa waxaa ka muuqatay in uu doonayo in uu ka dhigo xubinta Haweenay. Dabadeedna waxaan bilaabay inaan galo olole culus, waxaanan fadhiga ka soo kiciyey rag badan oo haldoor ah, xagga odaygana miisaan ku leh si ay arrinta iila riixaan.
Arrintu si kastaba ha ahaatee, ugu dambayntii waxaan ku guulaystay in guddoomiyihii xisbigu uu ku qanco in aniga la ii magacaabo xubintii Komishanka ee Xisbiga Kulmiye. Run ahaantii waxaanan marnaba illaawi karayn taageeradii ay i siiyeen saaxiibbaday oo rag badan ahaa, gaar ahaan kaalintii uu ku lahaa in aan xilkaa helo nin la yidhaa Jaamac Oday (ninkaas oo markii dambe aannu siyaasadda ku kala leexannay).
Sidoo kale, waxa iyaguna jiray rag badan oo siyaasiin ah oo hal-door ah iyo dhallinyaro badan oo fikirkayga taageeray aadna iila riixay sidii aan xilkaa u heli lahaa, kuwaasoo magacyadooda aanan halkan ku soo koobi karayn, isla markaana aan jecelahay inaan halkan uga mahad-naqo. Waxa kale oo aan jecelahay inaan si gaar ah u xuso nin dhallinyaro ah oo la yidhaahdo Cali-Bikolo oo isaguna tartan ugu jiray jagada Komishanka kaas oo dabaday guddoomiyaha u tagay, laakiin uu Axmed Silanyo dhallinyaradii ku yidhi “anigu Xirsi baan ku qancay, laakiinse bal idinku labadaa nin soo kala reeba”.
Kaddibna aniga iyo saaxiibbaday ayaa Cali-Bikolo si gaar ula kulanay, waxa aannu u soo jeedinnay inuu xilkaa Komishanka iiga hadho, Nasiib wanaag wuu naga aqbalay inuu iiga tanaasulo, dabadeedna labadayadii oo wada soconna oo isu waafaqsan ayaa guddoomiyihii Xisbiga Kulmiye u wada tagnay, sidii buu guddoomiyuhu xilkii iigu magacaabay.
Komishanka Doorashooyinka Qaranku (KDQ) waa hay’ad Dawladeed oo distoori ah oo hawlaheeda ugu muhiimsani ay yihiin inay maamusho, isu-dubbariddo, dhexdhexaadiso, ka garsoorto, isla markaana ay ku dhawaaqdo natiijooyinka ka soo baxa doorashooyinka. Haddaba, sababaha ugu muhiimsan ee aan u cugtay inaan ka mid noqdo KDQ iyo ujeeddooyinka aan ka lahaa waxay ahaayeen:
ü In aan dalkayga iyo dadkayga u qabto shaqo muhiim ah, taas oo ii suurto-gelin karta inaan ku soo baxo taariikhdana ii geli karta, isla markaana aan ku muujin karo kartidayda iyo awooddayda qof ahaaneed.
ü In aan tijaabiyo awoodda iyo kartida aan kaga midho-dhalin karo isla markaana aan guul ka gaadhi karo shaqo kale oo masuuliyad ahaan iyo culays ahaanba ka duwan tii aan hore u qaban jiray.
ü Komishanka Doorashooyinka Qaranku maadaama uu yahay hay’adda laga rabo inay madaxweynaha markaa kursiga ku fadhiya ku tidhaa, marka laga helo: “Mudane madaxweyne doorashadii waa lagaa helay!!” Kii aan kursiga ku fadhiyina ay ku tidhaa: “Mudane, adigaa doorashadii helay ee kursigan ku fadhiiso!!”; KDQ waxaan u arkayey meel aan ku tijaabin karo ama aan ku soo ban-dhigi karo hoggaamintayda, maamulkayga, dhexdhexaadnimadayda, go’aan qaadashadayda, dhiirranaantayda iyo inaan si aan eex lahayn uga garsoori karo Caddaaladda iyo wixii aan u arko inay Xaq tahay.
ü Komishanka Doorashooyinka Qaranku maadaama uu yahay hay’ad qaran oo sharci ah oo ka shaqaysa siyaasadda una shaqaysa siyaasiin, una garnaqaysa siyaasiin; KDQ waxaan u arkayey gole aan guud ahaanba ku fahmi karo oo aan ku baran karo jilayaasha siyaasadda ee uu ka soo bixi doono hoggaamiyihii qaranka, taasina ay ii fududayn doonto in aan la jaan-qaado siyaasadda si aan mustaqbalka isugu diyaariyo hoggaaminta bulshada iyo qarankayga.
Xubnihii cusbaa ee Komishinka Doorashooyinka Qaranka waxaa la soo xulay intii u dhaxaysay Feb-Aug 2007; laakiin, xilligii loogu tala-galay in Komishanka cusub lagu ansixiyo waxa waqtigii ka riday muran u dhexeeyey xukuumaddii talada haysay iyo xisbiga Kulmiye, kaddib markii ay golaha Wakiilladu dib u celiyeen labo xubnood oo ka mid ahaa saddexdii xubnood ee uu madaxweyne Daahir Riyaale soo magacaabay. Taasina waxay sababtay inuu dib u dhaco waqtigii loogu tala-galay in maxkamaddu na dhaariso dabadeedna aannu si rasmi ah shaqada ula wareegno. Arrintu si kastaba ha ahaatee, xubnihii ay wakiilladu ansixin waayeen madaxweyne Daahir Riyaale wuu soo beddelay dabadeedna wuxuu u gudbiyey golaha wakiillada si ay u ansixiyaan xubnihii Komishanka. Waxa xusid mudan, in aqlabiyaddii golaha wakiillada ee berigaa ay haysteen labadii xisbi mucaarid ee KULMIYE iyo UCID; waxaana si weyn looga sii saadaalinayey in ansixinta xubnihii cusbaa ee Komishanka ay ka dhici doonto hirdan xoog leh iyo is-muquunin siyaasadeed. Xubnihii cusbaa ee Komishinka Doorashooyinka waxa la ansixiyay intii u dhaxaysay Jun-Aug 2007. Siduu sharcigu dhigayo, xubin kasta oo ka mid ah Komishanku waxay ku ansaxaysay markay u codeeyaan (41+1 mudane). Markaan dib u yara jalleeco ansixintaydii, anigu waxaan ku baasay cod badan, waxaana ii codeeyey 54 mudane oo ka mid ahaa xubnihii golaha wakiillada ee fadhigii maalintaa ka soo qayb galay.
Ugu dambayntii, 7-dii xubnood ee ka koobnaa Komishanku waxaa la dhaariyay taariikhdu markay ahayd 08-Aug-2007; Shaqadayadiina waxa aannu bilawnay 09-Aug-2007. Waxa xusid mudan in xubnihii uu ka koobnaa Komishankii Doorashooyinka Qaranku ay tiro ahaan xagga xukuumadda u badnaayeen (3 ka mid 7-da xubnood ee K.D.Q madaxweynaha ayaa soo xulayay). Waxa kale oo iyana jirtay xurguf siyaasadeed oo kulul oo u dhaxaysay muxaafidka iyo mucaaridka. Iyadoo ay sidaa tahay oo arrimuhu aanay fududayn, haddana qaddarka iyo gar-gaarka Allah iyo dedaal culus oo aan sameeyey waxaan ku guulaystay inaan noqdo guddoomiye ku-xigeenkii K.D.Q. Xilkaa iyo masuuliyaddaa aan Komishanka ka qabtay waxay ii siyaadisay kalsooni iyo dhiirranaan aan ku gudan karo waajibaadkaygii shaqo, in kastoo ay mar walba i hor yaalleen wer-werkii iyo walaacii aan ka qabay xubnihii igu wehelinayey Komishanka.
Arrintu si kastaba ha ahaatee, magacaabistaydii waxay ku soo beegantay xaalad kala guur ah oo xilligaa taagnayd, waxana jiray caqabado adag oo i hor yaallay kuwaasoo u baahnaa inaan si dhab ah oo xil-kasnimo leh u waajaho. Caqabadahii xilligaa aniga ii muuqday waxa ka mid ahaa:
Waa markii iigu horraysay ee aan qabto masuuliyad qaran iyo xil ummadda oo dhan u dhexeeya, kaasoo sharcigu qaranku uu igu qasbayey inaan u noqdo siidhiwale ama garsoore si cadliya u dhex-dhexaadiya.
Wuxuu ahaa xilli ay sii dhammaanaysay muddo-xileedkii xukuumaddii talada haysay ee madaxweyne Daahir Riyaale. Xaaladda iyo jawiga siyaasadeed ee xilligaa dalka ka jiray waxay ahaayeen kuwo aad u kulul oo sii xoogeeyey loollankii iyo hirdankii siyaasadeed ee u dhexeeyey Xisbiyadii siyaasadda ee dalka ka jiray.
Waxa dalka berigaa ka jiray xisbiyo mucaarid KULMIYE iyo UCID oo aad u awood badnaa, kuwaasoo weliba haystay aqlabiyaddii kuraasta golaha wakiillada (49/82). weliba waxa aad u sii dar-dar iyo awoodba badnaa Xisbiga Kulmiye.
Haddaba, xaaladda iyo jawiga siyaasadeed ee xilligaa dalka ka jiray waxay ahaayeen kuwo lahaa muuqaalka kor ku xusan, kaasoo aad u kakanaa. Wax ka qabashadooduna waxay u baahnayd in daraasaad badan oo qoto dheer lagu sameeyo isla markaana si deggen loo waajaho oo si dhex-dhexaad ah loo dhex galo. Xubnihii cusbaa ee loo magacaabay Komishanka Qaranka ee aan ka midka ahaa, dabcan ma jirin iskuul aannu ka soo baxnay oo lagu barto Komishannimada, waxa aannu ku soconnayna waxay ahayd waayo-aragnimada iyo maan-kaaga la kaasho, iyo in aannu la qabsanno kolba wixii ay noloshu na barto (trial and error). Xubnihii Komishanka waxa hor yaallay hawl aad u culus, xilka iyo masuuliyadda saarraana waxay ahayd inay dhex-dhexaad u noqdaan dhinacyadii ku loollamayey siyaasadda iyo talada dalka, kuwaasoo kala ahaa:
Xukuumaddii talada haysay ee madaxweyne Daahir Riyaale oo ka koobnayd kudlad adag oo isku xidhan oo wasiirro ah iyo xisbi xaakimkii UDUB. Xukuumaddaasi waxay aad xariif ugu ahayd dib-u-dhigista doorashada, waxayna doonaysay inay kursiga ku sii fadhido!!
Dhinaca kalena waxay ahaayeen labadii xisbi mucaarid ee KULMIYE iyo UCID oo run ahaantii aad u awood badnaa oo weliba kaashanayey awood kale oo distoori ah, maadama marka labadoodu la isu daro ay haysteen aqlabiyaddii kuraasida golaha wakiillada.
Ururradii Siyaasadda ee waqtigaa dalka lagaga dhawaaqay waxa ugu dar-dar badnaa urur siyasadedkii QARAN oo ku doodayey in la furo ururrada siyaasadda isla markaana xukuumadda ka dalbaday in ururkooda loo diwaangeliyo. Xilligaa isaga ah, ma jirin ama may dhammays tirnayn shuruucdii oggolaanayey furitaanka ururrada siyaasadda. Xukuumaddii Daahir Riyaale ayaa xidhxidhay madaxdii ugu sarraysay ee urur siyasadedkii QARAN taasina waxay sii kordhisay muruggii siyaasadeed ee dalka ka jiray.
Arrintu si kastaba ha ahaatee, Komishanka waxa lagu magacaabay nidaam iyo shuruuc, sababta ugu muhiimsan ee loo magacaabayna waxay ahayd inay si hab-sami leh oo xilkasnimo leh isugu dubbaridaan waxna uga qabtaan masuuliyadihii uu sharcigu ku waajibiyey. Komishinku wuu cusbaa waxana sugayay hawlo aad u waawayn, jawigii siyaasadda ee xilligaasina waxa ka jiray is-maandhaaf iyo khilaaf ba’an oo u dhaxeeyey golaha wakiillada oo mucaaradku hoggaaminayay iyo golaha fulinta ee xukuumadda oo uu madaxweynuhu hoggaanka u hayay. Sidoo kale, xisbiga mucaaridka ah ee Kulmiye iyo xukuumadda waxa ka dhex jiray muran siyaasadeed ku sii xoogeystey xulista iyo ansixinta xubnihii Komishinka taasina waxay keentay kala fogaansho iyo murug siyaasadeed oo hor leh. Hadal iyo dhammaantii, hawlahii baaxadda lahaa ee K.D.Q sugayeyna waxa ka mid ahaa:
1) Diiwaangelinta Codbixiyayaasha (Voters Registration).
2) Doorashada Dawladaha Hoose (Local Council Election).
3) Doorashada Madaxtooyada (Presidential Election).
4) Ururro Siyaasadeed oo jiray (Political Association).
Isla markii nala dhaariyay, Komishanka waxa u bilaabmay tababar iyo aqoon korodhsi (training) aannu ugu anbabaxnay magaalo madaxda dalka Ethoipia ee Addis-Ababa. Aqoon-korodhsigaa waxa soo qabanqaabisay hay’ad la shaqayn jirtay Komishinka oo la odhan jiray Interpeace, waxaana maalgeliyay safaarada Ingiriiska ee Addisababa. Aqoon korodhsigan waxaa Komishinka kala qayb galay hawlwadeeno iyo masuuliyiin ka kala socday:
Interpeace (Technical Assistant Institution of NEC)
IRI (International Republican Institute)
Donor Steering Committee. (DSC)
Gebgebadii iyo xidhitaankii aqoonkorodhsiga, Safaaradda Ingiriisku ee Addisababa waxay qabanqaabisay xaflad ballaadhan oo ka dhacday safaarada gudaheeda oo Komishinkana lagu marti qaaday isla markaana ay kala soo qayb galeen Safaarado iyo dublamaasiyiin ka kala socday waddamada. EU Commission, Norway, Sweden, Holland, Spain, Greece iyo Poland. Komishinka, Interpeace iyo IRI oo wada socdaa waxay waddamadaa ka codsadeen inay Jamhuuriyadda Somaliland ka caawiyaan hannaanka dimuquraadiyadda.Markii aannu shaqada la wareegnay Su’aashii ugu muhiimsanayd ee na hortaallay loona baahnaa in jawaab loo helo waxay ahayd: Hawlahan ina horyaalla sidee baynu u kala horraysiinaa?
a) Ma diiwaangelinta Codbixiyeyaasha ayaynu horraysiinaa?
b) Ma Doorashada Madaxtooyada ayaynu horraysiinaa?
c) Mise Doorashada Dawladaha Hoose ayaa horraynaysa?
Waxa aannu bilownay in aannu kulamo wada-tashi la yeelanno saddexdii xisbi qaran ee dalka ka jiray (UDUB, UCID iyo KULMIYE) si loo heli karo heshiis qaran oo ku wajahan qaabka iyo wakhtiga la bilaabayo Diiwaangelinta Codbixiyeyaasha iyo Doorashooyinka iyo sidoo kale midka soo horraynaya? (doorashooyin mise diwaangelin?!). Dhinaca kale, wakhtigii Doorashada Dawladaha Hoose iyo tii Madaxtooyada aad buu cidhiidhi u ahaa, sidoo kale waxa iyana jirtay Diwaangelintii Codbixiyeyaasha oo uu sharci ku waajibinayay Komishinka inay fuliyaan. Si kastaba ha ahaatee Komishanku waxay u baahnaayeen inay wakhti badan ku bixiyaan sidii loo samayn lahaa wax heshiis lagu yahay oo komishinku ku dhaqaaqo, maadaama ay xisbiyadu kala taagnaayeen mawqifyo aad u kala fod. Tusaale ahaan:
UCID : Waxaa ka go’nayd in Diiwaangelinta Codbixiyeyaasha la horraysiiyo ka dibna doorashada la galo, waxaana ka muuqatay inay aaminsan yihiin in. Diiwaangelinta lagu dhammayn karo muddo kooban. UCID waxay jeclaysanayeen in labada doorasho ta madaxtooyada la horraysiiyo, ta Dawladaha Hoosena wakhti badan dib loo dhigo. Waxaanay mararka qaarkood ku hanjabeen in UCID aanay doorasho galayn hadii aan marka hore la qaban Diiwaangelinta.
UDUB: Waxay jeclaysanayeen in labada doorashoba dib loo dhigo lana galo Diiwaangelinta Codbixiyeyaasha, waxaana ka muuqatay in Diiwaangelinta xoogga saarayaan, sidoo kale waxay ku adkaysanayeen in labada doorasho ay sidoodii u kala horreeyaan oo marka hore la galo tan Dawladaha Hoose ka dibna la galo ta Madaxtooyada.
KULMIYE: Xisbigii KULMIYE wuxuu ku doodayey in qabashada Doorashooyinku ay tahay muhimadda koowaad ee uu qarankani leeyahay, laakiin diwaangelintu aanay ahayn ujeeddada ugu muhiimsan balse ay tahay jidkii iyo farsamadii lagu xaqiijin lahaa doorashooyinka. KULMIYE waxaa ka go’nayd in la galo doorashada madaxtooyada, Diiwaangelinta iyo Doorashada Dawladaha Hoosana dib loo dhigo. Sidoo kale waxay u arkayeen in diwaangelintu ay wakhti badan u baahan tahay oo ay doorashadu ka muhiimsan tahay.
Ururrada Siyaasadda, Waxay ahayd 05|04|2007 markii magaalada Hargeysa lagaga dhawaaqay Urur siyaasadeed la magac baxay Qaran oo ay hoggaaminayaan siyaasiyiin caan ahaa oo dalka joogay, kuwaas oo ay ka mid ahaayeen, Dr Gaboose iyo Maxamed Xaashi. Waxay ahayd mushkulad mar nala dhalatay iyo culays weyn oo annaga oo curdin ah nagu soo korodhay, waxa aannu ahayn hay’ad ka shaqaysa dimuquraadiyada markaa maanu taageeri karayn in la cabudhiyo, isla markaana sharcigu nooma saamaxayn in aannu u shaqayno, oo shaqadayadu waxay ku koobnayd qabashada doorashada iyo seddexda xisbi ee ururrada ka soo gudba.
KOMISHINKA: Waxaa naga guuxayay in aannu doorasho qabanno balse waxaa jiray faham odhanayey in lacagtii diiwaangelinta gacanta lagu hayo sidoo kale in Beesha Caalamku ay doonayaan in diwaangelin la qabto oo doorashada laga horraysiiyo, balse may jirin cid nagu khasabtay ama culays nagu saartay inaan qabanno diiwaangelinta oo aan ahayn xeerka diiwaangelinta iyo baahida loo qabo doorasho xor iyo xalaal oo qof waliba uu hal cod bixiyo.
Labadii xisbi ee UDUB iyo UCID ayaa isku raacay oo ku adkaystay in Diiwaangelinta Codbixiyeyaasha la soo horraysiiyo. Arrintu si kastaba ha ahaatee, waxa aannu in muddo ah wadnay in aannu dhinac walba dhinacooda ula xaajoono si loo heli karo heshiis iyo is-faham lagu wada qanacsan yahay.
Komishinku waxay bilaabeen shirar is-daba joog ah oo ay la gelayaan xisbiyada qaranka si loo gaadho heshiis qaran oo ku wajahan Diiwaangelinta iyo Doorashooyinka. Waxaa la isku waafaqay in Diiwaangelintii Codbixiyeyaasha la soo horraysiiyo, isla markaana la sameeyo jaan-gooyo-waqti (time frame) taas oo ay ku qeexan tahay waqtiga ay hawl-waliba ku qabsoomayso iyo sida loo soo kala horraysiinayo: In Diiwaangelinta Codbixiyeyaasha la horraysiiyo lana dhameeyo 10-ka Juun 2008. In Doorashada Dawladaha Hoose la galo 1-da July 2008. In Doorashada. Madaxtooyada la galo 31-ka Aug 2008.
Diiwaangelinta Codbixiyayaashu waa shay ay. Somaliland u baahnayd, si ay suurtogal u noqon karto inay dalka ka dhacaan doorashooyin xor ah oo xalaal ah oo qaf kastaa uu codkiisa hal mar uu dhiibto, isla markaana lagaga hor tegi karo in waraaqaha codaynta geed hoostii lala fadhiisto oo lagu soo shubto ama uu qofku codka ku noqnoqdo mar badan. Diiwaangelinta waxaa Komishinka Doorashooyinka Qaranka ku waajibinayay xeerka Diiwaangelinta Codbixiyayaasha ee xeer Lr 37/2007 Qodobka 3aad; kaasoo odhanaya: “Komishanka Doorashooyinka Qaranku isagoo la kaashanaaya Wasaaradda Arrimaha Gudaha waxaa uu dalka
Somaliland ka dhaqangelin doonaa hawsha Diiwaangelinta Codbixiyayaasha.” Waxaa kaloo Diwaangelintu waajibinayey heshiis dhex maray Komishinka iyo saddexda xisbi qaran 12 Oct 2007.
Habeen ka mid ah wakhtigii aan ku hawlanayn diwaan gelinta ayaa waxaa ii yimi nin la yidhaahdo Cumar Jaamac Faarax oo ka mid ah xisbigii UDUB ee talada hayey, waxa aannu ii sheegay in madaxweyne Riyaale i doonayo oo uu iisoo diray, jawiga siyaasadeed ee aan soo sheegay iima saamaxayn, waxaa ii soo magacaabay Kulmiye oo la ii tirinayaa xaggiisa, dabcan waxaan ku khasbanaa in aan ilaaliyo dhexdhexaadnimada, marka horena waxaa iska badnaa tuhunka in dawladdu faraha kula jirto inta badan ee xubnaha Komoshinka, iyadoo intaasi jiraan haddana madaxweynihii qaranka oo ii yeedhay, markii aan rogrogay waxay illa noqotay in aan u tago, ninkii ayaannu is raacnay waxa aannu u tagnay madaxweynihii oo fadhiga sare ee madaxtooyada nagu sugaya, wuxuu noo qaabilay si diiran, salaan iyo soo dhaweyn ka dib cabaar ayaannu sheekaysannay, nuxurkii kulanku wuxuu u badnaa xodxodaysho siyaasadeed, wuxuuna yidhi “Waxaad tahay nin firfircoon oo ka dhex muuqda xubnihii Komishinka markaa waxaan doonayaa in aynu wada shaqayno oo aad ila shaqayso” anigoo madaxweynaha ixtiraam u muujinaya isla markaana ilaashanaya shaqadaydii dhexdhexaadka ahayd iyo masuuliyadda i saaran waxaan ku idhi “Madaxweyne sida aad ogtahay shaqo waan haystey oo shirkaddaha dalka ugu waaweyn mid ka mid ah ayaan ka shaqayn jiray balse waxaan doonayaa in aan dhiso mustaqbalkayga waxaanan higsanayaa kursigaa aad ku fadhido, markaa waxaa kuu balanqaadayaa in aan dhex idiin ahaado adiga iyo musharixiinta mucaaradka Silanyo iyo Faysal”
Komishinka waxaa ka go’nayd diyaarinta miisaaniyadda iyo baadi-doonkeeda oo u baahnayd in loo bandhigo waddamada Somaliland ka caawiya doorashooyinka, Komshinka waxay talo la yeeshay sharciyaqaano muwaadiniin ah iyo kuwo shisheeye ah iyo khabiiro hore uga soo shaqeeyay doorashooyinkii hore. Waxayna dhammaantoodba sheegeen si looga hortago muran iyo is-maandhaaf sharci oo yimaadda, in loo baahanyahay in la gaadho hashiis qaran oo loo wada dhanyahay.
Arrintu si kastaba ha ahaatee, ka hor intii aan la saxeexin heshiishkii, Xisbiyada Mucaaradku waxay muujiyeen werwer ay qabaan oo ku wajahan Golaha Guurtida iyo in laga keeno dammaanad qaad in aanay wakhti kale u kordhinayn madaxweynaha. Sidoo kale, xisbiyada mucaaradka waxaa shuruudahooda ka mid ahaa in madaxweynaha ama madaxweyne ku xigeenku uu midkood heshiiska wax ka saxeexo. Komshinku waxay kulamo la yeesheen shir-guddoonka iyo guddida joogtada ah ee golaha Guurtida, waxayna ka codsadeen inay ixtiraamaan wixii arrin ah ama wakhti ah ee ay xisbiyada qaranka iyo Komishanku ku heshiiyaan.
Guddida joogtada ah ee golaha Guurtidu way ballan qaadeen inay ixtiraamayaan wixii lagu heshiiyo. Waxa iyana jirtay in shirgudoonkii Guurtida lagu casuumay inay yimaaddaan xafladda lagu sexeexayo heshiiskii xisbiyada si ay goob-joog uga noqdaan ugana caddeeyaan mawqifkooda ah inay ixtiraamayaan Heshiiskii ee dhex maraya xisbiyada qaranka iyo Komishinka Doorashooyinka. Balse nasiib darro kamay soo xaadirin xafladdii. Komshinku waxay shirar googoos ah la yeesheen madaxweynaha, Shirgudoonka golaha wakiilada iyo Shirgudoonka golaha Guurtida waxaanay ujeedadu ahayd in ay Komishinku u gudbiyaan goleyaashii farriintii ay kala kulmeen Beesha Caalamka oo ay ka mid ahayd in xadhiga laga sii daayo siyaasiyiinta ururka Qaran, lana dhawro hannaanka dimuquraadiyadda si loo helo nabadgelyo iyo maamul wanaagsan. Sidoo kale waxay xubnaha Komishinku ku dedaalayeen in goleyaasha qaranka la isu soo dhaweeyo.
Intaa ka bacdi, dhinacyadii ay khusaysay ayaannu heshiiskii ka wada saxeexnay dabadeedna shaqadii baanu bilownay. Annagoo ku mashquulsan qorshihii Diiwaangelinta Codbixiyeyaasha, ayaa mudo xileedkii madaxweynu dhamaaday, dabadeedna Goloihii Guurtida ayaa Xukuumaddii talada haysay u kordhiyey mudo sanad ah muddo-xileedkii, ka bacdina waxa halkaa ka soo baxay waqti ka badan kii doorashadu u baahnayd. xisbiyadii mucaaridka ayaa kordhintii Guurtida si weyn uga hor yimid oo aad u dhaleeceeyey. Komishan ahaana arrintaasi waxay nagu sii karisay jawigii siyaasadda ee markii horeba iska cakirnaa.
Waxay ahayd 19, March 2008 markii ay urur waddani ahi soo qaban qaabiyeen kulan siyaasadeed ay ku tilmaameen dood cilmiyeed khusaysa dimuquraadiyada, waxaa loo yeedhay saddexda xisbi iyo maxakamada sare madaxdii urur-siyaasadeedkii Qaran iyo siyaasiyiin iyo madaxdhaqameed kale oo badan, hadalku waa dheeraa laakiin waxa qaatay Dr Gaboose oo ahaa nin siyaasadda aad ugu fiiro badan, una qodqod badnaa ayaa wuxuu yidhi “Halkan waxa fadhiya guddidii cusbayd ee komishanka ma dhaarsana, dhaar kale ayaa lagu dhaariyay, markaa sidee ayay daacad u noqon karaan hadii aanay dhaartiiba daacad ka ahayn, waxaanan odhan lahaa komishanka dib ha loo dhaariyo”.
Komishinka Waxaa nalagu dhaariyey dhaarta Dastuurka ee nalaguma dhaarrin dhaarta Xeer-Lr.20. oo waa runtii in aan dhaarta xeerkan nalagu dhaarin, iyadoo jawiga siyaasadeed markii horeba kacsanaa gudi ahaana xaaladaydu ciirciirayso ayuu sii huriyay oo gaas ku shubay, Maadaama oo aan madasha fadhiyay, wixii ka khaldan gudiddani ama aan ku diiddanahay waa meesheeda laakiin waxaa dariiqaygu ahaa in aan difaaco hay’adii aan ka tirsanaa ee sharci darrada lagu tilmaamay.
Waxaanan ugu jawaabay “Annaga waa nala dhaariyay, waxaa na dhaariyay guddoomiyaha maxakamada sare, dhaarta nalagu dhaariyayna waata Dastuurka ku taalla, runtii annagu waannu cusbayn, laakiin waxaan qiraynaa in nala dhaariyay markaa kol hadii Walle iyo Bille nalagu dhaariyay waxaan leeyay Gaboosaw waxaad dib ugu noqotaa ujeeddada dhaarta, waa kalsooni, hadii laba Gaal oo is qabay ay Diinta Islaamka soo galaan ma waxa la odhanayaa dib isu mehersada? Maya, Islaamku wuu ka xishoodaa, oo diintoodii ayay isku qabaan, waxay ahayd arrintaa in aad nagala xishooto, balse berri hadaad noo timaaddo oo tidhaahdo inaad daacad ii noqonaysaan ii dhaarta waannu kuu dhaaranaynaa.”
Xilgudashada iyo kolba sida aad uga soo baxdo xilka iyo masuuliyadda aad hayso ayaa saldhig u ah kalsoonida iyo aaminaadda ay bulshadu kugu qabto. Xilkii iyo masuuliyaddii aan ka hayey Komishankii Doorashooyinka Qaranka; marka ay noqoto xagga shaqada iyo xil-gudashada, waxaan ahaa qof shaqada ku wanaagsan; aadna looga hadal-hayo, qaybaha bulshada rayidka ah, Qaadhaan-bixiyeyaasha, xisbiyada mucaaridka, iwm. Xataa xubnahii Komishanka igula jiray oo inta badan shaqadoodu ay iska gaabis ahayd, marka ay noqoto hawl-karnimada, abaabulka iyo fulinta shaqada, waxay si fiican u qirayeen in aan ahaa maskaxda iyo mishiinka kala waday hawsha.
Arrintaa waxaa si cad uga marag-kacay qoraal ay soo saareen xafiiska EU-da ee DSC Nairobi oo berigaa soo saaray qoraal ay aniga iyo nin la odhan jiray Ismaaciil si mug leh noogu bogaadinayaan hawl-karnimadaya iyo sidaanu xilkayaga uga soo baxno. Qoraalkaasi waxay EU-du ku qireen in aniga iyo Ismaciil aannu ahayn labada qof ee shaqada kala wada, waxayna cid walba ku boorriyeen in nala taageero, maadaama xubno badani oo Komishanka ahi ay gaabis ahaayeen.
Xubnihii Komishanka Qaranka ee la magacaabay, iyadoo ay na sugaysay hawshaa culus ee baaxadda lihi, haddana waxa xusid mudan oo aan jecelahay inaan hoosta ka xarriiqo, in xubnihii cusbaa ee xilka naloo wada dhiibay ay badankoodu ahaayeen xubno aad u dabacsan (aqoon ahaan, karti ahaan iyo xagga go’aan qaadashaba) oo u muuqday inay xagga Xukuumaddii u jan-jeedheen. Xubnihii xilka igu wehelinayey badankoodu waxay ahaayeen xubno aanad marnaba ku raaxaysanayn wada-shaqayntooda.
Waxay ahayd 8, Sep 2007 marki annagoo wadna shirarkii aan xisbiyada aannu qaban jiray ee aannu ku doonaynay inay heshiis ka gaadhaan qaabka diiwaangelinta, sida doorashada loo kala horaysiinay iyo jedwelka doorashooyinka guud ahaan, markii ay maalin isla qaateen balse xisbi xaakimka ka yara caga jiidayo, ayaa Guddoomiyihii Komishinka Maxamed Yuusuf dibedda ula baxay telefoonkii gacanta (Mobile) ka dibna wuxuu nagu soo noqday isaga oo beddelan, wuu ila hadlay isaga oo gaar iila hadlaya waxa aannu ii sheegay, “Waxaa ila soo hadlay madaxweynihii oo arrintaa lagu heshiiyay wuu diiday, markaa arrintani socon mayso ee dib ayaynu ugu noqonayanaa” waan yaabay oo waxaan ku idhi “dee wixii haddii la isla gaadhay sidee uga noqonnaa, midda kale innagu miyaynaan dhex ahayn” guddoomiyihii mabuu qarin wuxuu yidhi arrintani soconmayso ee aan shir kale isugu nimaadno, isagoo weliba sheegay in madaxweynihii ay wada hadleen xisbiyadii mucaaradkuna aad ayay uga cadhoodeen.
Waxaa xaqiiqo ah in hibida bini-aadamka loogu deeqay ay ka mid tahay garashada lagu hilaadiyo mustaqbalka oo qofba Ilaahay in ka siiyey taas oo keenta saadaalinta waxa soo socda, waa waxa mararka qaar kood lagu tilmaamo indheer-garadnimo ama wax-fog arag, waanay dhacdaa in ay noqoto illhaam qofka loo nuuriyo ama Ilaah waafajiyo, sidii uu tilmaamay Nebi Maxamed markii uu sifaynayey Cumar Bin Khidaab “hadii ummaddayda wax lagu ilhaamiyo Cumar ayaa ka mid ah”?? iyadoo ay aqoonta iyo khibradduna xoojiyaan garashada noocan ah, waxaanay hilaadu qayb laxaad leh ka qaadataa maamulka iyo hoggaaminta, taas oo kor u qaadda qiimaha hoggaamiyaha nooc kasta oo uu yahay.
Maadaama oo aan muddo wada shaqaynaynay, waxaa ii muuqatay in komishinkii aan ka tirsanaa ay ku yarayd intooda badan daacadnimo, Karti, Hoggaaminta, ku-dhac, hal-adayg iyo ku-dhiirrasho ay ku gaadhaan go’aan adag oo xaq ah, go’aankaasoo dadka qaarna ka farxin kara, qaar kalena ka nixin kara. kooxdii aan ka tirsanaa may ahayn kuwii guusha iyo guul-darrada ka gar-naqi lahaa, ee ninna ku odhan lahaa waad guulaysatay, ka kalena ku odhan lahaa waa lagaa guulaystay si caddaaladda ah.
Waxaan aad uga werweraayay gudashada xilka aan hayo mar hadii saaxiibbaday kuwaa yihiin, waxaanan is waydiinayey mustaqbalka dalku muxuu noqon? mustaqbalkii xisbigii iyo taageerayaashii ku aaminay maxay noqon iyo mustaqbalkaagu muxuu noqon? anigoo maskaxda ku haya arrimahan aan soo xusay? waxaan qiimeeyey oo aan is hor dhigay saddex arrimood oo odhanaya:
1) Nin dhallinyaro ah baad tahay shaqadan Komishankana adduunyo iyo hunguri umaad soo doonan, balse waxaad u soo doonatay inaad dalkaaga iyo dadkaaga u qabato shaqo muhiim ah oo taariikhda kuu gasha, isla markaana aad ku muujin karto kartida iyo awoodda qof ahaaneed. Haddaba haddii ay shaqadan K.D.Q ku sii socoto sidan ay hadda tahay, waxaad kala kulmi doontaa guul-darro taas oo aad ku sawirnaan doonto!!
2) Muddadii aan hayey shaqadii Komishanka; waxaan dareensanaa dhacdo caam noqotay oo la xidhiidhay hawl-karnimadii iyo firfircoonidii aan muujiyey. Arrintaasi waxay ii samaysay in magacaygu uu aad u soo baxo, sumcad iyo kalsooni badanna aan ka helo bulsho-weynta, urrarada Qaadhaan-bixiyeyaasha iyo xisbiyada mucaaridkaba. Haddaba, waxaan is idhi haddii aad iska sii dhex joogto xubnahan Komishanka oo iyaguna kolba waxay doonaan isku raacaan oo u codeeyaan, waxa ii soo baxday in kalsoonidii la i siiyey iyo sumcaddii ay bulsho-weyntu ii haysay ay halkaa ku banjari doonto.
3) Arrinta saddexaad ee i hortaallay waxay ahayd; xisbigii mucaaridka ahaa ee i soo magacaabay, waxay isu geeyeen kalsooni qayrul-caadi ah oo ay igu qabeen, marka laga tago hadal haynta suuqa waxaa jirtay habeen aan booqday guddoomihaha Kulmiye ee Axmed Silanyo taas oo uu jawi aad u sarreeya igu soo dhoweeyay oo inta uu istaagay salaan diirranna igu salaamay ku tiraabay “We are very proud of you, waxaan akhriyey qoraalka ay kaa qoreen xafiiska EU-da Nairobi oo qiray kaalinta aad kaga jirto Komishinka iyo kalsoonida dunidu kugu qabto”
4) Xisbiga KULMIYE wuxuu aaminsanaa ninka shaqada K.D.Q kala wadaa waa Xirsi oo waxba idinka xumaan maayaan. Guuldarro kasta oo Xisbiga ka soo gaadha shaqadii Komishankana waxaan noqon doonaa qofka ku sawiran, xagga Xisbiga Kulmiyena waxaan ka noqon doonaa nin khaa’in ah. Ka bacdina waxaan is barbar dhigay kalsoonidii iyo amaanaddii la iga qabay iyo xaaladdii, dareenkii iyo karti-darradii ku gedaannaa xubnihii K.D.Q. ee aan ka tirsanaa!! Kaddibna waxaa ii soo baxay saadaal guuldarro oo aan ku sawiranahay! garashadaydii iyo damiirkaygiina waxay i siin waayeen in aan sii wado shaqadaa.
Dabadeedna waxaan go’aan ku gaadhay inaan shaqadii Komishanka ka tago. Inta aanan si rasmi ah isu casilin waxaan sii daayey war-saxaafadeed aan kaga warramayo xogta iyo xaaladda dhabta ah ee ka jirtay K.D.Q iyo sida ay xukuumadda qaar ka mid ahi gacanta ugula jirto hawlihii Komishanka. Maalintii dambe, waxaan goob joog ka ahaa khudbad uu Madaxweyne Daahir Rayaale ka hor jeediyey labada gole, khudbaddaana waxaan u fahmay inuu si adag ugu eedeeyey K.D.Q. isla markaana ugu hanjebay, Hadalladii uu Komishanka Qaranka ku durayey waxaa ka mid ahaa:
“Komiishanka Doorashooyinka Qaranka anoo marar badan oo hore idiin sheegay, waxaan idin leeyahay si mug leh u barta xeerarka tilmaamaya xil-gudashadiina oo kala ah Xeerka Doorashada Dawladaha Hoose iyo Madaxtooyada Xeer Lam, 20/2001 & Xeerka Diiwaan-gelinta Cod-bixiyayaasha ee Xeer Lam, 37/2007, la idiin kama fadhiyo in aad la timaaddaan aaraa iyo talooyin aan Xeerarka ku aroorin, ka baaqsashada aad ka baaqsataan waajibaadka ku cad labadaa Xeer, waxay idin geyeysiin doonaan xil gudasho la’aan. Waxaana waajib idinku ah in aad u raacdaan Xeerarkaas siday u kala horreeyaan, ogaadana in aad tihiin hay’ad fullineed ee aydaan aheyn hay’ad xeer dejineed”.
Madaxweyne Rayaale Gebagebadii wuxuu hadalkiisii ku soo gunaanaday hadal duur-xul ah oo loo fahmi karayey in Komishinka Qaranka lagu hadidayo oo loogu hanjebayo “ciddii sharciga ku dhaqmi waydaa way saqiiri doontaa!!”
Eedayntii iyo dhaliishii uu madaxweyne Rayaale noo soo jeediyey waxay soo dedejisay go’aankaygii markii horeba ii sii qorshaysnaa, iyadoo aan go’aansaday meel magac-leh kaga tag, Waxaan soo diyaariyey qoraal dheer oo aan si qoto dheer u lafo-guray xaaladda Komishinka. Isla markii uu madaxweynuhu khudbaddiisii dhammeeyeyna waxaan qabtay shirjaraa’id, ka dibna waxaan akhriyey qoraalkii aan soo diyaariyey. Shirkaa jaraa’id waxaan ku faahfaahiyey oo aan si weyn ugu lafo-guray xogtii jirtay, waxaan aaminsanaa iyo sidaan wax u arkayeyba.
Shirkii jaraa’id iyo qoraalkaygii dheeraa ee xog-warranka ahaa xukuumaddii si weyn bay u taabtay aadna way uga gubatay, ka bacdina waxaa bilaabmay dirir iyo dagaal igu wajahan. Maalintii dambe ayaa la ii sheegay xubnihii looga yeedhay madaxtooyada, Komishankii ayaa shiray dabadeedna waxay igu war-galiyeen inay xilkii guddoomiye-ku-xigeenka Komishanka iga qaadayaan. Waxaan ku idhi waaban idinka tagayaa! Waxay ahayd 05, May 2008 markii aan si rasmi ah uga tegay shaqadii uguna dhawaaqay in aan iska casilay xilkii aan ka hayey iyo xubinnimadaydii Komishanka Doorashooyinka Qaranka.
Ujeeddada ugu weyn ee aan shaqadii Komishanka u doontay waxay ahayd inaan dalkayga iyo dadkayga u qabto shaqo muhiim ah oo ii suurto-gelin karta inaan qof ahaan kaalin muhiima ka galo dalkayga, isla markaana aan ku muujin karo qofka aan ahay, Kaddib markii aan iska casilay xilkii iyo xubin-nimadii Komishankii Doorashooyinka Qaranka, qaybo badan oo bulshada ka mid ahi way taageereen, iigana garaabeen go’aankii aan qaatay. Dhinaca kale, Xisbigii Kulmiye ee i magacaabay oo uu xilligaa guddoomiye ka ahaa Axmed Silaanyo, waxa qayb ahaan iga soo gaadhay dhaleecayn iyo eed culus oo dusha la iiga tuuray, maadaama ay go’aankaygii is-casilaadda ah u arkayeen mid aan ku deg-degay oo aanan iyaga kala tashanin.
balse way igu adkayd inaan xisbigii i soo magacaabay aan la tashado, waayo dhowr jeer oo aan guddoomiyaha iyo madaxda kale oo xisbiga ah ku idhi: Waar nimanyohow waxaan ahay nin Komishan ah oo dhex ah, xisbigiinana kuma dhex milmi karo balse waxaan arkaa oo aan jecelahay inaan idiin sheego dhibta iyo carqaladaha Komishanka ka dhex jirta iyo mashaakilka halkaa ka soo socda! Laakiin la iima garaabin. Dhinaca kale, waxaan ogaa siday ii aamineen, taladooda iyo go’aankooduna wuu iska caddaa waanan ogaa inay igu odhan doonaan: “Waar meeshaba adigaa kala wada oo indho iyo dhegoba u ahe ha ka tegin!!” Guddoomiyihii iyo madaxdii kale ee Xisbiga Kulmiye 90% way aaminsanaayeen in mushkiladaha aan sheegayey yihiin kuwo jira oo xaqiiqo ah. Sidoo kale, way ogaayeen in xubnihii komishanku ay aad u jilicsanaayeen iyo sida ay Xukuumaddu faraha ugula jirtay hawlaha Komishanka; balse hoggaankii Kulmiye waxay iska sii jeclaysanyeen inaan meesha sii joogo, waxayna mar walba igu boorrinayeen in aanan ka tegin!!
Soomaalidu waxay tidhaahdaa “Geesi Allah ma xilo”, go’aan qaadashada guushaada dambe ayay horseed u noqon kartaa. Anigu waxaan dareensanaa oo saadaalinayay; haddii aan xubnaha Komishanka wax laga beddelin, in aan halkaa wax wanaag ahi ka soo soconin. Hase yeeshee, xisbigii Kulmiye waannu ku kala aragti duwanayn. Balse go’aankii aan qaatay ee aan kaga tagay shaqadii Komishanka wuxuu ahaa go’aan aanan marnaba isku canaananin ama aanan ka qoomamoon.
Wuxuu ahaa go’aan si mug leh iigu bidhaamiyey oddoroska mustaqbalka. Waxaanan ku suntay “Anigu shaqadii ka tagay, xubinnimadii Komishankana waan banneeyey, wixii jirayna waan sheegay, balse taariikhda ayaa sheegi doonta!” Si kastaba ha ahaatee, sannad ka bacdi markii aan shaqada ka tagay, waxa soo shaac-baxday guul-darradii iyo fashilaadii xubnihii Komishanka. Iyadoo in badan qirtay in ay dhaceen wixii aan sii sheegay, sumcad iyo garowshiiyo baaxad leh oo aan ka helay bulsho-weynta.
Kaddib markii Diwaangelintii Codbixiyeyaasha ee aan berigaa qorshaheeda ka qayb qaatay ee wax ka dejiyey ay dhammaatay, ayaa muuqaalka rasmiga ah toddobadii xubnood ay soo baxday iyadoo Komishankii lagu eedeeyey xil-gudasho-la’aan. Hadday yihiin labadii xisbi mucaarid, xisbigii dawladda, Qaadhaan-bixiyeyaasha, Interpeace; waxay dhamaantoodba ay isu waafaqeen in xubnihii K.D.Q ay gebi ahaanba fashilmeen, kaddibna waxay go’aan ku gaadheen in xubnihii K.D.Q xilka laga qaado, dhammaantoodba lagu khasbay inay is-casilaan. Xisbiyadii qaranka, xukuumaddii, goleyaashii qaranka, Qaadhaan-bixiyeyaasha iyo bulshadii rayidka ahaydba waxa u soo hoyatay guul-darro weyn, kaddib markii hawshii inta badan laga soo shaqaynayey ee muruq iyo maalba loo huray ay noqotay hal bacaad lagu lisay. Markay guul-darradaasi dhacday, waxay dani noqotay in dib loo yagleelo oo la qoro xubno cusub oo K.D.Q. ah. Xubnihii Komishanka Doorashooyinka Qaranku xil-gudasho la’aantii ay la yimaaddeen, waxay ahayd guul-darro iyo fashilaad weyn oo Qaranka ku habsatay, taas oo cid walba ku lahayd saamaynteeda.
Guul-darradaasi si gaar ah ayay ii taabanaysay waxayna igu lahayd saamayn TABAN iyo mid TOGAN labadaba!! Guuldarro kasta iyo hantaaqo kasta oo qaranka, dadka iyo dalkaba soo gaadha (ciddii doontaaba masuuliyaddeeda ha lahaatee), dabcan way i soo gaadhay waxayna igu leedahay saamayn TABAN. Laakiin, marka dhinac kale laga eego; waxay markii dambe ii noqotay markhaati iyo saadaashii aan hore u sheegay oo rumawday. Markay dhaceen wixii aan sheegayey ee aan ummadda uga sii digayay, ayay dabadeed GUUSHAYDII timid. Dadkii aan u sheegay in hawlihii Komishanka Qaranku ay faashil ku socdaan ayaa ii garaabay, bulshadiina siday u dhammayd way ii soo noqotay, AHN Gaarriye wuxuu yidhi “Ninka ugu ildheer baa dadka ugu ayaandaran”.
Siyaasadda looma shaqo tago ee waa adeeg bulsho iyo farshaxannimo hoggaamineed oo ummadda lagu hago hadba wixii suurtagal ah. Waxay leedahay saadaal lagu maleeyo mustaqbalka iyo mawaaqiif laga go’aan qaato oo raad ku yeesha mustaqbalka siyaasiga. Qaladka iyo saxda laguma qiimeeyo, lagumana kala saaro tirada dadka hawshaa wadda, saxda inaad ku keliyeysataa waa aragti dheeraan iyo garasho toolmoon oo hibo laguu siiyey haddii sidii aad uga saadaalisay ay u dhacdo. Qaladka in laysku raacaa waa macangagnimo, wixii aad u aragto in uu toosan yahay waa lagu adkaystaa.
Buuggaag
Gorfaynta Buugga Haddimada Qabyaaladda – Faallo kooban
Sidee qabyaaladdu u saamaysay dadkeena Soomaaliyeed?
Buugga Haddimadda Qabyaaladda
Dareenka, milgaha, maankalga xaaladaha kala duwan ee ku duugan dhiganaha Haddimada Qabyaaladda ee uu ka hadlaayo buuggan aan gacanta ku hayo, waa buug aan isdhihi karo waxa uu ku soo aaday marxalad ka duwan marxaladaha kale, ayada oo aan ognahay maantay qabiil dartiis lagu qurgoynaayo caruur yaryar oo aan qaangaarin kuwaas oo dhibanne u ah aanooyin aysan talo iyo saamaynna aysan ku lahayn.
Qabyaalad: Waxyaalaha ugu xun ee laga dhaxlo qabyaalada waxaa asal u ah waa iyada oo la tuuro danta guud, lagana tago wada dhalashadii iyo hilib wadaagii ay qowmiyad lahayd taas oo lagu beddeshay damiir qabyaalad ka buuxdo iyo in si khaldan loo addeegsado qabiilkii iyadoo laga talaabayo xadkii ay lahayd laguna dhiirado hannaan aan haboonayn.
Waxaa igu dhaliyay in aan qoro buuggan waa dal jaceyl iyo baahi aan uqabo dawlad iyo kala dambayn, sidoo kalena sababaha igu khasbay waxa weeye kadib markaan arkay in bulshadii ay ka dhimatay waddaniyaddii oo booskeedii meesha laga waayay ayna sababtay in dalkeenii uu noqday baylah. Waxaan ugu baaqayaa dhammaan bulshada Soomaaliyeed in ay ubadkooda ku tarabiyeeyaan waddaniyadda si dalkeena aan ubadbaadsano. Waxaana muhiim ah in qofkasta xil iska saaro difaaca waddankiisa, madaxbannaanidiisa, dib udhiskiisa, soo saaridda kheyraadkiisa iyo ilaalinta sharafta ummadda Soomaaliyeed.
Qofka leh damiirka iyo dareenka waddaninimo waxa uu dareemaa farxad kolka dadyowga kunool koonkaan aynu joogno ka sheekaynayaan dalkiisa, wuxuuna ku dhiiradaa in uu sii wanaajisto deegaankiisa iyo guud ahaan waddanka. Inta aan ka soo sheekaynay oo keliya laguma qeexi karo macnaha iyo milgaha ku duugan waddani balse waa duurxul kooban oo aan ku qeexayno erayga si dadku ufahmaan waxa uu yahay waddani iyo waxa uu ka dhiganyahay.
Qoraaga buugga mar ay ka hadlaysay sababta ku dhalisay ayay tiri: Waxaa jirtay maalin maalmaha ka mida anigoo ka imid goobtayda shaqada oo usoo caraabay hoygii aan ka deganaa xaafadayda Garoowe, goor-sheegtuna tahay abbaaro 4:00pm ayaa waxaan soo maray kurayo meel ku dagaalamaya haddaan damcay kala qabo oo kala celi waxay igu dheheen mid kasta oo iyaga ka mida wiilkaan ayaa icaayay iyo kanaa saan idhahay. Haddii aan waydiiyay sababta ay isku dagaalayaan waxay igu dheheen waxa uu dhahay hebel qabiilkeena idinka laandheereysan oo idinka badan? Waan yaabay Waxaan ku dhahay yaa warkaas kugu dhahay? Markaas ayuu yiri mid kamida kurayada dagaalamaysa hooyo ayaa nagu tiri.
Sidee qabyaaladdu u saamaysay dadkeena Soomaaliyeed?
Bulshada Soomaaliyeed in ka badan 80% ma fahansana qabyaaladda waxay tahay. Waxaana daliil kuugu filan in dalkooda ay burburkiisa iyo dib udhiciisa ka shaqaynayaan. Waxay kuwada haminayaan dhammaantood ama badankood in ay dalal shisheeye aadaan, waxna waa tahriibeen, waxna waa qalbi ka dhoof, inta kale ee soo hartana waa dad dantu biday ama duruufta haysata awgeed aysan ugu hanqaltaagin dalkale.
Burburkii waxa uu nadhaxalsiiyay in aan weyno halyeeyo Soomaaliyeed, waddaniyiin Soomaaliyeed, hooyooyin nagu qaaliya. Waxaan nahay dad isla quman, isla saxan, iyagu is arka, damiirkii ka tagay, waxaa la yiri Mayd maxaa udanbeeyay? Saa la dhahay kan la siisido oo tusaale waxaa kugu filan caruur yaryara oo dugsi Qur’aan dhigata oo lawada dilay qabyaalad awgeed.
Abwaan Abshir Nuur Faarax {Bacadle}:- waxa uu yiri:
Dab miyey sureen waa dulli aan xuma ka daaleyne
Dusha aadmigey shabahaan ficilna duurjoogta
Deggani iyo kheyr lama tusoo way ka diriraane
Dabciga riibigey leeyihiin mana dareemaane
Qabiilku waxa uu meeshii ka saaray dhaqankii suubanaa ee Soomaali lagu yaqaanay, Soomaalinimadii, waxa uu baaba’shay damiirkeenii. Waxa uu nagaarsiiyay in aan seeraaro samaysano, qolo kastana tiraahdo anagoo reer hebel ah baa iskaleh goobtaan. Qabiil hebel isma guursano, kab iyo qaraan ma wadaagno, geelayagu isku meel madaaqo.
Gabay uu tiriyey Alle ha unaxariistee abwaan Abshir Nuur Faarax Baxadle waxaa ka mid ahaa:
Quruun waliba cudur qaasahoo qaybiyaa jira’e
Soomaali belo loo qoraye qallinka loo saarey
Wax qabiil ka daran jahanamaan qiray aqoontayda
Qadartaana iga hiilisaye qolo ma sheegteen
Maxaan ka dhaxalnay qabyaaladda
1. U hoggaansan la’aanta shuruucda dalka: Dal walba oo dunida ka jira waxa uu leeyahay xeer udegsan oo ku dhaqmo qofkii jabshana waxaa lagu qaadaa xeerkaas dalka uyaal.
Alle ha unaxariistee Abwaan Cali Xuseen Xirsi oo ku magac dheeraa {Cali Makaadsade} gabay uu tiriyay ayaan ka sooqaadan tix yar oo uu ku baraarujinaayay bulshada in wax lawada qabsado oo wadajir wax lagu hagaajiyo. Wuxuu yiri:-
Hantidaan wadaagniyo haddaan hawsha socodsiino
Oo aad hirgelisaan mabda’a lagu hayaamaayo
In horumar lagu waarayaa hubanti weeyaane.
2. Jahliga: Waxaa muhiim ah in qeybaha dadka la baro waxbarashada waayo waxbarashadu waxay meesha ka saartaa jahliga, gaajada, faqriga, dagaalka, qabyaaladda, qurunka iyo kala danbayn la’aanta.
3. Caddaalad darro: Qof kasta oo muwaadin ah waa in uu helaa caddaalad, haddii caddaalad la helo waxaa imaanaysa waddaniyad. Rag caddaalad waayay sidii cowshii kala yaac.
قال الله تعالى: إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسان
“Alle wuxuu idin amray caddaalad iyo wanaag in aad samaysaan”.
4. Diinta oo aan lagu dhaqmin: Waa tiirka koowaad ee qof walba oo Muslim ah in uu ku dhaqmo diinta islaamka.
وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُو
Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri “Qabsada xarigga Eebbe dhammaantiin, hana kala taganina”.
5. La haanshiyo la’aan dalka: Waa in muwaadinkasta lagu dhiirigeliyo in uu dalka isagu leeyahay aysan cidkale lahayn. Waa tii uu lahaa Alle ha unaxariisto abwaan Abshir Bacadle gabaygii danta guud
Dal shisheeye duulkii mutaa dawlad wuu tebiye
Duruufihii na soo maray qalbiga waa damqinayaane
أَصَابَكُم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَن كَثِيرٍ وَمَا
Alle wuxuu Qur’aankiisa ku yiri {Idinma asiibin musiibo ilaa waxaad gacmihiina ku kasbateen mooyaane, Alle waa dembi dhaaf badanyahay}.
6. Dhaqankii oo lumay: Bulsha kasta waxay leedahay dhaqan soojireen ah oo ay iska dhaxleen ka ab-ka-ab ilaa haddeer. Waddankasta oo dunidaan ku yaal waxa uu leeyahay dhaqan ugooniya oo dunida kale uga soocan yahay balse maanta dhaqankeenii waa lumay.
Dal marka la doonaayo in la burbursho waxa laga burburshaa dhaqanka. Haddii dhaqankaaga kaa lumo waxa meesha ka baxaysa jiritaankaaga sooyaal.
7. Maamul daadajin la’aan (Qabyaalad daadajin): Dawladdu waa in ay maamul daadajin usamayso, gaarsiisona dalka oo idil addeega ay ubaahanyihiin, sida waxbarashada, caafimaadka, cunada iyo maamul wanaaga.
8. Xuquuq la’aan: Ma helaan xaqa ay leeyihiin muwaadiniinta Soomaaliyeed, waxaana dhacda xaqii ay lahaayeen in ay ku waayeen qabiil.
9. Dulmiga dumarka lagu hayo: Dhibanayaasha ugu badan waa dumarka, dadka ugu nugulna waa ayaga waayo waxaa la dilaya waa odaygeedii, walaalkeed, abtigeed, wiilka ay dhashay, cidda asayda qaadaysa waa ayaga, cidda caruurta korinteeda laga rabo waa ayaga, cidda umul raacaysa oo dhakhtar la’aan u godgalaya waa ayaga, kufsiga iyo jirdilka ayaga ayaa loo gaystaa.
Qoraaga ayaa soo qaadatay hees la dhaho Inna Ragow Eed Baan Kaa Tabanayaa ay qaaday Xabiibo Xasan Tooxow taasoo ahayd:
Aasaaska dunida iyo
Anigu dumar baan ahaa
Warshaddii aadmigiyo
Udubkii noloshaan ahaa
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwo
Eed baan kaa tabanayaa
Uurka kugu qaaday iyo
Waxaan fool arrammi kulul
Dhibaatada kugu umuley
Horaadada ibo macaan
Anqaris waxaan kaaga dhigay
Asluubta wanaagsan iyo
Anshaxa dhaqankiyo hiddaha
Akhlaaqda waxaan kuu baray
Aad baan u nasiib darnahee
Madfaca aqalkeyga gubay
Kan igu riday ma adigaa?
Abaalkii hooyanimo
Ma layska ilowsan yahay?
Ah iyo way ma anigaa?
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwo
Eed baan kaa tabanayaa
Barbaariye ubadka iyo
Macallin ababshaan ahaa
Astaantii taranka iyo
Aayaha guushaan ahaa
Hayeeshee inna raggoow
Ergiyo waxaan ahay dacwoo
Eed baan kaa tabanayaa
Agaasinka reerkaa
Weliba kuma ekiyee
Ololihii Calan helkii
Qeybtii iga aadanayd
Awood anigoon lahayn
Asayda inaan xirtiyo
Agoonta inaan la qaxoo
Astaahil umaanan lahayn
Gabagabada nuxurka hadalkayga
Qoraagu waxay ku leedahay buuggeeda Haddimada Qabyaaladda: Qabiilka Rabbi waxa uu nagu yiri isku garta balse ma oran qabyaalad u addeegsada oo ku burbursha dalkiina, dadkiinana ku laaya, kuna dulmiya. Qabiil aragnay halka uu nadhigay iyo waxa uu na dhaxalsiiyay, sow ma haboona in aan garano wixii adduunkaan naloo keenay, sababta aan ujirno iyo dalka waxa naloogu sameeyay oo la yiri isaga noolaada dushiisa waxa uu idin yahay firaash.
Haddii aad firaashkii ama meeshii aad seexan lahayd iska burburiso sidee ku noolaan?
Alle Qur’aankiisa waxa uu ku dhahay:-
يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ
“War dadow waxaan idinka Abuurnay lab iyo dhedig, waxaan idinka yeelnay dadyow iyo qabaa’il, si aad isugu garataan. Midkiina idinku karaamada iyo sharafta badan waa midkiina idinku Alle ka cabsiga badan, Illaahay waa mid og oo khabiir ku ah waxaad samaynaysaan”.
Dadku waa labo qeybood
1. Talo keen: Waa in aad noqoto mid talo keena oo bulshadiisa wax ku sookor dhiya, hadday sax tahayna waa laqaadan, haddii laga maarmi karona dib baa loo dhigan.
2. Talo raac: Haddii aadanba wax talo iyo tusaale ahba aadan ku soo kordhinayn dadkaaga iyo dalkaaga waa in aad noqoto mid taladii wanaagsan oo loo soojeedsho raaca sababtoo ah Fiqi tolkii kama janno tago, dadkaaga waxay kuula yimaadeen haddayba sax tahay waa in aad qaadato oo aadan noqon khilaaf ujooge iyo talo makeene.
Waa tii uu lahaa Alle ha unaxariistee Abwaankii caanka ahaa Cismaan Yuusuf Cali Keenadiid mar uu lahaa:-
Naftuna caasi weeyiyo sidii cado shisheeyaahe
Intay caaq sidiis kaa dhigtay kugu cayaartaaye
Markii taladu kula caaridaa la caqli yeeshaaye.
Haddaba qof kasta oo Soomaaliyeed waa in uu noqdaa muwaadin uhalgama dhulkiisa iyo dadkiisa waxaa ku qorin taariikhda. Ninkii tiin talaaliyo kii timir beera taariikhdu way qorin. Noqo mid dalkiisa wax walba ugu hura, naftiisa ka hormariya, difaacda diintiisa, dadkiisa dalkiisa, ka ilaashada cadowga doonaya in uu dalkiisa burbursho, noqo waddani ee honoqon muwaadin keliya.
عن النبي ﷺ قال: لا يؤمن أحدكم حتى يحبَّ لأخيه ما يحبُّ لنفسه
Rasuulka (NNKH) wuxuu yiri “Axadkiina ma rumayn ilaa wuxuu jecelyahay la jeclaado walaalkiis”.
Kuma soo koobi karo magaca iyo milgaha ku duugan buugga balse inyar ayaa ka sooqaatay, waxaa ka badan inta ku duugan buugga gudihiisa.
Magaca Buugga: Haddimada Qabyaaladda
Qoraaga Buugga: Drs. Ruun Siciid Faarax
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Taariikhda Yuhuuda ee Itoobiya
Taariikhda Yuhuudda ee Itoobiya waxay tilmaamaysaa dadka ku nool Itoobiya ee ku dhaqma diinta Yuhuudda ama asal ahaan Yuhuuddi ah. Waxaa qoraalkaan ku lafaguraynaa taariikhda qoomiyadan ku dhaqan Geeska Afrika eee kunool dalka Itoobiya.
Taariikhda Yuhuudda ee Itoobiya waxay tilmaamaysaa dadka ku nool Itoobiya ee ku dhaqma diinta Yuhuudda ama asal ahaan Yuhuuddi ah. Kooxda Yuhuuda ee ugu badan Itoobiya waa Beta Israel oo sidoo kale loo yaqaan Yuhuuda Itoobiya.
Qaybaha Beta Israel waxaa ka mid ah Beta Abraham iyo Falash Mura, Yuhuuda Itoobiyaanka ah ee qaatay diinta Masiixiga, kuwaas oo qaarkood dib ugu noqdeen diinta Yuhuuda. Addis Ababa waxa ku nool bulsho yar oo Yuhuuda Cadni ah.
Sida ku cad dhaqanka Beta Israel, Boqortooyada Yuhuudda ee Beta Israel, oo markii dambe loogu yeero boqortooyadii Gonder, ayaa markii hore la aasaasay ka dib markii Ezana loo caleemo saaray Boqorka Axum 325 CE. Ezana, oo uu caruurnimadiisii wax baray adeegayaashii Frumentius, ayaa ku dhawaaqay diinta Masiixiga inay tahay diinta Boqortooyada Itoobiya ka dib markii loo caleemo saaray.
Dadkii deganaa ee ku dhaqmi jiray diinta Yuhuuda oo diiday inay qaataan diinta Kiristaanka ayaa bilaabay kacdoon; kooxdan waxa loo yaqaanaa “Beta Israel”. Ka dib dagaal sokeeye oo dhex maray dadka Yuhuuda iyo dadka Masiixiyiinta ah, Beta Israel waxay u muuqatay inay samaysatay dawlad madax bannaan, ha noqoto waqooyiga galbeed ee Itoobiya ama gobolka bari ee Waqooyiga Suudaan.
Qarnigii 13aad, Beta Israa’iil waxay mar hore u guurtay buuraha sida sahlan ay isugu difaaci karaan ee waqooyi-galbeed ee gobolka bannaanka. Boqortooyadu waxay ku taal gobolka buuraleyda Semien iyo gobolka Dembia – oo ku yaal waqooyiga harada Tana iyo koonfurta wabiga Tekeze. Magaaladoodii ugu waynaydna waxay ka dhigeen Gonder, oo waxay boqradoodii kowaad u caleemo saareen Fiineas, oo ka soo farcamay wadaadkii sare ee Yuhuudda, oo Saadooq ahaa, oo waxay bilaabeen dhul balaarsi oo xagga bari iyo xagga koonfureed.
Intii lagu jiray bartamihii qarnigii 9aad, boqortooyadii Aksum waxay bilowday is fidin cusub, taasoo keentay iskahorimaad hubaysan oo u dhexeeya ciidamada Boqortooyada iyo ciidamada Beta Israel. Boqortooyadii Beta Israel ee ka talinaysay Boqor Gideon IV waxay ku guulaysatay inay ka adkaato ciidamadii Axum, waa sida ay sheegayso taariikh aan la hubin. Intii uu dagaalka socday, waxaa la dilay Boqor Gidcoon IV. Sidaas darteed, gabadhii Gidcoon ee Yuudit waxay boqortooyadii ka dhaxashay aabbaheed oo ay amar ku bixisay.
“Goobtii Judith”: waa meel ay ka buuxaan burburka dhismayaal burburay kuwaas oo sida dhaqanku ahaa ay burburiyeen ciidamada boqorada Judith. Boqorad Judith waxay heshiis la saxeexatay qabiilka Agaw oo ahaa gaalo. Qiyaastii 960kii, isbahaysigii weynaa ee ay hoggaaminaysay boqorad Judith, oo ay ku jireen labada ciidan ee qabiilooyinka Agaw iyo ciidamadii Beta Israel, ayaa ku soo duulay magaalada caasimadda ah ee Axum, oo qabsaday oo burburiyay (oo ay ku jiraan kaniisado iyo macbudyo badan oo la gubay lana burburiyay). Yuhuuddu waxay bilaabeen inay ka taliyaan Axum. Waxaa intaa dheer in carshigii Axumite laga dhacay oo ciidamadii boqorada Judith ay ceyriyeen oo ay gubeen keniisad Debre Damo oo xilligaasi u ahayd khasnad iyo xabsi ay ku xirnaayeen rag ay qaraabo ahaayeen boqorkii Itoobiya, halkaas oo ay ku dileen dhammaan dadkii dhaxalka lahaan lahaa boqorka Itoobiya.
Yuhuuda Itoobiya oo loo yaqaano Beta Israel, ayaa qarniyo badan ku noolaa gobollada waqooyi iyo waqooyi-galbeed ee dalka ku yaalla bariga Afrika. Inta badan bulshadaas waxay u haajireen Israa’iil tobannaankii sano ee la soo dhaafay.
Xilligii dahabiga ahaa ee boqortooyadii Beta Israel ayaa bilaabmay, sida uu qabo dhaqanka Xabashida, intii u dhaxaysay sannadihii 858-1270, markaas oo boqortooyadii Yahuuddu ay hanaqaadday. Muddadaas, Yuhuudda dunidu waxay maqleen markii ugu horreysay sheekooyinka Eldad ha-Dani, oo ama booqday boqortooyada ama ka maqlay boqortooyadiisa Yuhuudda ee xoolo-dhaqatada. Xitaa Marco Polo iyo Benjamin ee Tudela waxay xuseen boqortooyo Yuhuudi ah oo madax banaan oo Xabashi ah qoraallada laga soo bilaabo wakhtigaas. Muddadani waxa ay ku dhammaanaysaa kacitaanka boqortooyadii Sulaymaan ee Kiristaanka; Sannadkii 1270-kii boqortooyadii ayaa “dib loo soo celiyay” ka dib markii la caleemo saaray boqor sheegtay in uu ka soo jeedo amiirkii keli ahaa ee boqortooyada kaas oo ku guulaystay in uu ka baxsado kacdoonkii boqoradda Judith. Saddexdii qarni ee xigay, boqortooyadii Sulaymaan waxay wadeen dhawr jeer iska hor imaadyo hubaysan oo socday muddo dheer oo ay la galeen boqortooyada Yuhuudda.
Sannadkii 1329-kii, Imbaraadoor Amda Seyon waxa uu ka ololeeyay gobollada waqooyi-galbeed ee Semien, Wegera, Tselemt, Tsegede iyo Dembiya kuwaas oo qaar badan ay u beddelayeen diinta Yuhuudda iyo halka ay Beta Israa’iil caan ka ahayd. Wuxuu halkaas u diray ciidan si ay dadka ula dagaallamaan “sida Yuhuudda” (Gee’ez Me: Juda kama ayhuud). Ma jirto wax caddaynaya maamul midaysan ee Beta Israel wakhtigan. Kooxihii Yuhuuda laga dhigay waa la kala firdhiyey, siyaasad ahaan way kala qaybsameen, qaarna waxay xulafo la ahaayeen Boqorka.
Imbaraadoor Yeshaq (1414-1429) oo xulafo la ahaa Beta Israa’iil ayaa ku soo duulay boqortooyadii Yuhuudda, oo qabsaday, oo bilaabay inuu cadaadis diimeed sameeyo. Isxaaq wuxuu u kala qaybiyay dhulkii ay qabsatay boqortooyada Yahuudda saddex gobol, oo ay ka talinayeen guddiyo uu soo magacaabay. Wuxuu hoos u dhigay maqaamkii bulsho ee Yuhuudda oo ka hooseeyey Masiixiyiinta, wuxuuna ku qasbay Yuhuudda inay beddelaan ama waayaan dhulkooda. Waxa loo bixin doonaa sidii rist, nooc ka mid ah u qalmida dhulka taas oo ka dhigaysa mid weligeed dhaxli karta qaataha oo aan lagu wareejin Imbaraadoorka. Isxaaq wuxuu amar ku bixiyay, “Kii lagu baabtiisay diinta Masiixiga wuxuu dhaxli karaa dhulkii aabbihiis, haddii kale ha noqdo Falasii.” Tani waxa laga yaabaa inay asal ahaan ka soo jeedo ereyga “Falasha” (falāšā, “wanderer”, ama “qof aan dhul lahayn”). Ereygan waxa loo arkaa inuu Yahuudda Xabashida ku bahdilayo.
Sannadkii 1435-kii, Eliiyaah reer Ferrara wuxuu uga sheekeeyey inuu Yuhuudi Xabashida ah kula kulmay Yeruusaalem warqad uu carruurtiisa ugu dirayo. Ninku waxa uu u sheegay colaadda ka socota ee uu qarankiisa xorta ah kula jiro Xabashida Kiristaanka; Waxa uu u gudbiyay qaar ka mid ah maamulayaasha caqiidadiisa, kuwaas oo, Ferrara uu ku soo gabagabeeyay, dheellitiran inta u dhaxaysa Karaite iyo Rabbinical Judaism. Dadkiisu ma ay aqoon Talmuudka mana dhawrin Hanukkah, laakiin sharcigooda waxa ku jiray kitaabka Esteer oo waxay haysteen tafsiir afka ah oo Tawreed ah. Ferrara waxa kale oo uu diiwaan geliyay in ay afkooda lahaayeen, in socdaalka dhulkooda uu qaatay lix bilood, iyo in webiga Gozan ee kitaabiga ah laga helay xudduudahooda.
Sannadkii 1450kii, boqortooyada Yuhuuddu waxay ku guulaysatay inay dib ugu celiso dhulkii ay ka luntay ka hor waxayna bilowday inay isu diyaariso inay la dagaallanto ciidammada boqorka. Ciidamada Beta Israa’iil waxay duulaan ku qaadeen Imbaraadooriyadda Itoobiya sannadkii 1462-kii, balse waa ay ku guul-darreysteen, waxaana la dilay qaar badan oo ka mid ah ciidamadeeda. Ka dib, ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashidu waxay ku soo duuleen boqortooyadii gobolka Begemder, waxayna gobolkaas ku xasuuqeen dad badan oo Yuhuud ah muddo toddoba sannadood ah. Imbaraadoor Zara Yacquub (wuxuu xukumay 1434-1468) xitaa wuxuu si sharaf leh ugu daray magaca “Dabargoynta Yuhuudda”. Inkasta oo aagga boqortooyadu uu noqday mid aad u yar ka dib, Yuhuuddu waxay awoodeen inay ugu dambeyntii soo celiyaan boqortooyadooda buurta.
Qarnigii 16aad, Boqorkii Masar, David bin Sulaymaan ibn Abi Zimra (oo sidoo kale loo yaqaano Radbaz, 1479-1573), wuxuu ku dhawaaqay in marka la eego beesha Beta Israa’iil ee Xabashida ay asal ahaan Yahuud yihiin.
Intii u dhaxaysay sannadihii 1529 ilaa 1543, ciidamadii Adal Sultanate ee Muslimiinta oo kaashanaya xoogag ka tirsan Boqortooyadii Cusmaaniyiinta, waxay la dagaalameen Boqortooyadii Xabashida, waxayna ku dhawaadeen inay jabiyaan Itoobiya, oo ay soo islaamaan mawaadisheeda. Muddadaas, Yuhuuddu waxay heshiis la gashay Boqortooyadii Xabashida. Hogaamiyeyaasha Boqortooyada Beta Israel ayaa bedelay isbahaysigoodii intii uu socday dagaalka, waxayna bilaabeen inay taageeraan ciidamada Adal Sultanate ee Muslimiinta. Si kastaba ha ahaatee, ciidamada Saldanadda Adal waxay dareemeen in ay ku filan yihiin inay iska indho tiraan taageeradan, waxayna dileen qaar badan oo ka mid ah. Taasi waxay keentay in madaxdii boqortooyada Beta Israa’iil ay u jeestaan dhanka Imbaraadooriyadda Xabashida iyo xulafadooda, oo ay sii wadaan dagaalka ka dhanka ah. Waxay qabsadeen gobollo kala duwan oo ka tirsan boqortooyada Yahuudda, waxayna dhaawac weyn u geysteen dhaqaalaheedii, waxayna ka codsadeen inay gacan ka geystaan sidii ay dib ugu soo celin lahaayeen gobolladii ka lumay Boqortooyadii Adal. Ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashida ayaa aakhirkii ku guulaystay in ay Muslimiinta qabsadaan, kana hor istaagaan Axmed Guray in uu qabsado Itoobiya. Si kastaba ha ahaatee, Boqortooyadii Xabashida Masiixiyiinta waxay go’aansatey inay ku dhawaaqdo dagaal ka dhan ah Boqortooyada Yuhuudda, iyagoo marmarsiinyo ka dhiganaya hoggaamiyeyaasha Yuhuudda ee beddelka mawqifyada intii lagu jiray dagaalkii Xabashida iyo Cadal. Iyagoo kaashanaya ciidammadii Burtuqiisku ee ka socday Amarka Jesuits, Imbaraadooriyadda Xabashida oo hoos tagta Imbaraadoor Gelawdewos, waxay ku soo duushay boqortooyada Yahuudda, waxayna dishay boqorkii Yahuudda ee Joram. Natiijadii dagaalkan, aagagga boqortooyadu waxay noqdeen kuwo aad u yaryar, waxaana hadda ku jira gobolka Buuraha Semien.
Ka dib markii la dilay Boqor Joram, Boqor Radi wuxuu noqday hogaamiyaha boqortooyada Beta Israel. Boqor Raadi waxa kale oo uu la dagaalamay Boqortooyadii Xabashida oo wakhtigaas uu xukumayay Imbaraadoor Menas. Ciidamada Boqortooyada Yahuudda ayaa ku guuleystay in ay la wareegaan aagga koonfureed ee Boqortooyada, waxayna xoojiyeen difaacyadii ay ku lahaayeen buuraha Semien. Dagaalladii ay la galeen ciidamada Imbaraadoor Menas ayaa guulo ka soo hooyey, iyadoo ciidamadii Imbaraadooriyadda Itoobiya ay aakhirkii jabeen ciidankii Beta Israel.
Xilligii (1563-1597) ee Imbaraadoor Sarsa Dengel, oo ku soo duulay boqortooyadii Beta Israa’iil isagoo isticmaalaya madfac uu dhawaan ka qabsaday boqortooyadii Cusmaaniyiinta. Ciidamadii Imbaraadooriyadda Xabashida ayaa hareereeyey Boqortooyada Yahuudda. Yuhuuddu way ka badbaadeen go’doominta, laakiin dhammaadkii go’doominta, boqorkoodii Goshen waa la dilay, qaar badan oo ka mid ah askartiisa iyo sidoo kale xubno badan oo Beta Israel ah ayaa go’aansaday inay is-dilaan.
Xilligii Susenyos I, oo si cad u qaatay diinta Katooliga 1622, Imbaraadooriyadda Xabashidu waxay dagaal la gashay boqortooyadii Yuhuudda, waxaana u suurtagashay in ay qabsato boqortooyadii oo dhan oo ay ku darto boqortooyadii Xabashida sanadkii 1627. Yahuudii la jabiyay ayaa lagu qasbay in ay baabtiso oo loo diiday in ay dhul leeyihiin.
Muddadii Gondar (1632-1855)
Ka dib markii ismaamulkii Beta Israel ee Itoobiya uu dhamaaday 1620-meeyadii, Imaraadoorradda Susenyos wuxuu la wareegay dhulalkoodii. Intaa waxaa dheer, in la gubay qoraalladii Yuhuudda iyo kutubta diimaha iyo ku-dhaqanka nooc kasta oo ka mid ah diinta Yuhuudda waxaana laga dhigay mamnuuc gudaha Itoobiya.
Si kastaba ha ahaatee, beesha Beta Israa’iil waxay u muuqataa inay sii waday kobcinta muddadan. Caasimada Gonder oo ku taal Dembiya, waxa ku hareeraysan dhulalka Beta Israel. Beta Israel waxay u adeegi jirtay farsamo yaqaanno, wastado, iyo nijaarro Imbaraadoorrada laga soo bilaabo qarnigii 16aad wixii ka dambeeyay. Doorarka noocaan oo kale ah ayay Itoobiyaanku iska fogeeyeen iyagoo ah kuwo hooseeya oo ka sharaf yar beerashada. Sida laga soo xigtay xisaabaadka casriga ah ee booqdayaasha reer Yurub, baayacmushtarka Bortuqiisku iyo diblomaasiyiin, Faransiis, Ingiriis, iyo socdaalayaal kale, Beta Israa’iil waxa laga tiriyay hal milyan oo qof qarnigii 17aad. Tusaale ahaan, Manoel de Almeida, oo ahaa Diblomaasi Boortaqiis ah iyo safarkii waagaas, ayaa qoray:
Waxaa jiray Yuhuuda Itoobiya markii hore oo qaarkood waxay u noqdeen sharciga Rabbigeenna Masiix; qaar kale waxay ku adkaysteen indho la’aantooda waxayna hore u haysteen dhulal badan oo ballaaran, ku dhawaad dhammaan Boqortooyada Dambea iyo gobollada Ogara iyo Seman. Tani waxay ahayd markii boqortooyadii Masiixiyiinta ay aad u weynayd, laakiin tan iyo [jaahilka iyo Muslimka] Gallas ayaa ku soo dhacayay iyaga [bari iyo konfurta], Boqorradu waa ku soo rogeen iyaga [i. e., yuhuudda galbeed u socota?] aad iyo aad uga badan oo Dambea iyo Ogara xoog kaga qaatay sannado badan ka hor. Si kastaba ha ahaatee, Seman, si kastaba ha ahaatee, waxay isku difaaceen go’aan weyn, oo ay ka caawiyeen booska iyo qulqulka buurahooda. Caasiyaal badan baa carartay oo ku soo biiray ilaa imminka Boqor Setana Sequed [magaca carshiga Susneyos], kaas oo sannaddiisii 9aad la diriray oo qabsaday Boqor Gidcoon, sannaddiisii 19aadna wuxuu weeraray Sameen oo dilay Gidcoon. … Inta badan iyo ubaxa iyaga ah ayaa lagu dilay weeraro kala duwan inta soo hartayna waa la isku dhiibay ama loo kala firdhiyey jihooyin kala duwan. Qaar badan oo iyaga ka mid ah waxay heleen baabtiiskii quduuska ahaa, laakiin ku dhawaad kulligood waxay weli ahaayeen Yuhuud badan sidii ay hore u ahaan jireen. Waxaa jira qaar badan oo ka mid ah kuwa dambe ee Dambea iyo gobollo kala duwan; Waxay ku nool yihiin dhar-xidhka iyo samaynta zargunchos [warmo], maraqyo iyo alaab kale oo bir ah, waayo, iyagu waa tumanayaal waaweyn. Inta u dhaxaysa boqortooyooyinkii Imbaraadoorka iyo Cafres [Negroes] ee ku nool webiga Niil ee ka baxsan dhulkii boqortooyadii, oo midba midka kale ku dhex milmay ayaa qaar badan oo Yuhuudi ah oo halkan loogu yeedhay Falashas. Falaasha ama Yuhuuddu waa … isir [Carabi] ah [oo ku hadla] Cibraaniga, in kasta oo ay aad u kharriban tahay. Waxay haystaan Baybalkooda Cibraaniga oo sunagogyadooda ku dhex gabyaan sabuurrada.
Ilaha aqoonta De Almeida lama qeexin, laakiin waxay ugu yaraan ka tarjumayaan aragtiyaha casriga ah. Faallooyinkiisa ku saabsan aqoonta Cibraaniga ee Beta Israel ee wakhtigaas waa mid aad u muhiim ah: kama iman karin galmo dhow oo lala yeeshay Yuhuudda meelo kale, sidaas darteed waxay muujinaysaa qadiimiga qotoda dheer ee caadooyinka Beta Israel, ugu yaraan wakhtigaas, ka hor intaan la qaadin suugaantooda, iyaga oo ka fogaaday oo ay burburiyeen Kirishtaankii dambe ee qabsaday. (Dadkii taariikhyahannada ee shakiga badan ka qabay, oo aragtidooda xagga sare lagaga hadlay, ayaa diiday in Yuhuudda Itoobiya weligood yaqaaniin Cibraaniga, hubaal ma haystaan qoraallo Cibraani ah oo u haray, waxaana qarniyadii u dambeeyay lagu qasbay inay adeegsadaan Masiixiyiinta “Axdiga Hore” ee Ge’ez kadib markii suugaantoodii la burburiyay.) Waxa kale oo xiiso leh in uu sheegay in badan oo ka mid ah bulshooyinka Yuhuudda ah ee deggan meel ka baxsan Itoobiya ee Suudaan. Sida badan ee xisaabaadka maqalka dhexe ee dhexe, si kastaba ha ahaatee, sheegashooyinka dabacsan ayaa la sameeyaa kuwaas oo laga yaabo inaysan sax ahayn. Beta Israel ma ahayn kuwa u badan jinsiyadda Carabiga, tusaale ahaan, laakiin waxaa laga yaabaa inuu ula jeedo ereyga si dabacsan ama loola jeedo inay sidoo kale yaqaaniin Carabiga.
Go’doominta beesha Beta Israa’iil ee Itoobiya, iyo isticmaalkooda joogtada ah ee Cibraaniga qaarkood, waxaa sidoo kale sheegay sahamiye u dhashay Scotland James Bruce oo daabacay buuggiisa safarka ee Safarrada lagu ogaanayo Isha Niilka ee Edinburgh 1790kii.
Beta Israa’iil waxay lumisay faa’iidooyinkooda dhaqaale dabayaaqadii 18-aad iyo horraantii qarniyadii 19-aad, intii lagu jiray Zemene Mesafint, oo ah xilli colaad sokeeye oo soo noqnoqotay. In kasta oo caasimadu ay magac ahaan, ahaan jirtay Gonder muddadaas, maamul-daadejintii dawladnimo iyo taladii caasimadda gobolku waxa ay keentay hoos u dhac iyo ka faa’iidaysi ay Beta Israa’iil uga faa’iidaysteen taliyayaashii deegaanka. Hadda ma jirin dawlad dhexe oo xooggan oo danaynaysa oo awood u leh inay ilaaliso. Inta lagu jiro muddadan, diinta Yuhuudda si wax ku ool ah ayey u luntay ilaa afartan sano, ka hor inta aan dib loo soo celin 1840-aadkii Abba Widdaye, suufigii ugu sarreeyay ee Qwara.
Aragtida rabbaaniga ee qarnigii 16aad
Rabbi Daa’uud ibn Zimra oo Masar u dhashay (1479-1573), mar la weydiiyey naag madaw oo laga soo qabtay Xabashida Judeo oo afka Xabashiga noqonaayo אל-חבאש oo laga iibiyay Yuhuudii Masar joogta (naagtii sheegtay inay asal ahaan Yuhuudi tahay) waxa uu wax ka qoray riyooyinka ay Yuhuuddii Masar wakhtigaas ka qabeen dhiggooda Itoobiya ee sheeganayey in ay Yahuudda ka soo jeedaan:
… Bal eeg! Arrintu waa la wada ogsoon yahay in ay jiraan dagaallo aan kala go’ lahayn oo u dhexeeya boqorrada Kuush oo leh saddex boqortooyo; Qayb ka mid ah reer Ismaaciil, iyo qayb Nasaarada, iyo qayb reer binu Israa’iil ah oo ka mid ah qabiilka Daan. Suurtagalnimada oo dhan, waxay ka soo jeedaan dariiqada Saadooq iyo Boothus, kuwaas oo hadda loo yaqaan Karaites, maadaama ay yaqaaniin dhowr amarrada kitaabiga ah, laakiin aan aqoon sharciga afka, mana shideen shumaca Sabtida. Dagaalku ma kala joogsado dhexdooda, maalin walbana maxaabiis bay isku qabtaan.
Isla jawaabtii, wuxuu ku soo gabagabeeyey in haddii bulshada Yuhuudda Itoobiya ay rabaan inay ku noqdaan diinta Yuhuudda rabbaaniyiinta ah, waa la soo dhaweyn doonaa oo lagu soo dhaweyn doonaa xerada, si la mid ah Karaatiga oo dib ugu soo noqday waxbaristii Rabbaaniyiinta waagii Rabbi Abraham Ben Maimonides.
Taariikhda casriga ah
Taariikhda casriga ah ee beesha Beta Israel waxay ka bilaabantaa dib u midawgii Itoobiya badhtamihii qarnigii 19aad ee xilligii Tewodros II. Waqtigaas, dadka Beta Israel waxaa lagu qiyaasay inta u dhaxaysa 200,000 iyo 350,000 oo qof.
Hawlgallada Masiixiga iyo dib-u-habaynta Rabbaaniyiintooda
Reer galbeedku kaliya waxay si fiican uga warqabeen jiritaanka bulshada Beta Israa’iil markii ay la soo xidhiidheen adeegayaasha Protestant ee “Bulshada London ee Horumarinta Masiixiyadda” kuwaas oo ku takhasusay diinta Yuhuuda. Ururku waxa uu ka hawl-galay dalka Itoobiya sannadkii 1859-kii. Mucaaradiintii Protestanka, oo ka hoos shaqaynayey hoggaaminta nin Yuhuudi ah oo la beddelay oo la odhan jiray Henry Aaron Stern, ayaa in badan oo ka mid ah bulshada Beta Israa’iil u beddelay Masiixiyadda. Intii u dhaxaysay 1859 iyo 1922, ilaa 2,000 oo xubnaha Beta Israa’iil ah ayaa qaatay diinta Masiixiga ee Itoobiya (ma ay qaadan Protestantism heshiis ay adeegayaasha Protestanka la galeen dawladda Itoobiya). Tirada aadka u yar ee beddelaadda waxaa qayb ahaan lagu sharraxay falcelinta xooggan ee beddelada ka timid hoggaanka diinta ee bulshada Beta Israa’iil [xigasho ayaa loo baahan yahay]. Xubnihii Beta Israel ee qaatay diinta Masiixiga waxaa maanta loo yaqaan “Falash Mura”.
Dhaqdhaqaaqyadii adeegayaasha Protestant-ka ee Itoobiya waxay ka caraysiiyeen Yuhuudda Yurub. Natiijo ahaan, dhowr rabbaaniyiin reer Yurub ah ayaa ku dhawaaqay inay aqoonsan yihiin Yuhuudnimada bulshada Beta Israel, aakhirkii 1868kii ururka “Alliance Israélite Universelle” wuxuu go’aansaday inuu u diro Yahuudi-Faransiiska Orientist Joseph Halévy inuu u diro Itoobiya si uu u darso xaaladaha Yuhuuda xabashida. Markii uu ku soo laabtay Yurub, Halévy wuxuu soo jeediyay warbixin aad u wanaagsan oo beesha Beta Israel ah taasoo uu ugu baaqay bulshada Yuhuudda adduunka inay badbaadiyaan Yuhuudda Itoobiya, inay dugsiyo Yuhuuddu ka hirgeliyaan Itoobiya, oo xitaa soo jeediyay in la keeno kumanaan Beta Israel ah si ay u degaan Suuriya (waa sanado ka hor aasaaska dhabta ah ee ururkii ugu horeeyay ee Sionist).
Reer galbeedku kaliya waxay si fiican uga warqabeen jiritaanka bulshada Beta Israa’iil markii ay la soo xidhiidheen adeegayaasha Protestant ee “Bulshada London ee Horumarinta Masiixiyadda” kuwaas oo ku takhasusay diinta Yuhuuda.
Si kastaba ha ahaatee, ka dib muddo kooban oo baahinta warbaahintu ay xiiso weyn u abuurtay bulshada Beta Israel, xiisihii bulshooyinka Yuhuudda ee adduunka oo dhan ayaa hoos u dhacay. Tani waxay u dhacday inta badan sababtoo ah shakiyo halis ah ayaa weli ka haray Yuhuudnimada beesha Beta Israel, iyo sababtoo ah ururka Isbahaysiga Israel Universelle ma uusan raacin talooyinka Halévy [xigasho ayaa loo baahan yahay – wax cadeymo lama haayo].
Intii u dhaxaysay 1888 iyo 1892, waqooyiga Itoobiya waxa ka dhacay macaluul aad u xun. Macaluusha waxa sababay jeex-jeexa oo dilay inta badan lo’dii. Xaaladaha ayaa ka sii daray daacuun dillaacay (1889-1892), tiifowga faafa, iyo cudurka furuqa weyn (1889-1890). Qiyaastii saddex-meelood meel dadka Itoobiya ayaa dhintay muddadaas. Waxa lagu qiyaasaa in inta u dhaxaysa bar ilaa saddex meelood laba meel beesha Beta Israel ay dhinteen muddadaas.
Khuraafaadka qabaa’ilka lunsan ee Itoobiya ayaa xiiso galiyay Jacques Faitlovitch, oo ahaa ardaygii hore ee Joseph Halévy ee Ecole des Hautes Etudes ee Paris. Sannadkii 1904tii, Faitlovitch wuxuu go’aansaday inuu hoggaamiyo hawlgal cusub waqooyiga Itoobiya. Faitlovitch waxay dhaqaale ka heshay samafale Yuhuudi ah Edmond de Rothschild, waxay u safri jirtay oo ku dhex noolayd Yuhuudda Itoobiya. Intaa waxaa dheer, Faitlovitch waxay ku guulaysatey inay carqaladeyso dadaalkii ay wadeen adeegayaasha Protestanka si ay u beddelaan Yuhuudda Itoobiya, kuwaas oo wakhtigaas isku dayey inay ka dhaadhiciyaan Yuhuudda Itoobiya in dhammaan Yuhuudda adduunka ku nool ay rumaystaan Ciise. Intii u dhaxaysay sannadihii 1905-1935, waxa uu soo saaray 25 wiil oo Yuhuudi ah oo Itoobiyaan ah, kuwaas oo uu ku dhex beeray bulshooyinka Yuhuudda ee Yurub, tusaale ahaan Salomon Yesha, Taamerat Ammanuel, Abraham Adgeh,Yona Boogale, iyo Tadesse Yacquub.
Ka dib booqashadiisa Itoobiya, Faitlovitch wuxuu u abuuray guddi caalami ah oo loogu talagalay bulshada Beta Israel, wuxuu ku faafiyay wacyiga jiritaankooda isagoo adeegsanaya buugiisa Notes de voyage chez les Falashas (1905), wuxuuna u ururiyay dhaqaale si uu awood ugu yeesho aasaaska dugsiyada tuulooyinka.
Sannadkii 1908dii, 45 waddan oo ka mid ah culimada waaweyn ayaa si wada jir ah u soo saaray bayaan ay si rasmi ah u caddeeyeen in Yuhuudda Itoobiya ay run ahaantii Yuhuud tahay.
Yuhuudnimada beesha Beta Israa’iil waxay noqotay mid si furan loo taageeray inta badan bulshooyinka Yuhuudda Yurub horraantii qarnigii 20aad.
Sannadkii 1921-kii, Abraham Isaac Kook, oo ahaa madaxii Ashkenazi ee ugu horreeyay ee Mandate-ka Ingiriiska ee Falastiin, ayaa beesha Beta Israa’iil u aqoonsaday Yuhuud.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Waa tumaa Shuhada ‘Sinéad O’Connor – “La dirir cadawga runta ah”?
Sinead O’Connor waxay ahayd Fanaannad u dhalatay dalka Ireland, Sagaashamaadkii ayuu fankeedu dunida qabsaday. Fanka waxaa u wehliyey in ay ahayd qof aan runta ka gaban, codkeedana inta dulman ugu hiilisa oo waxaa laga hayaa in ay tiri;“Ku tala gal igama aha in aan mushkilad abuuro, laakiin inta badan way dhacdaa in ficilladaydu xasarado kiciyaan, waanse ku faraxsanahay in aan dhibleey ahay”.
Shuhada’ Sadaqat oo magaceeda horre ahaa Marie Bernadette O’Connor; waxay dhalatay 8 Diseembar 1966 – Luulyo 2023. Magaca xirfadeeda musikada waxaa loo yaqanaa Sinéad O’Connor, waxay ahayd heesaa iyo muusikiiste Irish ah. Albumkeedii ugu horreeyay ee istuudiyaha wuxuu ahaa The Lion iyo the Cobra, ayaa la sii daayay 1987 waxaana loo qaabeeyay si caalami ah. Albumkeedii labaad ee istuudiyaha, Ma rabo waxa aanan helin (1990), ayaa noqday guusheeda ugu weyn, iyada oo iibisay in ka badan toddobo milyan oo nuqul adduunka oo dhan ah. Waxaa loo magacaabay lambarka koowaad ee adduunka 1990-kii Abaalmarinta Billboard Music Awards.
Waxay soo saartay 10 albam oo dunida ku faafay: 1992-kii waxay soo saartay albumka ‘miyaanan ahayn gabadhaada? 1994-dii waxay qaadatay abaalmarinta dahabka Boqortooyada Midowday, 2000 waxay soo saartay albumka Faith and Courage waxay heshay darajada dahabka Australiya, iyo 2005 waxay soo saartay albumka Tuur Gacmahaaga waxayna ku heshay dahabka Ireland. Shaqadeeda waxa ka mid ahaa aflaanta, waxay la shaqaysay fannaaniin kale oo badan, iyo muuqaallada riwaayadaha lacag ururinta ee samafalka. Xusuus-qorkeeda 2021 waxaa ku qornaa inay ahayd iibiyaha ugu wanaagsan.
Abaalmarinta caalamiga ah ee la yiraahdo Garrmy Award ayey dhowr jeer iska diiday, iyadoo ku sheegtay in aan garsoor xaq ah lagu bixin. Heesaheeda qaarkood mudaaharaad oo kale ayey ahaayeen. Mar laga sugayey in ay qaado mid ka mid ah heesaha caanka ah (Nothing compares to you), Cid kula dhigmaan jirin, ayey masraxa kaga rogtay heestii “War” ee cunsiriyad la dirirka ahayd ee uu qaaday heesaagii waynaa ee Bobe Marley.
Sannadkii 1999-kii, waxa wadaadnimo u magacaabay Kaniisadda Laatiin Tridentine, oo ah dariiqo aan aqoonsanayn Kaniisadda Katooliga ee caadiga ah. Waxay si joogto ah uga hadashay arrimaha la xiriira xadgudubyada carruurta, xuquuqda aadanaha, ka hortagga cunsuriyadda, diimaha abaabulan, iyo xuquuqda haweenka.
Intii ay ku jirtay xirfadeeda muusiga, waxay ka hadashay safarkeeda ruuxiga ah, firfircoonida, aragtiyaha siyaasadda, iyo sidoo kale dhaawaceeda iyo halganka caafimaadka maskaxda. Sannadkii 2017, O’Connor waxay magaceeda u beddeshay Magda Davitt. Kadib markii ay soo islaamtay 2018, waxay u bedeshay Shuhada’ Sadaqat. Si kastaba ha ahaatee, waxay sii waday inay duubto oo ay ku qabato magaceeda dhalashada.
Nolosheeda horre
Shuhada’ Sadaqat waxay ku dhalatay Guriga Kalkaalinta Cascia House ee 13 Pembroke Road, Dublin, 8 Diseembar 1966. Waxaa loo bixiyey Sinéad kadib Sinéad de Valera. Waxay ahayd cunuga saddexaad ee shan carruur ah; walaalaheed waxay ahayd sheeko-yaqaan Joseph, Eimear, John, iyo Eoin.
Waalidkeeda waxay kala ahaayeen John Oliver “Seán” O’Connor, wuxuu ahaa injineer oo markii dambe noqday qareen iyo gudoomiyaha Kooxda Waxqabadka Furriinka, iyo hooyadeed Johanna Marie O’Grady (1939 – 1985), oo isku guursaday Kaniisad ku taallo Drimnagh, Dublin, ee 1960. Waxay dhigatay dugsiga Dominican College Sion Hill ee Blackrock, County Dublin.
Inkasta oo madaxeeda xiiran yahay uu markii hore ahaa caddayn ka dhan ah aragtida dhaqanka ee haweenka,
1979, Shuhada’ Sadaqat waxay ka tagtay hooyadeed oo waxay aaday inay la noolaato aabaheed, kaasoo guursaday Viola Margaret Suiter (née Cook) ee Alexandria, Virginia ee dalka Mareykanka, saddex sano ka hor 1976.
Markii ay jirtay da’da 15, go’aansigeeda ayaa horseeday in lagu magacaabo Xarunta Tababarka ee Grianán oo ay maamusho Amarka Marwadayada Samafalka. Siyaabaha qaarkood, way ku horumartay halkaas, gaar ahaan horumarinta qoraalkeeda iyo muusiggeeda, laakiin sidoo kale waxay ku koolkoolinaysay waafaqsanaanta la soo rogay. Ardeyda aan akhlaaqda lahayn ee halkaas joogtay ayaa mararka qaarkood loo diri jiray inay seexdaan guriga kalkaalinta ee ku dhow, waayo-aragnimada taas oo ay markii dambe ka hadashay, “Weligay – iyo malaha waligay – la kulmi maayo argagax iyo xanuun wax kasta.”
Shuhada’ Sadaqat hooyadeed Marie waxay ku dhimatay shil baabuur 10kii Febraayo 1985 iyada oo 45 jir ah iyada oo wayday kontoroolka baabuurkeeda waddadana uu baraf ka buuxo oo ay ku burburtay, markii Shuhada ‘O’Connor’ ay ahayd 18 jir.
Bishii Juun 1993, Shuhada waxay qortay warqad dadweyne oo lagu daabacay Irish Times taasoo dadka kaga codsatay inay “joojiyaan waxyeellada loo gaysto iyada”: Warqadda waxay ku celcelisay eedeymaha xadgudubka ee waalidkeeda wakhtigii caruurnimada taasoo Shuhada’ ku keentay in wareysiyo lala yeesho. Wareysiyadaasi ayay kaga hadashay dhibaatooyinka ay kala kulantay waalidkeeda xagga korriimada iyo la dhaqanka.
Nolosheeda gaarka ah
2017, waxay magaceeda sharciga ah u bedeshay Magda Davitt, iyadoo ku sheegtay wareysi ay ku sheegtay inay rabtay inay ka xorowdo magacyada addoonta ee aabbanimada. , waxay qaadatay magaca Shuhada, ka horna bartamihii 2019 waxay sidoo kale beddeshay magaceeda Davitt oo u bixisay Sadaqat.
Shaqsi ahaan iyo muuqaal ahaanba
Inkasta oo madaxeeda xiiran yahay uu markii hore ahaa caddayn ka dhan ah aragtida dhaqanka ee haweenka, sannado ka dib, O’Connor waxay sheegtay inay bilawday inay timaheeda dib u soo bixiso, laakiin ka dib markii la waydiiyay inay Enya tahay, O’Connor ayaa mar kale iska xiirtay. “Ma dareemayo sida aniga oo kale haddii aan timahayga la xiirin mooyaane. Marka xitaa markaan ahay gabadh da’ ah, waan xiiri doonaa.”
Guur iyo caruur
O’Connor waxay lahayd afar carruur ah waxaana la guursaday oo la furay afar jeer. Waxay dhashay wiilkeedii ugu horreeyay, Jake, 1987 iyada iyo ninkeedii ugu horreeyay, soo-saare muusikada ah John Reynolds, kaasoo ay iskala kaashadeen dhowr ka mid ah albumadeeda ah. John Reynolds iyo O’Connor ayaa markii dambe isku guursaday xafiiska diiwaangelinta ee Westminster bishii Maarso 1989. Isla sanadkaas, O’Connor ayaa iska soo ridey ilmo ka dib markii xaaladuhu ay shaqeyn waayeen. Waxay markii dambe qortay heesta “Ilmahayga gaarka ah” oo ku saabsan khibraddeeda iyada iyo John Reynolds waxay ku dhawaaqeen qorshahooda furitaanka bishii Noofambar 1991 ka dib markii ay kala maqnaayeen in muddo ah.
Waxyar kadib dhalashada gabadheeda Brigidine Roisin Waters 10kii Maarso 1996, O’Connor iyo gabadhaas aabbaheed, saxafiga Irish-ka ah John Waters, waxay bilaabeen isfahan muddo dheer socday kaasoo ku dhammaaday furniin.
Bishii Agoosto 2001, O’Connor waxay guursatay wariye Ingiriis ah Nick Sommerlad oo ku nool Wales; waxayna isfureen luulyo 2002 kadib 11 bilood oo ay isqabeen. Waxay dhashay ilmaheedii saddexaad oo ahaa wiil magaciisa ah Shane. 2006, waxay dhashay ilmaheedii afraad, Yeshua Francis Neil Bonadio, oo aabbihiis yahay Frank Bonadio.
Guurkeeda afraad wuxuu ahaa Barry Herridge. Waxay ku aqal galeen magaalada Las Vegas 9 Diseembar 2011, laakiin guurkooda ayaa dhammaaday ka dib markii ay “wada noolaayeen 7 maalmood oo keliya”. 7-dii Janaayo 2022, laba maalmood kadib wiilkeeda Shane oo 17 jir ah ayaa laga soo wariyay in laga waayay Newbridge, County Kildare, waxaa meydkiisa laga helay Gardaí ee Bray, County Wicklow, isagoo isdilay. Bishii Janaayo 2022, isbuuc ka dib markii wiilkeeda uu isdilay, waxaa isbitaalka la dhigay O’Connor.
Wareysi lala yeeshay Julaay 2007 O’Connor waxay sheegtay inay isu tixgelisay inay tahay Masiixiyad iyo inay rumaysatay fikradaha Masiixiga ee aasaasiga ah ee ku saabsan Saddexmidnimada iyo Ciise Masiix. Waxay tirri, “Waxay ila tahay in Ilaah badbaadiya qof walba haddii ay rabaan inay badbaadaan iyo haddii kale. Markaa marka aan dhimanno, dhammaanteen waxaan aadeynaa guriga… U malayn maayo in Ilaah qofna xukumo. Wuxuu jecel yahay qof walba si siman.” Waraysi bishii Oktoobar 2002, waxay ku qiratay caqiidadeeda Masiixiga.
“La dirir cadawga runta ah”
26-kii Maarso 2010, O’Connor waxay kasoo muuqatay wareysiga CNN-ka Anderson Cooper si ay uga hadasho fadeexadda xadgudubka galmada ee Katooliga ee Ireland. Markay ahayd 28-kii Maarso 2010, waxay lahayd fikrad lagu daabacay daabacaadda Axadda ee The Washington Post taasoo ay wax kaga qortay fadeexada iyo waqtigeedii ay ku jirtay dhar-dhaqidda Magdalene iyadoo dhallinyaro ah. Waxay fikradeeda kaga hadashay Vaticanka waxayna Vatican-ka ku tilmaantay “buul shaydaan” waxayna ku baaqday in la sameeyo “kaniisad kale”, iyada oo go’aamisay in “Masiixa lagu dilayo beenaalayaal”. Wax yar ka dib markii la doortay Pope Francis, waxay ku tilmaantay xafiiska Pope inuu yahay “xafiis ka soo horjeeda Masiixiyiinta”.
Bishii Oktoobar 2018, O’Connor waxay qaadatay diinta Islaamka, iyada oo tiri waa “gabagabada dabiiciga ah ee safar kasta oo fiqi caqli leh”
Xafladan oo lagu qabtay dalka Ireland ayaa waxaa ka hadlay fiqiga Sunniga ah ee Sheekh Cumar Al-Qadri. Waxay sidoo kale magaceeda u bedeshay Shuhada’ Davitt. Fariin ay soo dhigtay barteeda Twitter-ka ayay uga mahadcelisay walaalaha muslimiinta ah ee garab istaagay, waxayna soo galisay muuqaal iyada oo akhrinaysa adhanka oo ah baaqa islaamka “Allahu Akbar”. Waxay kaloo soo bandhigtay sawiradeeda iyadoo xijaaban.
Ka dib markii ay Islaamtay, Shuhada’ waxay ku tilmaantay kuwa aan Muslimka ahayn “wax laga yaqyaqsado” waxayna ku dhaleecaysay fiqiga Kiristaanka iyo Yuhuudda barta Twitter-ka Nofeember 2018. Waxay ku qortay: “… run ahaantii marnaba ma jecli inaan wakhti la qaato dadka cadaanka ah (haddii taasi ay tahay waxa loogu yeero kuwa aan muslimiinta ahayn). ,
Shuhada’ waxa ay sheegtay in hadalladeeda lagu sameeyay isku day lagu doonayay in shirkada Twitter-ka lagu qasbo inay xirto akoonkeeda. Bishii Sebteembar 2019, waxay raaligelin ka bixisay hadalkaas, iyadoo leh “Waqtigaas run ma ahayn, haddana run maaha, waxa igu kalifay Islaam nacaybka la igu maagay, waxaan ka cudur daaranayaa dhaawacii aan geystay.”
Markii ay aragtay muuqaallada laga baahiyey macluushii Soomaaliya ka dhacday 1992-dii ee “Cagabararka” loogu magac daray ayey ku deeqday in la iibiyo guri ay lahayd oo xilligaa qiimihiisu ahaa $750,000.
Iyadoo TV Maraykan ah ay malaayiin si toos uga daawanayaan ayey jeexjeeday sawirka Baaadiraga ugu waynaa Diinta Kirishtaanka (John Paul II), waxayna daba dhigtay
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Aabihii Dimuqraadiyadda Afrika Mudane Aadan Cabdulle Cusmaan
Qodobo kooban oo laga yaabo inaadan waxbo ka ogayn Mudane Aadan Cabdulle Cusmaan
Qoraalkaan qeyb kamid ah waxaa qalinka u qaatay Cabdiraxmaan Cabdishakuur Warsame oo kamid ah siyaasiyiinta Soomaaliyeed kuwooda wax qorista ku wanaagsan oo inta badan wax ka qoro dhacdooyinka muhiimka u ah jiilka dambe.
Aabihii wuxuu ka tirsanaa ciidankii Daraawiishta, markii Sayidkii la jebiyey, ayuu ku soo laabtay degankiisii, wuxuu la kulmay reerkii oo xoolo beelay, wuxuuna noqday qowsaar xoola raac ah, isagoo maalin Geel la jira ayaa Libaax soo weeraray, Ilaaheey waa ka bixiyey, laakiin dhaawac cuuryaamiyey ayuu kaga tegey.
Aadan Cabdulle Cusmaan (Aadan Cadde) waa madaxweynihii ugu horeeyay Soomaaliya. Aaden Cabdulle Cismaan Daar (Aadan Cadde) wuxuu dhashay Diseember 9, 1908 – wuxuuna geeriyooday June 8, 2007, naaneestiisa caanka ahayd Aadan Cadde’. Isla gobolka Hiiraan ayuu Aadan kusoo barbaaray, halkaas oo uu markii dambe ka bilaabay dhaqdhaqaaqii uu kula biiray Xisbigii Gobanima Doonka ahaa ee SYL 1940-aadkii. Madaxweynihii hore ee Soomaaliya, Aadan Cadde, waxa uu waxbarashadiisii aasaasiga ahayd ku dhameystay magaalada Muqdisho, oo uu markii dambana ku qaatay barashada Cilmiga Maamulka Dowliga ah.
1946-kii waxa loo magacaabay Xoghayaha Qaybta Xisbiga ee Beledweyne, Soomaaliya. 1951kii ayaa golaha deegaanka Mudug waxay u magacaabeen golaha deegaanka, labo sano kadib wuxuu noqday madaxweyne ku xigeenka golaha deegaanka. 1954tii ilaa 1956kii waxa uu ahaa gudoomiyaha ururka dhalinyarada Soomaaliyeed. Waxaa dib loo doortay Maay 1958-kii, wuxuuna xilkan si isku mid ah u sii hayay ilaa 1960-kii, waxaana ku xigeen u ahaa ku xigeenkiisii Xaaji Bashiir Ismaaciil Yuusuf oo noqday Madaxweynaha Golaha Shacbiga Soomaaliyeed.
MD Aadan Cadde waxa uu ku dhashay magaalada Beledweyne ee gobolka Hiiraan. Waxa uu wax ku bartay dugsiyada dawladda, waxaanu ka shaqayn jiray qabanqaabinta bulshada. Soomaaliya waxaa gumeysanayay dowladdii Talyaaniga 1889-kii ilaa 1941-kii, 1929-kii illaa 1941-kii, wuxuuna ka tirsanaa maamulkii Gumeysiga Talyaaniga isagoo u ololeynayay in Soomaaliya ay ka baxdo gumeysiga. Wuxuu ahaa mid u ololeeya midnimada Soomaaliweyn.
1960kii, Aadan Cadde wuxuu soo jiiday dareen qarannimo, wuxuuna kasbaday raallinimada dadka Soomaaliyeed. Waxa si rasmi ah oo dimuquraadi ah loogu doortay madaxweynihii ugu horreeyay ee Soomaaliya 1-dii Luulyo 1960-kii, Qarammada Midoobay waxay ansixisay madaxbannaanida Soomaaliya, ka dibna waxay la midowday maxmiyaddii hore ee Ingiriiska ee British Somaliland, oo hore u heshay xorriyaddeeda. Xornimada 26-kii Juun 1960-kii, maamulkiisu wuxuu xoogga saaray burburinta dhaxalka gumeysiga iyo sidii loo midayn lahaa ummadda Soomaaliyeed.
Xirfadiisa siyaasadeed – SYL
Aadan Cadde waxa uu ku biiray urur siyaasadeedkii la aasaasay ee Somali Youth League (SYL) sannadkii 1944-tii, ururkaas oo ahaa urur wadani ah oo u ol’olaynayay in Soomaaliya xor noqoto. Isaga oo si degdeg ah uga soo baxay darajadaas, waxa uu noqday xoghayihii deegaanka ee SYL laanteeda Beledweyne 1946. Toban sano ka dib, waxa uu noqday Guddoomiyaha Golaha Sharci-dejinta Qaranka, ugu dambayntiina waxa uu hoggaanka u qabtay SYL lafteeda laba sano ka dib.
Halgankiisa Madaxtooyada
Markii ay Soomaaliya xornimadeeda qaadatay 1960-kii, Aadan Cadde waxa uu caan ka noqday inuu ahaa nin waddaniyadda ay ku weyn tahay. Isku soo wada duuboo, waxa loo doortay Madaxwaynihii ugu horeeyay ee dalka, xilkaas oo uu hayay 1960 ilaa 1967. Muddadii uu xilka hayay, waxa uu si firfircooni ah u raacay siyaasad qaran oo aan laga fiirsan oo ku aaddan soo celinta dhulalka Soomaaliyeed ee lumay. Dhacdooyinka la xusi karo waxaa ka mid ah 1964-kii dagaalkii Xabashida iyo Soomaalida, Dagaalkii Shifta ee Kenya, Jabhadda Front de Libération de la Côte des Soomaalida ee u dagaalamaysay Madax-bannaanida Jabuuti iyo sidoo kale taageeridda ELF ee Eriteriya iyo Kacdoonkii Bale ee Oromada ee Itoobiya.
Xubnihii ay isku hayeen ee Kenya iyo Itoobiya ayaa 1965kii kala saxiixday heshiis difaac ah si ay u xakameeyaan waxa ay u arkayeen balaarinta albaabadooda. Madaxweyne Aadan oo ka duulaya siyaasadahaas, wuxuu kaloo Soomaaliya ku daray ururro dhowr ah oo u ololeeya xorriyadda iyo xorriyadda dhammaan dalalkii la gumeysan jiray sida Dhaqdhaqaaqa Aan Isbahaysiga ahayn, Ururka Midowga Afrika iyo Shirweynaha Muslimiinta Adduunka oo ay Soomaaliya marti-gelisay. Shirweynihii 6-aad ee Kongress-ka ee 1966. Waddamada xusidda mudan ee Soomaaliya waagiisii u doodi jirtay oo rag iyo maalba ku taageertay waxaa ka mid ahaa Koonfur Afrika iyo Falastiin dagaalkii lixda maalmood socday.
Bilowgii horumarka Soomaaliya 1964
Soomaaliya oo loo yaqaanay Swizerland ee Afrika suuqa xorta ah iyo dimoqraadiyada, Soomaaliya xilligii Madaxweyne Aadan Cadde waxay waday qorshe dhaqaale oo dhexdhexaad ah si loo horumariyo dakhliga gudaha. Qorshihiisii shanta sano ee ugu horeeyay ee la dacaayadeeyay (1963-1967) waxa uu muujiyay istiraatijiyad horumarineed oo fudud oo ay ku urursan tahay dhawr mashruuc oo kala duwan: wax soo saarka sokorta oo kordhay iyada oo la balaarinayo awoodda wax-soo-saarka warshadda hadda jirta ee Jowhar; horumarinta baakadaha hilibka, habaynta kalluunka, caanaha iyo waxyaabaha caanaha laga sameeyo, dunta, iyo dhawr warshadood oo kale; dhismaha ama hagaajinta tiro waddooyin ah; saddex dekedood oo laga dhisayo Kismaayo, Berbera, iyo Muqdisho; balaadhinta waraabka beeraha iyo calafka; samaynta tiro beero dawladeed ah; horumarinta adeegyada bulshada qaarkood, oo ay ku jiraan waxbarashada iyo caafimaadka. Qoondaynta qaybaha maalgelinta qorshaysan waxay ka tarjumaysay mudnaanta ka weyn ee kaabayaasha jirka marka loo eego horumarinta beeraha ama dejinta dadweynaha. In kasta oo qorshuhu ahaa barnaamij kharash dawladeed, haddana waxa uu dhiirri-gelin weyn siiyey ganacsiga gaarka loo leeyahay, isaga oo siinaya dhiirigelin qaab ilaalin ah, ka-dhaafitaan cashuuraha qaarkood muddo xaddidan iyo bixinta amaahda shuruudo ku habboon shirkadahaas loo diyaariyey inay maalgashadaan. warshadaha oo leh baaxad macquul ah si ay u noqdaan kuwo faa’iido leh, aasaaskoodana ay tahay mid la jecel yahay oo ku jirta danta qaranka.
Doorashadii Madaxtinimadda ee 1967-kii, Aadan Cadde waxaa ka guuleystay Cabdirashiid Cali Sharma’arke oo ahaa Ra’iisul Wasaarihiisii hore. Muddo xileedkiisii madaxweyne waxa uu dhammaaday Luulyo 6, 1967. Aadan Cadde waxa uu aqbalay guuldarada, isaga oo taariikh ka dhigay Qaaradda Afrika oo noqday madaxii ugu horreeyay ee Afrika (marka laga reebo Laybeeriya) uu si nabad ah xukunka ugu wareejiyo qof si dimoqraadi ah loo doortay.
Cabdirashiid Cali Sharma’arke waxaa labo sano kadib dilay mid kamid ah ilaaladiisa. Dilkaasi waxa uu horseeday afgambi aan dhiig ku daadan oo ay qaadeen Ciidanka Soomaaliya 21-kii Oktoobar 1969-kii, maalin kadib aaskii MD Cabdirashiid Cali Sharma’arke waxaa hogaaminayay Sarreeye Gaas Maxamed Siyaad Barre, oo xilligaasi taliye u ahaa ciidanka.
Maanafeesto
Sannadkii 1990-kii, markii uu billowday dagaalladii sokeeye, Aadan Cadde oo ay weheliyaan Wasiirkii hore ee Warfaafinta Ismaaciil Jimcaale Cosoble, Wasiirkii hore ee Waxbarashada Xasan Cali Mire, iyo ilaa 100 kale oo siyaasiyiin Soomaaliyeed ah ayaa saxiixay qoraal ay ku muujinayaan walaaca ay ka qabaan colaadda iyo dib u heshiisiinta. Mudane Aadan Cadde waa la xiray, waxana uu ku jiray xabsiga ilaa burburkii ugu dambeeyay ee taliskii Siyaad Barre.
Noloshiisa iskorisnimo
Hooyadii iyo Aabihii way kala tageen, isagoo sanad jir ah ayeyna geeriyootay. Laakiin odaygu wuxuu ku baxsaday gobbonimada Reerka uu Geela u raacayey oo ahaa Cawlyahan, reer Cali, kuwaasoo daryeel buuxa u fidiyey odoyga. In kastoo uu mar danbe baadigoobay si uu ugu abaalgudo, hadana uma suuragelin in uu helo reerkaas.
Wuxuu u wareegay Xuddur, ka dibna Baydhabo, Aabe Cabdulle Cusmaan, macalin Quraan ayuu Baydhabo ka noqday, halka Aadan uu billaabay inuu maalinkiina suuqa ka xoogsado, galabkiina iskuul dhigto. Muddo ka dib wuxuu wareegay Jannaale, oo loo bedelay ninkii Talyaaniga ahaa ee uu adeegaha u ahaa.
Talyaanigu Soomaalida uma ogallayn tacliin dugsi hoose dhaafsiisan, laakiin Aadan wuxuu ahaa nin aqriska jecel oo Jannaale uga soo lugeeya Muqdisho, si uu u iibsado ama u amaahdo buugaag uu aqristo. Waxaa saamayn taban ku yeeshay hab-dhaqanka gumaystaha faashistaha ah, taasoo gubaysay damiirkiisa. Markuu u adkaysan waayey dhaqanka gumaystaha ayey isaga iyo saaxibkiis Maxamd Ciise Faarax isaga tageen shaqadii, waxaase dusha loo saaray eedeyn ah in ay lacag xadeen, tuhmadaas oo caddayn looga dhigay in noloshooda iyo dakhligooda uu kala badan yahay. Aadan si aftahannimo leh ayuu Maxkamada horteeda iskaga difaacay, waana la sii daayey markii danbi lagu waayey. Laakiin guddoomiyaha degmada Marka ee talyaaniga ahaa oo ka caraysan sida kalsoonida iyo afatahannimada leh ee uu Aadan isku difaacay ayaa dharbaaxo wajiga ka saaray. Waxay ahayd urugo kale oo Aadan la tiilay.
Baydhabo ayuu ku soo laabtay, hoteel ayuu ka shaqo bilaabay, oday Talyaani ah oo meherada lahaa ayaa ku eedeyey in uu xiriir la leeyahay inan uu dhalay oo ay Aadan saaxiibo ahaayeen, shaqadiina wuu ka eryey. Janaale ayuu mar kale dib ugu laabtay.
Culayska cunsiyaradeed, waxaa ugu soo siyaaday in Aabihii uu geeriyooday. Muddo ka dib ayuu Beledweyne u wareegay, halkaasoo uu ka furay xaruntii SYL oo uu muddo wakiil uga ahaa. Sheekh Cali Jimcaale iyo C/llaahi Ciise ayey halkaa isku barteen oo ay rafiiq siyaasadeed noqdeen. Aadan wuxuu ahaa is koris, halgan adag nolosha ka soo maray. Haddii ay tahay tiiraanyadii uu ka dhaxlay bahdilkii, xabsigii, cunsuriyadii, iyo masabidkii ay gumaystaha kula kaceen, murugada dhimashada labadiisa waalid, tebista kalgacalkii iyo korintii uu kaga baahnaa.
Madaxweynihii ugu horreeyay Soomaaliya, Aadan Cabdulle Cusmaan
Laakiin casharada nolosha marna hamigiisa iyo hankiisa ma jebin, balse wuxuu kaga faa’iidaystay in fursadihii waawaynaa ee soo maray uu dalka iyo dadka Soomaaliyeed kaga faa’iideeyo. Ma jiro xil macno leh uusan dalka ka soo qaban, wuxuu soo noqday ku xigeenka Golaha xukun gaarsiinta (Territoral Council), 1953-54, Guddoomiyaha Baarlamaanka Daakhiliga ahaa 1956-59, Madaxweyne KMG ah 1960-61, Madaxweynaha Jamhuuriyadda 1961-67, iyo in muddo ah uu ahaa guddoomiyaha ama xoghayaha Guud ee Xisbiga SYL.
Aadan aqriskiisu wuxuu la xariiray dhadhaqaaqyada siyaasadeed ee dunida seddaxaad ka socday, gaar ahaan Afrika, taariikhda iyo siyaasada. Waxaad ka garan kartaa sida uu wacyigiisa siyaasadeed u dhisnaa dooddii dhexmartay isaga iyo Giuseppe Brusasca oo ahaa wasiirka Afrika ee arrimaha dibdedda Talyaaniga.
Brusasca ayaa ku galad sheegtay in Talyaanigu ay Soomaalida u dhiseen jidad iyo Isbitaallo, biyo, nadaafad, iyo shaqo abuurna u sameeyeen, Aadan wuxuu ugu jawaabay inta aad sheegtay wax ka fiican in Ingiriisku Soomaalida u sameeyey oo ah, in uu ogolaaday xorriyad hadalka, xisbi dhisasho, iyo ka arrinsashada siyaasadda.
Markii uu Xaaskiisa doonanayey laba maalin ayuu doon sii saarnaa, isagoo Hobyo ka degay, ka dibna Gaalkacyo kaga sii lugeeyey, si uu uga doonto gabadha Aabaheed, Muuse Mataan oo ku shardiyey in uu Gaalkacyo ugu yimaado.
Aadan Cabdulle (AUN), wuxuu ahaa nin tawaaduc badan, qunyar socod ah, dad isku wad ah, tanaasul badan, taasoo kasabsiisay awood burji oo ay dadku kaga haybadaystaan. Wuxuu ahaa nin ku adag go’aannada danta guud, u dabacsan kuwa isaga quseeya. Tusaale ahaan, wuxuu diiday in uu lacag bixiyo, ama ballan qaadyo xilal iyo qandaraasyo sameeyo labo jeer ee uu xilka Madaxweynaha u tartamay.
Isagoo eryi kara Raysalwasaare C/rashiid Cali Sharmarke (AUN) oo ay arrimo badan iskula dhaceen ayuu ka maagay, sababtuna wuxuu Aadan buugiisa xusuus qorka ku sheegay in uu diiddanaa in Madaxweynayaasha ka dibkii iman doona ay dhaqankaas yeeshaan, wuxuu la sugay doorashadii Baarlamaanka ee 1964-tii, markaasoo uu ku bedelay C/risaaq Xaaji Xuseen.
Wuxuu kaloo ka maagay in uu C/llaahi Ciise oo Golihii Dhexe ee SYL, iyo inta badan Baarlamaanka ay u rabeen in uu Raysalwasaare u magacaabo, sababo la xariira isku dheelitirka beelaha iyo in C/laahi oo ahaa Raysalwaraasihii xukuumaddii daakhiliga, loona baahan yahay in ay xubnaha kale ee Xisbiga (SYL) ay fursado helaan.
Markii laga adkaaday doorashadii 1967, ayaa Sh Cali Jimcaale iyo rag kale u soo soo jeediyeen in uu diido, ka dibna inqilaab la sameeyo, Aadan si adag ayuu arrinkaas kaga horyimid. Aadan wuxuu wuxuu lahaa aragtida lagu aasaasay ururka Islaamka.
Waxaa intaa dheer iyo muddo 50 sano uu maalin walba qorayey dhacdooyinka uu la kulmo oo qaybo ka mid ah uu Maxamad Ciise Turunji ka qoray buuga qiimaha leh ee mar kale Aadan Cade i baray (President Aden Abdula, His life and Legacy), kaasoo aan kula dardaarmayo cid kasta oo siyaasada Soomaaliya daneynaysa in aqrido.
Burburkii kadib, markii xabsiga laga sii daayey Aadan Cabdulle Cismaan wuxuu intiisa badan noloshiisa ku qaatay gudaha Soomaaliya, wuxuuna ku noolaa gudaha beertiisa Janaale, ee koonfurta Soomaaliya. Maay 22, 2007 ayuu geeriyooday mudane Aadan Cabdulle Cismaan AUN. Dowladdii KMG ahayd ee uu markaas madax ka ahaa Madaxweynihii hore ee Soomaaliya Cabdullaahi Yuusuf Axmed, ayaa ku dhawaaqday 21 maalmood oo baroor diiq ah, waxaana loo sameeyey xus qaran, waxayna soo saartay bayaan ah in Aadan Cadde loo sameyn doono aas qaran. Sidoo kale, waxaa loogu magac daray garoonka diyaaradaha ee Muqdisho ‘Aden Abdulle Airport.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Madaxweynihii hore ee Bakistaan Pervez Musharaf oo geeriyooday – Taariikh nolloleedkiisa oo kooban
Ku dhawaad sagaal sano oo uu talada dalka hayay, Pervez Musharaf waxa uu Bakistaan u horseeday kobac dhaqaale ah oo ay qayb weyn ka qaadatay gargaarka ballaaran ee Washington, si uu u taageero dagaalka ka dhanka ah argagixisada.
Madaxweynihii hore ee Bakistaan General Pervez Musharaf, oo xukunka ku qabsaday afgambi 1999-kii, ayaa geeriyooday isagoo 79 jir ah.
Hogaamiyihii hore – oo ahaa madaxweyne intii u dhaxeysay 2001 iyo 2008 – ayaa ku geeriyooday magaalada Dubai ka dib markii uu muddo xanuunsanaa, sida lagu sheegay bayaan ka soo baxay ciidamada dalkaasi.
Wuxuu ka badbaaday isku day dil oo badan, wuxuuna isku arkay safka hore ee halganka u dhexeeya Islaamiyiinta mayalka adag iyo reer galbeedka. Wuxuu taageeray Maraykanka “dagaalka argagixisada” ka dib 9/11 inkastoo mucaaradka gudaha. Jeneraalkan ayaa isbaheysi la noqday Washington markii ay duullaanka ku qaadeen dalka ay dariska yihiin ee Afghanistan, isagoo ka badbaaday isku dayo dil oo dhowr ah.
“Taliyeyaasha sare ee militariga Bakistaan ayaa muujinaya tacsi tiiraanyo leh oo ku saabsan geeridii murugada lahayd ee General Pervez Musharaf”, ayaa lagu yiri bayaan kooban oo ay baahisay garabka warbaahinta ee militariga.
“Allah ha u naxariisto, jannadana ha ka waraabiyo, eheladii iyo qaraabadii uu ka baxayna samir iyo iimaan haka siiyo.”ayuu raaciyay qoraalka militariga Bakistaan.
Jeneraalka afarta xidigle ahaa ayaa subaxnimadii hore ee Axadda maanta ah ku geeriyooday isbitaal ku yaalla magaalada Dubai, sida ay sheegeen warbaahinta iyo sarkaal sare oo dhanka ammaanka ah oo la hadlay wakaaladda wararka ee AFP. Ku dhawaad sagaal sano oo uu talada dalka hayay, Musharaf waxa uu Bakistaan u horseeday kobac dhaqaale ah oo ay qayb weyn ka qaadatay gargaarka ballaaran ee Washington, si uu u taageero dagaalka ka dhanka ah argagixisada.
Musharaf ayaa laba jeer laalay dastuurka Bakistaan — isaga oo yiri oraahdii caanbaxday ee aheyd “waa warqad qashinka lagu daray” — wuxuuna dhaqan galiyay xukun degdeg ah markii tallaabo uu ku eryay madaxa caddaaladaa ee dalka uu dhaliyay mudaaharaadyo bilo socday.
Kadib dilkii hoggaamiyaha mucaaradka Benazir Bhutto bishii Diseembar 2007, ayaa sababay niyad jab ku dhacay Bakistaan, iyo khasaare burburiya xulafadiisa, iyada oo sidoo kale guuldarrooyinkii uu kala kulmay doorashadii 2008 ay gelisay go’doon. Isla sannadkaas ayuu xilka iska casilay, waxaana uu noqday dibad-joog.
Xukunkii Pervez Musharaf iyo eedaymaha loo haystay
Xukunka Musharaf waxa lagu sifeeyay mid xag-jir ah. Waxaa lagu tiriyaa dadka qaar inuu rogay dhaqaalaha dalka intii uu hoggaaminayay. Waxa uu galay kiisas badan oo maxkamadeed ka dib markii uu awooddii waayay, waxaana ka mid ahaa eedaymo ku saabsan in uu ku guul-darraystay in uu ammaan ku filan u helo raysalwasaarihii hore ee Pakistan Benazir Bhutto, kaas oo dilkii Taliban ay sannadkii 2007-dii ka yaabisay Pakistan iyo caalamka oo dhan.
Waxayna shaqadiisii ugu dambeyntii ku dhamaatay ceeb iyo xarig, markii lagu xukumay dil isagoo maqan oo khiyaano qaran ah 2019. In kasta oo xukunkaas markii dambe la beddelay, haddana dib uguma soo laaban Pakistan.
Iyadoo ay jiraan dhacdooyinkaas, Fawad Chaudhury, oo hore u ahaan jiray gacan yaraha Musharraf, haatanna ah hoggaamiyaha sare ee xisbiga Ra’iisul Wasaarihii hore ee Imran Khan, ayaa ammaanay Musharraf iyo saameynta uu ku leeyahay Bakistan.
“Waxaa lagu magacaabaa kaligii taliye militari, laakiin ma jirin nidaam dimuqraadi ah oo ka xoog badan kan isaga hoos yimaada…Pervez Musharaf waxa uu Bakistan ku hogaamiyay xilli aad u adag, Bakistaniyiintuna waxay aaminsan yihiin in xilligii uu xukunka hayay uu ahaa kii ugu fiicnaa taariikhda Bakistan. Mudane Chaudhury ayaa ku yiri faallooyin ay soo xigatay wakaaladda wararka ee Reuters.
Si kastaba ha ahaatee, maamulaha guud ee Tabadlab ee fadhigeedu yahay Islamabad, Mosharraf Zaidi, ayaa sheegay in Musharaf uu mas’uul ka ahaa “burburkii Bakistan” intii uu xukunka hayay.
Hase yeeshee, Musharraf wuxuu ku dhawaaday inuu heshiis la gaaro Hindiya oo ku saabsan Kashmir, sida ay sheegeen diblomaasiyiinta Mareykanka ee waqtigaas. Waxa uu sidoo kale ka shaqeeyay isku soo dhawaanshiyaha Bakistaan oo ay xafiiltamaan muddada dheer.
Fadeexad kale oo weyn ayaa soo baxday intii uu xukunka hayay markii dunidu ogaatay in saynisyahankii caanka ahaa ee Bakistaan A.Q. Khan, oo muddo dheer lala xiriiriyay bamka nukliyeerka ee waddanka, ayaa iibin jiray naqshadaha centrifuge iyo siraha kale ee dalal ay ka mid yihiin Iiraan, Liibiya iyo Koonfurta Kuuriya, isaga oo samayn jiray tobanaan milyan oo doolar. Nashqadahaas ayaa ka caawiyay Pyongyang in ay isku hubayso hub nukliyeer ah, halka centrifuges laga soo bilaabo naqshadihii Khan ay wali ku dhex wareegayaan Iran iyada oo uu burburay heshiiskii nukliyeerka ee Tehran ay la gashay quwadaha adduunka.
Musharaf waxa uu sheegay in uu ka shakiyay Khan balse ma ahayn ilaa 2003 markii agaasimihii CIA ee xiligaas George Tenet uu tusay qorshayaal faahfaahsan oo ku saabsan xarun Bakistaani ah oo saynis yahanku iibinayay in uu ogaaday darnaanta waxa dhacay.
Wakhtigiisii xukunka ee Hindiya iyo Bakistaan
Ku lug lahaanshiyaha Musharaf markii uu ahaa hoggaamiyihii ciidamada dalka ee iskahorimaadkii Kargil bishii Maay 1999-kii – markii jeneraalladii Bakistaan ay si qarsoodi ah u amreen howlgal ay ku qabsadeen Kargil oo dhinaca Hindiya ah – waxay keentay in dad badan oo Hindiya ku nool ay u arkaan cadow.
Laakiin hal siyaasi oo Hindi ah indhihiisa, Musharaf wuu iska soo furtay intii uu madaxweynaha ahaa. “Mar uu cadawga Hindiya u ahaa, waxa uu noqday xoogag nabadeed oo dhab ah 2002-2007,” Shashi Tharoor, oo ahaan jiray diblomaasi Qaramada Midoobay ah, ayaa yidhi.
Mudane Tharoor waxa uu sheegay in uu sanad walba Musharaf kula kulmo Qaramada Midoobay, waxana uu ku tilmaamay in uu ahaa mid caqli badan, ku hawlan oo ku cad fikirkiisa istiraatijiyadeed.
Mareykanka- iyo Bakistaan: Diblomaasiyadda u dhiganta guurka jacaylka
Ka dib 9/11, ka dib madaxweyne Musharaf waxa uu sameeyay isbeddel istaraatiiji ah oo uu kaga tagayo Taliban oo uu ku taageerayo Maraykanka dagaalka ka dhanka ah argagixisada, laakiin labada dhinac midkoodna ma rumaysna in kan kale uu ku noolaa wixii laga filayey go’aankaas,” 2009 danjiraha Mareykanka ee wakhtigaas Anne Patterson qoraal ay daabacday WikiLeaks ayaa tiri, iyada oo sharraxaysa diblomaasiyadda u dhiganta guurka jacaylka.
“Xidhiidhku waa mid ku tiirsanaansho ah oo aan si murugo leh u qiranno – Bakistaan waxay ogtahay in Maraykanku aanu awoodin inuu ka tago; Maraykanku wuxuu ogyahay in Bakistaan aysan sii noolaan karin taageeradayada la’aanteed.”
Maleeshiyaad ayaa isku dayay in ay dilaan Musharaf laba jeer sanadkii 2003-dii iyaga oo beegsaday kolonyadii uu la socday, waxaana markii hore lala eegtay bam lagu xiray buundada kadibna waxaa loo adeegsaday baabuur walxaha qarxa laga soo buuxiyay. Weerarka labaad ayaa la arkay gaarigii Musharaf oo hawada sare loo qaaday ka hor inta uusan mar kale dhulka taaban. Ma ahayn ilaa xaaskiisa Sehba, ay aragtay baabuurka oo go’san yahay, ayaa miisaanka weerarku ku soo baxay.
Taariikh nolloleedkiisa oo kooban
Musharaf waxa uu dhashay Agoosto 11, 1943 magaalada New Delhi ee dalka Hindiya, waxa uu ahaa wiilka dhexe ee diblomaasi sarre. Qoyskiisu waxay ku biireen malaayiin kale oo Muslimiin ah oo u qaxay dhanka galbeed markii Hinduuga Hindiya iyo Bakistaan Islamka u badnaa ay kala go’een markii ay xornimada ka qaateen Ingiriiska 1947. Qaybtii waxaa lagu dilay boqolaal kun oo qof oo lagu dilay rabshado iyo dagaal.
Madaxweynihii hore ee Bakistaan General Pervez Musharaf
Musharaf waxa uu soo galay ciidanka Bakistaan isagoo 18 jir ah waxana uu halkaas ka sameeyay xirfadiisa isaga oo Islamabad kula dagaalamay saddex dagaal oo ka dhan ah Hindiya. Wuxuu bilaabay isku daygiisii uu ku doonayay inuu ku qabsado dhulka lagu muransan yahay ee Himalayan ee Kashmir 1999 ka hor inta uusan xukunka kala wareegin Ra’iisul Wasaare Nawaz Sharif.
Shariif ayaa amar ku bixiyay in shaqada laga eryo Musharaf, xilli taliyaha ciidamada xoogga dalka uu ka soo duulay dalka Sri Lanka oo uu booqasho ku tagay, isla markaana loo diiday in diyaarada ay ku degto Bakistaan, iyadoo xitaa uu shidaal ku yar yahay. Dhulka, ciidanku waxay la wareegeen gacan ku haynta ka dib markii uu soo degay Musharaf ayaa la wareegay talada.
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda
Taariikh nololeedka Wasiiradda arrimaha dibadda ee Australiya Penny Wong
Penelope Ying-Yen Wong waa siyaasiyad Australiyan ah, wasiirka arrimaha dibadda iyo hoggaamiyaha xukuumadda oo ay ka soo noqotay golaha Guurtida ee dawladda Albanese ilaa 2022. Xubin ka tirsan Xisbiga Shaqaalaha ee Australiya, waxay Senator ka ahayd Koonfurta Australiya tan iyo 2002.
Enny Wong waxay ku dhalatay gobolka Sabah ee dalka Malayshiya. Qoyskeedu waxay u guureen Australiya 1976, markay siddeed jir ahayd, waxayna degeen Adelaide. Waxa ay Jaamacadda Adelaide ku baratay sharciga iyo farshaxanka.
Penelope Ying-Yen Wong waa siyaasiyad Australiyan ah, wasiirka arrimaha dibadda iyo hoggaamiyaha xukuumadda oo ay ka soo noqotay golaha Guurtida ee dawladda Albanese ilaa 2022. Xubin ka tirsan Xisbiga Shaqaalaha ee Australia, waxay Senator ka ahayd Koonfurta Australiya tan iyo 2002. Penelope Ying-Yen Wong waxay hore u soo noqotay Wasiirka Isbeddelka Cimilada iyo Wasiirka Maaliyadda iyo Dib-u-dejinta xilligii dawladihii Kevin Rudd iyo Julia Gillard laga bilaabo 2007 ilaa 2013.
Waxbarashadeeda Jaamacaddeed ka dib waxay u shaqaynaysay ururka shaqaalaha oo dabooli jiray shaqaalaha warshadaha alaabta guryaha, iyada oo ka qaybqaadatay ololayaal lagu hagaajinayo mushaharka iyo shuruudaha xubnaha ururka, oo ay ku jiraan dumarka soogalootiga ah ee aan mushaharka qaadan ee ka shaqeeya aqoon-isweydaarsiyada dharka.
Waxay u shaqeysay lataliye ahaan Dowladda Shaqaalaha NSW halkaas oo ay ka caawisay horumarinta siyaasadda kaymaha, ka dibna qareen ahaan, ka hor inta aan loo dooran Senetka Xisbiga Shaqaalaha ee Australiya 2001. Senator Wong ayaa dib loo doortay afar jeer – 2007, 2013, 2016 iyo 2022.
Markii la doortay xukuumadda Rudd 2007, waxaa loo magacaabay wasiirka isbeddelka cimilada iyo biyaha. Booskan waxa ay si weyn u ballaarisay Bartilmaameedka Tamarta La cusboonaysiin karo, kaas oo horseeday maal-gelin weyn oo lagu sameeyo dabaysha iyo tamarta qorraxda. Waxay sidoo kale Australiya ku matashay gorgortanka caalamiga ah ee isbeddelka cimilada waxayna soo saartay nidaamka ganacsiga ee qiiqa ee dawladda Rudd, hab ku salaysan suuqa si loo yareeyo qiiqa gaaska aqalka dhirta lagu koriyo ee Australiya habka ugu dhaqaalaha badan.
Ka dib doorashadii federaalka ee 2010, Senator Wong waxaa loo magacaabay wasiirka maaliyadda iyo sharciga. Iyada oo ah Wasiirka Maaliyadda waxay kala shaqeysay Khasnajiga Wayne Swan si ay u gaarsiiso saddex Miisaaniyad ka dib Xiisaddii Maaliyadeed ee Caalamiga ahayd. Waxay sidoo kale hirgelisay siyaasad lagu hubinayo in haweenka loo tixgeliyo magacaabista jagooyinka sare ee hay’adaha dawladda iyo shirkadaha.
Sannadkii 2013-kii Senator Wong waxaa loo doortay hoggaamiyaha dawladda ee golaha guurtida, ka dib isbeddelkii dawladda ee 2013, waxay noqotay hoggaamiyaha mucaaradka ee Senate-ka – haweeneydii ugu horreysay ee qabta mid ka mid ah doorarkaas.
Wasiiradda arrimaha dibadda ee Australiya Senator Penny Wong
Waxay soo noqotay Wasiirka Arrimaha Dibadda ee Shadow lix sano ka hor doorashadii Dowladda Albaan ee 2022, markaasoo loo magacaabay Wasiirka Arrimaha Dibadda.
Isagoo ah Wasiirka Arrimaha Dibadda, Senator Wong waxay doonaysay in dib loo soo celiyo sumcadda Australiya oo ah lammaanaha doorashada – iyagoo ka duulaysa dhammaan qaybaha awoodda qarankeeda – si loo dhiso gobol xasilloon oo barwaaqo ah, halkaas oo madax-bannaanida la ixtiraamo lana ilaaliyo shuruucda waddooyinka.
Maaddaama ay tahay wakiilka ay ku faanaan Koonfurta Australiya ee baarlamaanka federaalka waxay u doodday danaha Gobolkeeda, oo ay ku jiraan ilaalinta mustaqbalka waaritaanka webiga Murray iyo horumarinta dhaqaalaha Gobolka.
Senator Wong waxay ku nooshahay Adelaide iyada iyo lammaaneheeda iyo gabdhahooda. Waqtigeeda firaaqada ah waxay ku raaxaysataa cunto karinta, waxay wax ka iibsata Suuqa Bartamaha waqti ka waqti.
‘Boqortooyada beenta’: Wasiirka Arr. Dibedda ee Ruushka Lavrov ayaa ku weeraray Reer Galbeedka khudbaddiisa Qaramada Midoobay
Madaxweynaha Turkiga Recep Tayyip Erdogan ayaa sheegay in naqshadeynta hoolalka Golaha loo dhan yahay ee QM ay xasuusisay calanka qaniisiinta ee LGTB
Gorfaynta Buugga Dabar iyo Hoggaan
Caddaalad Darro: Muxuu maamulka degmada Wadajir ay ku heystaan Asad Cabdi, haddii uusan dambiile aheyn?
Golaha loo dhan yahay ee Qaramada Midoobay: Maxaa laga filan karaa kulanka ay isugu imanayaan hoggaamiyeyaasha adduunku ee toddobaadkan?
Wadamadii hore ee Faransiiska gumaysan jiray ayaa abuuray isbahaysi milatari
Gorfaynta Buugga Caawiyaha Ardayga – Faallo kooban
Gorfaynta Buugga Murtida Dardaaran Haween – Faallo kooba
Gorfaynta Buugga Maxaa Keenay Kadeedka Soomaaliya – Faallo Kooban
Gorfaynta Buugga Ummadaha Jirraban – Faallo kooban
Gorfaynta Buugga Naftii Hure – Faallo Kooban
Gorfaynta Buugga Aafooyinka Baraha Bulshada – Faallo kooban
Gorfaynta Buugga Haddimada Qabyaaladda – Faallo kooban
Maxaan sameyn karaa si aan ugu guuleysto nolosha?
Ururka G20 ayaa Midowga Afrika u aqoonsaday xubin joogto ah
Mareykanka oo joojinaya joogitaanka militari ee Niger – Politico
Dhulgariir xooggan oo ku dhuftay dalka Marooko ayaa dilay in ka badan 2,000 oo qof
In ka badan 60 qof ayaa lagu dilay weerarro lagu qaaday doonyo iyo xero ciidan oo ku taal Maali
Xagguu marayaa dagaalka dowladda Soamaaliya ee ka dhanka ah Al-shabaab?
Dowladda Soomaaliya ‘oo wax ka qabaneysa’ arrimo ay ka cabteen saxaafadda
107 Al-shabaab ah oo isku soo dhiibay dowladda Federaalka
Dhowr qodob oo kuu horseedi kara inaad horumar ka sameyso noloshaada
Hogaamiyihii afgambiga ku qabsaday dalka Gabon ayaa loo dhaariyay inuu noqdo madaxweyne ku meel gaar ah
Israa’iil ayaa furtay safaaraddeeda Baxrayn, saddex sano ka dib markii ay caadi ka dhigeen xiriirkooda
Wax ka beddel tallaabooyin kaagii hore
U dhabar adayg maalmaaha adag ee kusoo mara, waa haddii aad rabto isbeddel dhab ah
Ruushka oo diidmada qayaxan ku diiday cunaqabataynta Qaramada Midoobay ee saaran dal Afrikaan ah
Madaxa siyaasadda arrimaha dibadda ee Midowga Yurub oo ka fal celiyay afgambiyada Afrika
Afgambi ayaa ka dhacay dalka Gabon – AFP
Qaramada Midoobay oo soo bandhigtay tirada dadka ku dhintay iska horimaadyada ka dhacay Itoobiya
In ka badan 70 qof ayaa ku dhintay dab ka kacay Koonfur Afrika
Ciidamada dawladda Soomaaliya oo dib uga guurtay deegaano ay hore uga qabsadeen argagixisada Al-Shabaab
Masar, Suudaan iyo Itoobiya ayaa wada-hadallo uga socday Qaahira, kuwaas oo ku saabsan biyo-xireenka GERD ee muranka dhaliyay
Taliyaha ciidamada Suudaan Burhaan ayaa ku wajahan Masar, waa safarkiisa ugu horeeyay ee dibadda ah tan iyo colaada
Kooxda Daacish ayaa guulo waaweyn ka gaartay Maali, sida ay sheegeen khubarada Qaramada Midoobay
Maleeshiyada Taageersan Somaliweyn oo la wareegay saldhig ciidan oo ay leeyihiin maamulka Somaliland
Madaxweynihii Gobolka Amxaarada ee Itoobiya oo iscasilay – sababta waa maxay?
Dagaal xoogan oo u dhexeeya ciidamada dowladda iyo Al-shabaab oo ka socda duleedka Ceeldheer
Niger oo eriday safiirkii Faransiiska
Dowladda Danmark ayaa doonaysaa inay mamnuucdo gubista Kitaabka Qur’aanka
Wararka2 months agoTayo xumada ka jirta awgeed Wasaaradda Waxbarashada ee Koonfur Galbeed Soomaaliya ayaa u baahan in isbeddel lagu sameeyo
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoBedel fikirkaaga si’uu isku beddelo ficil kaaga – haa waad sameyn kartaa isbeddel
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoWax ka baro faa’iidada ay leedahay wax isbarida – qodobada muhiim kuu ah
Aragtida Indheergaradka2 months agoRajo maka leedahay masraxa siyaasadda?
Dhaqaalaha2 months agoWaa maxay sababta Hindiya iyo Masar ay u sameynayaan xiriir istaraatiijiyadeed oo cusub?
Xirfadaha & Teknolojiyada3 months agoJaamacadda Dowladda iyo Dhaqaalaha oo xarrunteeda ka qabsoomay bandhigga kulliyadaha waxbarasho
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoMaxaad ka taqanaa doorka aad bulshada ku dhex leedahay?
Sirdoonka & Militariga3 months agoFallaagada Wagner ee Ruushka: Bilowga dhamaadka madaxweyne Vladamir Putin?
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoAffar qodob oo wax kaa bari doono noloshaada
Islaam Naceybka3 months agoMadaxweynaha Ruushka Vladimir Putin oo dhaleeceeyay kitaabka Qur’aanka ee la gubay intii lagu guda jiray booqashada masjidka Dagestan
Islaam Naceybka3 months agoDalalka Muslimiinta ah oo ka jawaabay falkii lagu gubay Kitaabka Qur’aanka ee dalka Iswiidhan
Qoyska & Horumarinta Bulshada2 months agoSiddeen ku xasuustaa shey aan bartay?
Dhaqan, Af, iyo Taariikhda2 months agoAabihii Dimuqraadiyadda Afrika Mudane Aadan Cabdulle Cusmaan
Xirfadaha & Teknolojiyada2 months agoMaxaa caalamku uga baqayaa aaladaha ku shaqeeya “Garaadka Macmalka ah ee horumarsan” – Artificial Intelligence
Dhaqaalaha3 months agoItoobiya oo codsatay inay ku biirto ururka dhaqaalaha soo koraya ee BRICS
Islaam Naceybka3 months agoDowladda Ciraaq oo Iswiidhan ku boorisay inay soo gacan geliso nin Ciraaqi ah oo ‘gubay Kitaabka Qur’aanka’