Bamka nukliyeerka cusub ee Mareykanka ee hadda loo qorsheeyay horumarinta Pentagon-ka ayaa awood u leh inuu simo bartamaha Moscow oo lagu dili karo in ka badan 300,000 oo ka mid ah 13 milyan oo qof oo deggan halkaas, majaladda Newsweek ayaa jimcihii soo wariyay, iyada oo soo xiganaysa jilid laga sameeyay aaladda internetka ee Nukemap.

Pentagon-ka ayaa ku dhawaaqay dabayaaqadii bishii hore in ay raadin doonto samaynta kala duwanaanshaha cusub ee bamka culeyska nukliyeerka ee B61, oo lagu magacaabo B61-13, iyadoo la sugayo oggolaanshaha Koongareeska. Hubka ayaa lahaan doona qiyaas lagu qiyaasay 360-kiloton, kaas oo 24 jeer ka xoog badan kii lagu tuuray Hiroshima intii lagu jiray dagaalkii labaad ee aduunka.

Haddii lagu qarxiyo magaalada Moscow, bamku waxa uu dili doonaa dad lagu qiyaasay 311,480 oo qof, waxaana ku dhaawacmaya ilaa 868,860, Newsweek ayaa sidaas tirri. Haddii lagu tuuro St. Petersburg, oo ah megapoliska labaad ee ugu weyn Ruushka, tirada lagu qiyaasay ee ku dhimanaysa qaraxa waxay gaari doontaa 360,150, majaladda Newsweek ayaa sidaasi raacisay.

Dhinaca kale, Ruushka waxaa lagu yaqaanaa inuu haysto saddex nooc oo hubka wax gumaada: Hubka Nukliyeerka, Hubka noolaha, iyo hubka kiimikada. Waa mid ka mid ah shanta dawladood ee hubka Nukliyeerka ugu awooda badan haysta.

Ruushku waxa uu haystaa wadar ahaan 5,889 madaxyo nukliyeer ah ilaa qiyaasta sanadka 2023, waa kaydka ugu weyn ee madaxyada nukliyeerka adduunka; Kaydka labaad ee ugu weyn waa 5,428 waxaana haysta Maraykanka. Gantaallaha la geeyay Ruushka (kuwa diyaarka u ah in la rido) ayaa gaaraya ilaa 1,674, waana tan labaad ee Mareykanka 1,770. Hubka soo haray ayaa ku jira kayd, waxaana loo qorsheeyay in la burburiyo. Dawladdii ka horreysay Ruushka, Midowga Soofiyeeti, waxay gaartay kaydkii ugu sarreeyay ilaa 45,000 oo madaxyada nukliyeerka ah sannadkii 1986. Tirada hubka ee laga yaabo in Ruushku haysto waxa hadda gacanta ku haya heshiiska START ee laba geesoodka Ruushka iyo Maraykanka.

Sida laga soo xigtay Newsweek, wax kasta oo u jira raadis nus-mayl u jira goobta bamka lagu qarxiya waxa uumi doona kubbadda dabka oo wayn. Qaraxa ayaa dumin doona dhismayaal waxana ay u badantahay in uu dilo qof kasta oo hal mayl u jira, halka kuwa labada mayl u jira goobta la qarxiyay ay ku dhiman doonaan bil gudaheed sababta oo ah heerka sare ee shucaaca. 15% kale oo ka mid ah badbaadayaasha ayaa kadib u dhiman doona kansar qaar badanna waxay ku guban doonaan nolosha.

Qorshahan lagu samaynayo hubka cusub ee wax gumaada ayaa daaha laga rogay iyadoo ay taagan tahay xiisadda u dhaxeysa Ruushka iyo NATO ee ku saabsan dalka Ukrayn, iyadoo khubarada, siyaasiyiinta iyo warbaahinta ay aad u hadal hayeen khatarta ka dhalan karta in colaaddu u gudubto dagaal Nukliyeer ah.

Ruushka, ayaa dhankiisa, ku eedeeyay Mareykanka “ku-dabo-galka nukliyeerka” oo ay ku andacoonayaan inuu si qarsoodi ah u jebiyay heshiisyada xakameynta hubka.

Horraantii toddobaadkan, Ruushku wuxuu si rasmi ah u laalay ansixintiisa 1996-kii ee heshiiska mamnuucidda tijaabada Nukliyeerka (CTBT). Madaxweynaha Ruushka Vladimir Putin ayaa sheegay in heshiiska ka hortagga faafinta uu noqday mid aan faa’iido lahayn sababtoo ah waligiis ma uusan ansixin Mareykanka.

“Dowladaha aan ansixin heshiiska, kuwa ugu heshiis burburinta badan waa Maraykanka, kaas oo sanado badan ku dhawaaqay in aysan jirin wax taageero ah oo lagu ansixiyo heshiiska Kongress-ka,” bayaan kasoo baxay Kremlin ayaa lagu yiri.

Heshiiska START 

Khatarta dagaalka nukliyeerka waxay ahayd khatar joogta ah oo cabsi leh intii lagu jiray dagaalkii qaboobaa. Markii ugu sarreysey, Midowgii Soofiyeeti iyo Maraykanku mid kastaa wuxuu ururiyey tobanaan kun oo madaxyada hubka ah. Sannadkii 1980-aadkii, Maraykanka iyo Midowgii Soofiyeeti labaduba waxay damceen inay dhimaan tirada, taasi waxay keentay in la furo wada-hadalladii dhimista hubka sannadkii 1982-kii.

Tani waxay ku dhammaatay saxiixa heshiiska START ee 1991: heshiiskii ugu horreeyay ee dhimista hubka nukliyeerka ee u dhexeeya labada quwadood ee caalamiga ah. Heshiiskan ugu horreeya wuxuu xaddiday tirada madax-wareedyada la diray waddan kasta 6,000, taas oo ku dhow kala bar 10,000 ka hor ilaa 12,000 ee la soo saaray 1991.

Guusha la taaban karo ee heshiiska START I, oo ay weheliso burburkii Midowga Soofiyeeti 1991, ayaa horseeday heshiiskii START II. Ruushku waligiis ma ansixin heshiiska, mana dhaqan gelin. Isku daygii START III waa la isku dayay laakiin waa laga gudbi waayay wada xaajoodyadii hore.

Taa beddelkeeda, Heshiiska Dhimista Xad-gudubka ee Istiraatiijiyadeed ayaa la ansixiyay 2002-dii. Xaddidaadaha hadda jira waxay ka yimaadeen heshiiska cusub ee START, oo la ansixiyay 2010. Waxa uu ku xaddidayaa dhinac kasta 1,550 hub. Duqeymaha Nukliyeerka ah ayaa midkiiba lagu tiriyaa hal hub, inkastoo laga yaabo inay qaadaan ilaa 20, sidaas darteed xadka dhabta ah ee wadamada ayaa xoogaa sare u kacaya. Heshiisku waxa uu soconayaa ilaa 2026.

Ilaa 500 oo dagaalyahannada Xamaas ah iyo Falastiiniyiinta Islamic Jihad ayaa ka qayb qaatay dhoolatus ay soo qabanqaabiyeen Ciidanka Ilaalada Kacaanka Islaamiga ah ee Iiraan (IRGC) bil ka hor weerarkii 7-dii Oktoobar ee Israa’iil, Jariidada Wall Street Journal ayaa Arbacadii sheegtay. Iiraan ayaa si cad u beenisay inay wax door ah ku lahayd weerarka.

“Tababarka dagaalka ee gaarka ah” wuxuu ka dhacay Iiraan waxaana hogaaminayay saraakiisha IRGC ee Quds Force, sida laga soo xigtay “dadka aqoonta u leh sirta la xidhiidha weerarka.” WSJ ma aysan cadeyn in ilaheeda ay yihiin Mareykan, Israa’iil ama kuwo kale.

Sida laga soo xigtay isla ilo-wareedyada, dhoolatusyada waxaa ka soo qayb galay Sarreeye Guuto Esmail Qaani, madaxa ciidamada Quds, iyo “masuuliyiin sare oo Falastiiniyiin ah.”

Saraakiil Mareykan ah oo magacooda la qariyay ayaa u sheegay WSJ in Iiraan ay si joogto ah u tababarto dagaalyahano, balse ma jiraan “wax calaamado ah oo muujinaya tababar ballaaran” ka hor duulaankii Oktoobar 7 iyo “ma jiraan wax macluumaad ah” in tababarka uu ahaa mid si gaar ah loogu diyaargaroobayo.

Ku dhawaad 1,400 oo Israa’iiliyiin ah ayaa lagu dilay 200 oo qofna waa la qafaashay weerarka lama filaanka ah ee Xamaas ku qaadeen Gaza. Galbeedka Quddus waxa ay kaga jawaabtay in ay ku dhawaaqdo dagaal ka dhan ah kooxdaas oo ay ku duqayso Gaza oo ay madaafiic iyo duqeymo cirka ah ku garaacday.

In kasta oo Maraykanku uu ka taxaddaray, Israa’iil waxay si cad ugu eedaysay Iiraan inay caawiso Xamaas.

“Dagaalka ka hor, Iiraan waxay si toos ah u caawin jirtay Xamaas lacag, tababar iyo hub iyo aqoonta farsamada,” afhayeenka ciidamada difaaca Israa’iil (IDF) Rear Admiral Daniel Hagari ayaa sheegay Arbacadii. “Xitaa hadda, Iiraan waxay Xamaas ka caawinaysaa dhinaca sirdoonka.”

Ra’iisul wasaare Benjamin Netanyahu oo khudbad ka jeediyay taleefishinka qaranka, ayaa sheegay in Israa’iil ay dagaal kula jirto “Iran-Xisbullah-Xamas dhidibka sharka” isagoo ka wakiil ah “xoogagga xorriyadda iyo horumarka.”

WSJ ayaa horey u sheegtay in ciidamada Quds ay “caawiyeen qorshaha weerarka” ayna ogoladeen in la sii wado shir 2-dii Oktoobar ee ka dhacay Lubnaan oo ay la yeesheen hogaamiyaasha Xamaas iyo Xisbullah. Wargeysku waxa uu ku andacoonayaa in warbixinteeda ay xaqiijiyeen “Saraakiisha sare ee Xamaas iyo Xisbullah” iyo sidoo kale “la-taliyaha dawladda Suuriya iyo sarkaal reer Yurub ah,” kuwaas oo midkoodna aan la magacaabin.

Sarkaal ka tirsan Xamaas Cali Barakeh ayaa beeniyay sheegashadaas, isagoo 9-kii Oktoober u sheegay wakaaladda wararka ee AP in saraakiisha ammaanka Iiraan aysan qorsheynin weerarka, ayna soo abaabuleen tiro yar oo ka mid ah taliyayaasha sare ee Xamaas si qarsoodi ah.

Isagoo ka hadlayay Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay Talaadadii, ergeyga Iiraan ee Qaramada Midoobay Ami Saeid Iravani ayaa sheegay in Tehraan “ay si cad u diidayso” “eedeymaha aan salka lahayn” ee Mareykanka ee ku lug lahaanshaha Iiraan ee dhacdooyinkii Oktoobar 7, oo uu ku tilmaamay “Falastiiniyiinta ka soo horjeeda qabsashada dhulkooda.”

“Go’aankayaga ku aaddan nabadda iyo xasilloonida gobolka ayaa weli ah mid aan leexleexad lahayn,” ayuu Iravani ku daray, isagoo xusay in Iiraan “ay la mid tahay beesha caalamka si ay u taageerto baaqa xabbad-joojinta degdegga ah” ee Gaza.

Dowladda Federaalka Soomaaliya ayaa dib u soo celisay boqollaal ka tirsan ciidamada Soomaaliya oo sannadihii ugu dambeeyay lagu tababaray waddanka Eriteriya, iyada oo la filayo in bishan Oktoober dib loo soo celiya dhammaan askarta Soomaaliya, sida ilo amni ay u sheegeen VOA.

“Madaxweynaha oo dul istaagay hannaanka dib u soo celinta ciidamada ayaa la dardaarmay cutubyo maanta dib u soo laabtay, waxa uuna la wadaagay rajada iyo hamiga shacabka Soomaaliyeed ay ku qabaan in ay ka qeyb-qaataan cirib-tirka khawaarijta Al-shabaab, isagoo ku bogaadiyey Taliska Ciidamada Xoogga Dalka sida ay u fulinayaan qorshaha qaran ee tayeynta iyo dib u habeynta Ciidamada Xoogga Dalka.” ayaa lagu yiri bayaan kasoo baxay madaxtooyada Villa Soomaaliya.

“Ciidamada dib ugu soo laabtay dalkooda ayaa ka kooban Dhulka, Cirka iyo Badda, waxayna isugu jiraan qaar sannado badan ku maqnaa Ereteriya iyo cutubyo sannadkan bilowgiisa la diray kuwaas oo soo dhammeystirtay tababarkooda, si degdeg ahna dalkooda loogu soo celiyey, taas oo meesha ka saartay duruufo badan oo soo food saari jiray dhallinyarada u istaagay diifaca dalkooda, culeysna ku ahayd waalidkii ay ka tageen iyo qarankoodaba.” ayuu raaciyay bayaankaa madaxtoyada.

Lama shaacin tirada rasmiga ah ee maanta dib loo soo celiyay.

Madaxweynaha Soomaaliya Xasan Sheekh Maxamuud oo uu wehliyay madaxweynaha Eriteriya Isaias Afwerki ayaa toddobaadkii hore booqday xarumaha lagu tababaro cutubyo ka tirsan ciidamada qalabka sida ee Soomaaliya.

Eriteriya ayaa ciidamo kumannaan ah u tababarta Soomaaliya kuwaasi oo qaarkood dalkaasi la geeyey wixii ka dambgeeyey bishii Diisambar ee sannadkii aynu soo dhaafnay.

Madaxweynaha lagu soo doortay nidaamka 4.5 ee Xassan Sheekh Maxamuud ayaa aad u dhaliili jiray ciidamada ku maqan tabbabarka ee dalka Eriteriya. Asiga iyo mucaaradka ayaa dhihi jiray ciidamada waxaa la geeyey dagaalka ka socda gobolka Itoobiya ee Tigrey.

Madaxweynihii hore ee Soomaaliya oo asigana lagu soo doortay nidaamka 4.5 Maxamed Cabdullaahi Farmaajo ayaa markii ugu horreysay ka hadlay arrinta ciidanka tababarka loo geeyay dalka Eriteriya markii uu xilka ku wareejinayay Xasan Sheekh Maxamuud.

Wuxuu sheegay in ciidankaas oo tiradooda ay gaarayso 5,000 oo askari ay isugu jiraan qeybaha ciidanka. Wuxuu xusay in ay tababarka dhameysteen bartamihii sanadkii 2021. “Iyadoo la rabay in la keeno dib baan u dhignay sababtoo ah xaaladda siyaasadeed iyo doorashada aan ku jirnay in ay isa saameyso,” ayuu yiri Farmaajo.

Masuuliyiinta hay’adaha amniga maxay ka dhaheen?

Taliyihii hore ee sirdoonka Yaasiin Fareey ayaa sheegay in ciidamada lagu tababarayo Eriteriya ay dowladda u wakiilatay hay’adda NISA balse aysan aheyn ciidan ka tirsan nabad sugidda.

“Waa ciidan loogu talagalay inay ka qeyb qaataan difaaca dalka, ciidanka lagu tababarayo ma aheyn ciidan ay hay’addu dirtay, waxay ahaayeen ciidan qaran oo ay hay’adda wakiil uga aheyd dowladda madaxdii joogtay xilliggaas ayaa si gaar ah uga shaqeysay , haddana waxaa kala shaqeynayaa madaxda cusub,” ayuu yiri kusimihii hore taliyaha hay’adda sirdoonka Soomaaliya mar uu wareysi siinayay SMS TV.

Dhinaca kale, taliyihii isaga ka soo horeeyay Fahad Yaasiin ayaa hase yeeshee sheegay in ciidamada aysan ka tirsaneyn nabad sugidda balse ay yihiin militeri.

“Waxaa la baray qeybo kala duwan oo militeriga ah, waxaa la siiyay tababar aad u sarreeyo, waxaa lagu tababaray hub kala duwan, waxay noqon doonaan ciidan Soomaaliyeed oo hanti u ah dalka” ayuu yiri Fahad Yaasiin taliyihii hore ee NISA oo wareysi dhif ah bishii Juun siinayay bogga Geylan Media.

Wuxuu intaa ku daray in ciidamada kusoo qaatay Eriteriya ay yihiin ‘ciidamadii ugu fiicnaa abid ee loo soo tabbabaro Soomaaliya’

“Eriteriya ciidankii loo geeyay tababarkii ugu fiicnaa bey siiyeen iyo aqoontii ugu badnaa bey siiyeen, waxay noqon doonaan ciidamada Soomaalida kuwooda ugu tabbabarka fiican”

Xaaladda horumarinta amniga dalka ‘Soomaaliya’

Ammaanka Soomaaliya ayaa hadda waxaa sugaya ciidamada XDS, SPF iyo NISA, waxaana gacan ka siiya la taliyayaal ATMIS oo loo yaqaano magacii horre AMISOM iyo la taliyayaal caalami ah, waxaana jira caqabado badan oo hay’adahan ay la kulmaan. Cutubyo badan oo militari iyo booliis ah ayaa waxaa loo tabbabaray la dagaalanka Alshabaab. Dhibaatada ugu weyn ee arrimaha amniga iyo horumar kasta oo Soomaaliya ka dhalata waxaa hortaagan nidaamka dowladnimo ee 4.5 maxaa yeelay Wasaaradaha dowladda uma shaqeeyaan sidii hay’ad ahaan, waxaana dowladda federaalka ka maqan siyaasad ay ku xalin karto caqabadaha jira.

Dhibaatooyinka kale ee haysata dowladnimada Soomaaliya gaar ahaan amniga waxaa kamid ah in ciidamada dowladda kawada tirsan ay mararka qaar isku dhacaan: 2017-kii, shan qof ayaa ku dhintay dagaal dhexmaray ciidamada iyo ciidamada NISA, kaddib markii ay is-hortaag ku sameeyeen bar koontarool oo ku dhow madaxtooyada Muqdisho. Labo bilood ka dib, sagaal qof ayaa la dilay ka dib markii ciidamada booliska iyo NISA ay u maleeyeen ciidamada XDS in ay yihiin maleeshiyo beeleed. Sida sarkaal booliis ahi yiri, “shilalku waa dhacaan.” Mararka qaar qofna ma garanayo waxa ku bilowda isku dhacyada, kuwaas oo noqon kara rabshado la mid ah kuwa al-Shabaab. Tusaale ahaan, sababta keentay is-rasaasayn xooggan oo dhexmartay ciidamada XDS ee uu tababaray Imaaraadka Carabta iyo ciidamada NISA oo taageero ka helayay Mareykanka oo ka dhacay isgoyska taraafikada Maarso 21, 2018 ayaan marnaba la aqoonsan.

Ma caawinayso in doorarka, xil-wareejinta, iyo xubinnimada XDS, SPF, iyo NISA ay yihiin kuwo dareere ah. Laakiin tani waa natiijo dabiici ah marka la eego sannado badan oo bulshada Soomaaliyeed ay qaabaysay dagaal sokeeye, kalsooni darro, jamac sharci, iyo siyaasad aqoonsi, al-Shabaabna waa qayb ka mid ah bulshada, halkii ay ka ahaan lahayd urur gaar ah.

“Dhacdooyinka soo noqnoqda iyo xaqiiqada bulsheed ee Soomaaliya waxaa laga baran karaa in qorshaha bixitaanka ATMIS uu noqdo mid la hirgelin karo, rajada laga filayo dowladda Soomaaliya ay u baahan tahay in wax laga beddelo. Wax tababbaro ah ama taageero saadka ah ma xaqiijinayso in maanta Ciidamada Xoogga Dalka iyo NISA ay awood u leeyihiin inay si buuxda ula wareegaan mas’uuliyadda amniga dalka balse loo baahan yahay qorshe-istiraajiyeed ee lagu xoojin karo xariirka ciidamada u dhexeeya lana mideeyo dhammaan ciidamada kala duwan ee ay dowladaha shisheeye tabbabareen si isku dhacyadooda loo yareeyo.” – ayuu yiri Cabdijabaar Sh. Axmed oo jaamacadda Ramaas ka dhiga dowladnimada iyo amniga.

Dhaqdhaqaaqa Xisbullah ee Lubnaan ayaa ka digay in uu si buuxda diyaar ugu yahay in uu la dagaallamo Israa’iil ka dib markii dagaalyahannadooda ay rasaas is weydaarsadeen maalmo askar Israa’iiliyiin ah oo ku sugnaa xuduudkooda.

Labada dhinacba waxay ku ganacsanayeen duqeymaha iyo gantaalaha xudduudahooda tan iyo markii garabka hubaysan ee Falastiiniyiinta ee Xamaas ay weerareen Israa’iil 7-dii Oktoobar oo ay ku dileen ilaa 1,400 oo qof.

Iyadoo rabshaduhu ay sii kordhayaan, dadka wax indha indheeya ayaa ka baqaya in Xisbullah laga yaabo in ay furto waji cusub oo ka dhan ah Israa’iil iyagoo ka duulaya rabitaanka hogaamiyayaasheeda iyo taageerayaashooda Iiraan. Dhacdadaas ayaa laga yaabaa in ay yareyso cadaadiska Xamaas iyo dadka rayidka ah ee Gaza, laakiin waxay noqon doontaa mid aad u xun oo Lubnaan dhibaato badan kasoo gaari doonto, falanqeeyayaasha ayaa u sheegay wakaaladda wararka ee Al-Jazeera.

Waa kuwaan qodobada aad u baahan tahay inaad wax ka ogaato ee awoodaha militari ee Xisbullah:

Xisbullah hore ma ula dagaalantay Israa’iil?

Bishii Luulyo 2006, Xisbullah waxay xuduudkeeda ku qabatay laba dagaalyahan oo Israa’iil ah taas oo kicisay jawaab-celin milatari oo ballaaran oo Israa’iil xageeda kaga yimid. Dagaalka ayaa socday 34 maalmood, waxaana ku dhintay in ka badan 1,100 muwaadiniin Lubnaani ah iyo 165 Israa’iiliyiin ah.

Qofna si buuxda uguma guulaysan dagaalka, laakiin rayidka Lubnaan ayaa ahaa kuwa si cad u khasaaray. Israa’iil waxay burburisay ama dhaawacday ilaa 30,000 guri, 109 buundooyin iyo 78 xarumo caafimaad, sida ay sheegtay Guddiga Caalamiga ah ee Laanqeyrta Cas.

Nicholas Blanford, oo ah khabiir ka tirsan ururka Xisbullah oo ka tirsan golaha Atlantic, oo ah xarun cilmi-nafsi oo ku taal Washington, DC, ayaa sheegay in kooxdu ay haysato 3,000 ilaa 5,000 oo dagaalyahan ah iyo gantaallada riddada gaaban si ay u garaacaan Israa’iil.

Balse 17-kii sano ee lasoo dhaafay, Xisbullah waxa ay si weyn u wanaajisay awooddeeda ciidan.

“Waxay ila tahay in Xisbullah maanta ay awood u leedahay inay waxyeelada ugu weyn u geysan karto Israa’iil [tan iyo markii la aasaasay dawladda Yuhuudda] 1948,” Nicholas Blanford, oo ah khabiir ka tirsan ururka Xisbullah oo ka tirsan golaha Atlantic ayaa sidaasi yiri.

Maanta intee ayay ugu xoog badan tahay Xisbullah?

Nicholas Blanford waxa uu ku qiyaasey in Xisbullah ay haysato ugu yaraan 60,000 oo dagaalyahan, oo ay ku jiraan kuwa waqti buuxa ah iyo kuwa kayd ah. Kooxda ayaa sidoo kale kordhisay kaydkeeda gantaallada oo ay ka ahayd 14,000 sannadkii 2006 ilaa 150,000 hadda, ayuu yidhi.

Intooda badan waa kuwa riddo gaaban, Xisbullah waxa kale oo ay haysataa gantaallada Iiraan ee saxda ah ee lagu hago kuwaas oo masaafo dhan 300km (186 mayl). Blanford ayaa intaa ku daray in qaybta “ciidamada gaarka ah” ee Hezbollah ay u tababaran tahay inay gudaha u galaan Israa’iil haddii uu dagaal dhaco.

“Ma ahan wax lala yaabo in mas’uuliyiinta Israa’iil ay dhowrkii sano ee la soo dhaafay u tixgeliyeen Xisbullah inay tahay khatartooda koowaad,” ayuu u sheegay Al Jazeera.

Randa Slim, oo ah agaasimaha barnaamijka khilaafaadka iyo xallinta ee machadka Bariga Dhexe, ayaa sidoo kale Aljazeera u sheegtay in dagaalka Suuriya – halkaas oo Xisbullah ay soo faragalisay dhinaca madaxweyne Bashaar al-Assad – ay kooxda u sahashay in ay horumariyaan awooddooda dagaal.

“Dagaalka sokeeye ee Siiriya, oo ahaa dagaal daba dheeraaday, waxay heleen xirfado cusub oo ku saabsan dagaalka magaalooyinka iyo sirdoonka. Nidaamkooda sirdoon ayaa wax badan soo fiicnaaday,” ayay u sheegtay Al Jazeera.

Suurtagal ma tahay inuu dagaal dhexmaro Xisbullah iyo Israa’iil?

Inkasta oo rabshadaha xadka ee u dhexeeya Israa’iil iyo Xisbullah aysan ahayn wax aan caadi ahayn, Randa Slim, oo ah agaasimaha barnaamijka khilaafaadka iyo xallinta ee machadka Bariga Dhexe ayaa aaminsan in ay jirto khatar weyn oo ka dhalan karta maanta haddii dagaal dhexmaro.

Waxay sheegtay in Xisbullah iyo Iiraan laga yaabo inay go’aansadaan inay furaan weji labaad oo ka dhan ah Israa’iil taasoo ku xiran heerka xasuuqa Gaza. Haddii Xamaas ay qarka u saaran tahay in la cirib tiro, Xisbullah ayaa ku lug yeelan karta, ayay raacisay.

“Iiraan waxa ay isu keentay ciyaartoy dabacsan si ay u samaystaan dhidibkeeda iska caabinta” oo hadda ah mishiin isku xidhan,” Randa Slim, ayaa tirri. “Xisbullah waxay ka hadashay fikradan – waxay ugu yeertay mideynta horgallada – taas oo la mid ah qodobka 5 ee NATO: weerar lagu qaado mid waa weerar dhammaan. Uma maleynayo in tani ay ahayd kiis hore. ”

Inkasta oo ay jiraan khataro, Blanford waxa uu aaminsan yahay in Iiraan iyo Xisbullah ay is-xakameyn doonaan. Waxa uu sharaxay in Xisbullah ay u adeegto sidii looga hortagi lahaa qorshe kasta oo suurtagal ah oo Israa’iil iyo Mareykanka ay ku doonayaan inay ku weeraraan Iiraan.

“[Haddii uu dagaal ka dhaco Lubnaan] markaas Xisbullah waa la garaaci doonaa Iiraan waxay lumin doontaa hab muhiim ah oo looga hortago,” ayuu yiri Blanford.

Si kastaba ha ahaatee, ma uusan meesha ka saarin suurtagalnimada dagaal. Waxa uu sheegay in Iiraan ay wali sii kicin karto wakiiladeeda ka dhanka ah Israa’iil haddii ay u aragto in hadda ay tahay waqtiga ugu habboon ee la weeraro Israa’iil.

Maraykanka ayaa ka warqaba khatarta jirta, wuxuuna laba markab oo xambaara diyaarad u diray bariga Mediterranean-ka si ay uga hortagaan kooxaha ay Iiraan taageerto inay beegsadaan Israa’iil. Israa’iil waxaa laga yaabaa inay lahaato qorshaheeda u gaarka ah oo ka faa’iidaysanaysa dadaallada diblomaasiyadeed ee Mareykanka iyo militariga si ay ugu horeyso Xisbullah, ayuu yiri Blanford.

Xisbullah maka adkaan kartaa Israa’iil?

Xisbullah waxa ay awood u leedahay in ay “qasaarro aad u xun inay gaarsiiso Israa’iil” laakiin weli way ka weyn tahay, ayey tirri Randa Slim,.

Waxay aaminsan tahay in kooxdu ay sii wadi karto weerarka Israa’iil kaas oo baabi’inaya kaabayaasha muhiimka ah ee dalka sida garoonka diyaaradaha ee Ben-Gurion iyo goobaha korantada waaweyn. Laakiin dhamaadka, Israa’iil waxay gaysan kartaa burbur xooggan.

“Siiriya, dagaalku wuu ka duwanaa. Xisbullah waxa ay la dagaalamaysay maleeshiyaad kala duwan – oo ay maalgaliyeen qaar ka mid ah dawladaha Carabta – laakiin marka la barbar dhigo mishiinka xoogga badan oo ah millatariga Israa’iil,” ayuu tidhi Randa Slim.

Colaad kasta oo ka sii ballaadhan, Israa’iil waxay u badan tahay inay shaqaalaysiiso waxa ay ugu yeerto “Dahiya Doctrine” – oo loogu magac daray xaafad rayid ah iyo xarun ay ku xooggan yihiin Xisbullah oo ku taal koonfurta Beyruut – taas oo qeexaysa adeegsiga awood aan dheellitiran oo bartilmaameedsanaysa kaabayaasha rayidka iyo militariga.

Imad Salamey, oo ah borofisar ku takhasusay cilmiga siyaasadda iyo arrimaha caalamiga ah, kana tirsan jaamacadda Lubnaan, ayaa ka digay in dagaalka ka dhanka ah Xisbullah uu horseedi karo colaad sokeeye oo ka dhacda Lubnaan, taasoo soo martay qalalaase dhaqaale iyo siyaasadeed.

Waxa uu sheegay in u haajiridda inta badan Shiicada Lubnaan ee u haajiraan magaalooyinka Kiristanka iyo Sunniga ee waqooyiga laga yaabo in ay dhalin karto xiisado diimeed, aragtidaas oo ay ka dhawaajiyeen goobjoogayaal kale.

Kuwa dhaleeceeya iyo kuwa ka soo horjeeda Xisbullah ayaa sidoo kale laga yaabaa inay si cad u eedeeyaan kooxda – iyo taageerayaasheeda loo arko – inay dagaal ku jiidayaan dalkan oo markii horeba go’doonsanaa.

“Haddii [dagaal] dhaco, markaa ma noqon doonto sidii 2006,” Salamey ayaa u sheegay Al Jazeera. “Waxaa jiri doona dagaal iyo iska caabin u dhexeeya beelaha gudaha dalka ah.

Hay’adda Sirdoonka iyo Nabad-sugidda Qaranka Soomaaliya ee NISA ayaa 3-dii October sheegtay in magaalada Nairobi ee caasimadda dalka Kenya laga soo qabtay Sufyaan Sheekh Axmed oo loo yaqaanno “Taakeeye” oo ahaa shaqsi Soomaalidu ka baratay Baraha Bulshada.

NISA ayaa sidoo kale sheegtay “in lagu billaabay su’aalo iyo baaritaan ku saabsan xiriirka kala dhexeeya ururada xagjirka ah” iyo dadka la wadaaga Afkaarta uu aaminsan yahay oo sida la sheegay “halis ku ah dowladnimada iyo dadka Soomaaliyeed”.

Qoraalkan oo aad u koobnaa waxa uu Sufyaan Sheekh Axmed ku eedeynayaa in uu faafin jiray afkaaro gurracan oo xagjir ah, oo liddi ku ah xasilloonida iyo nabadda Soomaaliya. Waxaa sidoo kale lagu eedeeyay in uu taageeri jiray “Khawaarijta” oo magac ay dowladdu ugu yeerto Al-Shabaab.

Sida ilo-wareedyo ku sugan Nairobi ay VOA-da u sheegeen Sufyaan Sheekh Axmed waxaa markii hore xiray ciidamada dowladda Kenya, kadibna soo daayay. Wareysi laga qaaday oo lagu baahiyay Baraha Bulshada ayaa waxa uu ku sheegay in su’aalo ay weydiiyeen ciidamada, soona daayeen. Wxa sidoo kale uu wareysigaasi ku sheegay “In xariggiisa ay ku lug leeyihiin sirdoonka Soomaaliya” oo diiddan afkaarta uu qof ahaan ka aaminsanyahay dowladda Soomaaliya.

Muxuu aamisan yahay Taakeeye?

Markii ugu horreysay oo ay hadal haynta ninkaan qabsatay Baraha Bulshada ee Soomaalidu ku wada xiriirto ayaa waxay aheyd mar uu soo bandhigay afar dumar ah oo uu ku sheegay xaasaskiisa “oo wada faraxsan” laba sano kahor. Arrintaas ayaaabuurtay in si weyn loo falanqeeyo, kadibna waxa uu mar kale soo muuqday isaga oo dhaliilaya Calanka Soomaaliyeed ee baluugga ah.

Wixii intaasi ka dembeeyay waxa uu si toos ah uga soo muuqanayay Baraha Bulshada, isaga oo sheegayay in uu ku hadlayo afka Xisbi uu ku magacaabay ‘Talo ku-nool”. Waxa uu sheegi jiray in uu doonayo in Soomaaliya lagu maamulo shareecada Islaamka. Dowladda ayuu si weyn u dhaliili jiray, isaga oo inta badan falcelinta uu kala kulmo dadweynaha ay aheyd mid lagu diidayay aragtidiisa, qaar ka mid ah bulshada ayaa u arkayay nin si dad ban u faafinaya afkaaraha Al-Shabaab iyo Daacish.

Dowladda ma ku saxneyd xariga Taakeeye?

Ismaaciil Daahir waxa uu horay usoo noqday agaasime ku-xigeenka hey’adda NISA, xarigga Sufyaan Sheekh Axmed waxa uu u arkaa mid dowladdu ay ku saxneyd marka loo eego ficilladii uu sameynayay.

“Sufyaan Taakeeye, waxa uu qatar weyn ku ahaa dhallinyarada ku jirta Baraha Bulshada, isaga oo faafinayay afkaar gurracan oo la mid ah tan Al-Shabaab, isaga oo aan afkiisa ka qiraneyn in uu Al-Shabaab yahay, laakiin taageerayay fikirkooda, ciddii kasoo horjeeddana ay yihiin gaalo, xitaa waxa uu gaaleeyay mas’uuliyiintii dowladda, marka isaga oo magacii Shabaab ka dheeraanayay ayuu haddana afkaartoodii faafinayay, marka in la soo qabto waxay aheyd waajib saaran laamaha amniga ee qaranka,” ayuu yiri Ismaaciil Daahir.

Agaasime ku-xigeenkii hore ee NISA Ismaaciil Daahir waxa uu qabaa in dowladda Soomaaliya ay soo saarto Hindise-Sharciyeedka Dembiyada Internet-ka, si loola xisaabtamo dadka baahinaya farriimaha amniga qatarta ku ah, sharcigaas oo noqon lahaa mid xakameeya wax badan.

“Maadaama lagu jiro casri Baraha Bulshadu ay awood badan leeyihiin, waxaa muhiim ah in dowladdu ay soo saarto Sharciga Baraha Bulshada “Social Media Act” si dadka geysanaya dembiyada meelahaasi ka dhaca loogu helo ciqaab sharci ah, Laakiin marka aan u imaado xarigga Taakeeye waxa uu yahay mid diraya farriin ah in dad badan ay ka baaqsadaan in si toos ah ay u taageeraan Al-Shabaab iyo guud ahaanba argagaxisada,” ayuu mar kale yiri Ismaaciil Daahir.

Qaar kamid ah dadka ka faallooda amniga ayaa u arka in Sufyaan Sheekh Axmed uu ahaa nin inta badan ka hadla arrimo iska hor imaanaya, loona baahnaa in hay’adaha amnigu ay si gaar ah ula socdaan, haddiise loo helo caddeymo ku filan la horgeeyo cadaaladda, sida uu ku doodayo Axmed Kaboole oo kamid ah Golaha Deegaanka Caasimadda Stockholm ee dalka Sweden, sidoo kalana ah fallanqeeye amniga.

“Markaan dhagaystay waraysiyadiisii hore, Taakeeye ma u arko inuu lahaa khatar weyn, madaama uu ahaa shaqsi badanaa ka hadlayay arrimo controversial ah, sida darteed, waa laga yaabaa in hay’adaha amnigu ay il gaar ah ku hayeen, lakiin, waxaan qabaa in laamaha amnigu ay saamayn ku yeelatay doodaha social media yaalla, sidaa darteedna ay muhiimadda u siiyeen xariggiisa. Haddii ay jiraan caddaymo lagu kalsoonaan karo oo muujinaya in shakhsigu si fir-fircoon ugu lug leeyahay horumarinta argagixisanimada ama kicinta rabshadaha, waa macquul in la xiro oo lagu dacweeyo sharciga la xidhiidha argagixisanimada. Taasna waxay muhiim u tahay ilaalinta amniga Qaranka Soomaaliyeed,” ayuu yiri Axmed Kaboole.

Sufyaan Sheekh Axmed oo hadda ku jira gacanta NISA ayaa waxaa la filayaa in baaritaan kadib loo gudbiyo garsoorka dalka, waxa uuna xariggiisu kusoo aadayaa xilli dowladda dhexe dagaal adag kula jirto kooxda Al-Shabaab oo laga saaray dhul ballaaran oo ay muddo dheer maamulayeen.

Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud ayaa horay u ballan qaaday in Al-Shabaab lagala dagaallami doono xagga fikirka, dhaqaalaha, iyo ciidamada.

__

W.Q: VOA SOMALI

Mareykanka ayaa bilaabay inuu “dib u dejiyo” ciidamadiisa Niger wuxuuna qorsheynayaa inuu dhimo tiradooda “ku dhawaad kala bar” dhowrka toddobaad ee soo socda, wakaaladda Politico ayaa werisay Jimcihii, iyadoo soo xiganeysa laba sarkaal oo ka tirsan waaxda difaaca Mareykanka.

Afhayeen u hadashay Pentagon-ka Sabrina Singh ayaa u sheegtay warbaahinta Khamiistii in qaar ka mid ah ciidamada ku sugan garoonka diyaaradaha ee caasimadda dalkaas ee Niamey ay mar hore dib u daabuleen saldhigga yar ee Agadez oo 500 mayl (739km) u jira.

Maraykanka iyo Faransiiska ayaa ciidamo iyo diyaarado Drones ah u diray dalka Niger si ay uga hortagaan fallaagada islaamiga ah ee ka soo muuqday guud ahaan gobolka Saaxil kadib faragelintii NATO ee Liibiya sanadkii 2011-kii.

Milateriga Niger ayaa dabayaaqadii bishii luulyo xilka ka tuuray madaxweynihii uu Mareykanka taageero Maxamed Bazoum, iyagoo ku eedeeyay inuu ku guuldareystay dagaalka ka dhanka ah argagixisada. Dowladda militariga ayaa tan iyo markaas dalbatay in ciidamada Faransiiska ay baxaan. Maali iyo Burkina Faso oo u dhow ayaa waxaa sidoo kale la wareegay dowlado militari ah sanadihii la soo dhaafay iyagoo sidoo kale meesha ka saaray gumeysigii hore.

In kasta oo Bazoum uu ka codsaday Maraykanka in uu soo farageliyo oo “dimoqraadiyad soo celiyo,” Maraykanku waxa uu ka gaabsaday in uu afgambi ku tilmaamay afgambi, maadaama ay taasi u baahan tahay Washington in ay jarto dhammaan kaalmada milatari ee Niger. Pentagon-ka ayaa “hakiyay” tababarkii ciidamada Niger, laakiin way ka caga jiidaysaa inay gabi ahaanba ka baxdo dalka.

Tallaabadan ayaa qeyb ka ah, Mareykanka wuxuu sidoo kale dhimi doonaa tirada guud ee ciidamada Niger oo ka ahaan jiray 1,200 ilaa 500 ilaa 1,000, sida uu sarkaal u sheegay Politico.

“Waxay ku saabsan tahay in dadka saxda ah la waafajiyo howlgalka saxda ah,” sarkaalka labaad ayaa yiri. “Lambarku muhiim nooguma aha sida shaqada ay qabanayaan,” ayuu sarkaalku sharraxay.

In kasta oo Singh uu xaaladda Niger ku tilmaamay “mid xasilloon” oo uu xusay inaysan jirin “khatar gaar ah” oo ku wajahan ciidamada Mareykanka, mid ka mid ah ilaha Politico ayaa sheegay in go’aanka dib-u-dejinta uu ahaa mid taxadar badan, marka loo eego mudaaharaadyadii ugu dambeeyay ee ka baxsan milatariga Faransiiska ee saldhiga Niamey.

“Waxaan isku dayeynaa inaan yareyno raadadka Niamey laakiin wali waxaan sii wadeynaa awoodayada aan ku fulineyno howlgallada ka hortagga argagixisada,” ayay tiri.

Horaantii todobaadkan, waaxda sirdoonka dibadda ee Ruushka ayaa ka digtay in laga yaabo in Maraykanku uu isu diyaariyo in uu dilo madaxda dawladda milatariga ah ee Yamai, iyada oo khatarta faragelinta milatari ee ururka ECOWAS ee galbeedka Afrika ay ku guuldareysteen in ay soo celiyaan Bazoum.

Inkasta oo Aqalka Cad uusan “ku qanacsanayn” dhacdooyinka gumeysigii hore ee Faransiiska, ma rabo inuu ku tiirsanaado faragelinta milatari ee deriska gobolka Niger, qiimeynta ay sii daysay SVR Khamiista ayaa sheegtay. Washington waxay tixgelisaa in xal ‘qoyan’ oo wakiil ah ay door bidayso tillaabo militari oo ay qaadaan Beesha Dhaqaalaha Galbeedka Afrika (ECOWAS), wakaaladda Ruushka ayaa tiri.

ECOWAS ayaa ku hanjabtay inay duulaan ku qaadi doonto dalka Niger si ay dib ugu soo celiso madaxwaynihii la afgambiyay ee Maxamed Bazoum, balse wali wax talaabo ah ma aysan qaadin. Madaxweynaha Faransiiska Emmanuel Macron ayaa todobaadkii hore sheegay in qarankiisu uu taageeri doono tilaabada militari ee uu qaado ururka Midowga Yurub.

“Wakiilada adeegyada gaarka ah ee Mareykanka ayaa si toos ah ugala hadlaya la-hawlgalayaasha dilalka ka geysan kara” Niger, SVR ayaa lagu eedeeyay. Musharrixiinta la door biday waxay noqon doonaan dadka ka helay “tababar gaar ah oo ka yimid dugsiyada Pentagon” oo ka tirsan wareegyada gudaha ee hoggaamiyeyaasha ku-meel-gaarka ah.